آشنایی با آداب و رسوم حج در شهر تاریخی نراق
حج (ملاقات خانه خدا) یکی از مهمترین فروع دین است که مسلمانان در دهه اول آخرین ماه قمری (ذیالحجه) به مسجدالحرام در شهر مکه در کشور عربی عربستان سعودی رفته و مناسک خاص آن را بهجا میآورند. هر مسلمان در صورت دارا بودن شرایطی خاص، مکلف است حداقل یکبار در طول عمر خویش آن را انجام دهد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج به نقل ازفارس، در کهن شهر نراق در حدود دهه ۳۰ کسانی که میخواستند به مکه مشرف شوند نام آنها از طریق اجتماعات محلی یعنی جاهایی که تجمع افراد در آنجا برگزار میشد مانند محل رختشویی خانههای عمومی، تختگاههای آبانبارهای قدیمی که محل استراحت افراد سالخورده بود و یا از طریق افرادی که در محل قهوهخانه مرحوم استاد نعمتالله اکبری مستقر در اول بازار شمس السلطنه حضور داشتند، نام حجاج دهن به دهن گشته و به گوش مردم میرسید.
مردم نراق در آن زمان ازنظر اطلاعرسانی قوی بودند بهطوریکه در حداقل زمان ممکن اخبار محلی را از طریق اجتماعات محلی که بهاصطلاح بهعنوان خبرگزاری بومی عمل میکردند منعکس مینمودند.
نحوه ثبتنام و دریافت گذرنامه
در دهه ۳۰ چیزی به نام سازمان امور حج و زیارت وجود نداشت بلکه کمسیونی تحت عنوان کمسیون حج در فرمانداری شهرستانها تشکیل میشد و افراد واجد شرایط به آنجا مراجعه نموده و در صورت پذیرش، نامهای به آنها داده میشد و سپس آنها به اداره شهربانی میرفتند و گذرنامه میگرفتند و بعد از دریافت ویزا در زمان مقرر با هواپیما عازم جده میشدند.
حملهدارها معمولاً بهعنوان سرپرست زائران یا کاروان دار خوانده میشدند که کار آنها تقریباً شبیه کار مدیر کاروانهای حج امروزی بود با این تفاوت که مانند مدیران کاروانهای امروزی آنها اختیارات تام نداشتند.
در آن زمان رسماً کاروانی در کار نبود بلکه گروهی به نام (حملهدارها) چندین نفر را جمع میکردند و با گرفتن حقالزحمه از آنان؛ در طول سفر وسایل حرکت و مسکن و دیگر خدمات را تعیین میکردند، البته تهیه غذا و خوراک با خود حاجی بود.
کارهای قبل از تشرف به خانه خدا
معمولاً زائران نراقی مانند زائران دیگر شهرها قبل از رفتن به خانه خدا به یک روحانی مراجعه کرده و خمس و زکات مال خویش را برآورد و پرداخت میکردند و در صورتیکه همسر هم طلب مهریه میکرد مرد موظف بود که مهریه همسر خود را قبل از سفر بپردازد ولی در شهر ولایت مدار نراق خیلی کم این اتفاق میافتاد و همسر اکثراً مهریه خویش را میبخشید که این یکی از خصوصیات منحصربهفرد بانوان مؤمنه شهر نراق بود.
از کارهای دیگر قبل از تشرف، حلالیت طلبیدن از دوستان، اقوام و آشنایان بود و در پایان آماده شدن زائر برای رفتن به خانه خدا در روز معین بود.
بدرقه کردن زائر
یکی دیگر از آدابی که تقریباً امروز نیز رعایت میشود مراسم بدرقه کردن زائر است که این بدرقه معمولاً با رد کردن زائران از زیر سینی آب و قرآن توسط دوستان و آشنایان صورت میگیرد تا قرآن در سفر محافظ زائران باشد.
زائر هنگام بوسیدن قرآن پولی را تحت عنوان صدقه برای دادن به فقرا کنار میگذارد تا از بلاهایی که ممکن است در سفر به سراغ او بیاید از او دور شود؛ همچنان دوستان و آشنایان زائر آب موجود در کاسه را پشت سر زائر میریزند تا صحیح و سالم از مسافرت برگردد.
چاووشخوانی
آیین چاووشخوانی نیز یکی از رسوماتی است که مردم قبل از تشرف حجاج به خانه خدا و کربلای معلی و مشهد مقدس و بعد از بازگشت هم اجرا میکردند و اکنون نیز همچنان این آیین منهای مسافرت به مشهد رضوی در میان مردم شهر نراق زنده است.
در روز عزیمت زائر به مکه، مردم نراق و دوستان و آشنایان اطراف منزل او جمع میشدند و پس از رد کردن زائر از زیر قرآن، چاووشخوانان نراق شروع به چاووشخوانی میکردند و مردم هم با ذکر صلوات و خداحافظی با زائر، او را از منزل تا میدان اصلی شهر که در زمان قدیم یک میدان خاکی بود زائر را به سمت تهران بدرقه میکردند تا از آنجا به فرودگاه مهرآباد رفته و با هواپیما عازم جده گردد.
پخت آش پشت پا
آش پشت پایکی از غذاهایی است که واقعاً خوشمزه است. این آش سه روز بعد از رفتن زائر با جمع شدن اقوام و فامیل کنار هم و با یاد کردن از صفات نیک و پسندیده کسی که زیارت رفته، پختهشده و معمولاً علاوه بر اعضای فامیل بین همسایگان محله نیز توزیع میشد و این رسم قدیمی هنوز هم در نراق رایج است و در تمام سفرهای زیارتی آش پشت پا طبخ و توزیع میگردد.
جا خالَگی
جا خالگی یکی از رسومات قدیمی در شهر نراق است که با سوغاتی نسبت مستقیم دارد. در گذشته دوستان و آشنایان بعد از رفتن زائر به حج، وسایل کادویی یا آجیل و شیرینی محلی مانند جوزغند یا گردو و بادام تحت عنوان (جاخالَگی) به منزل زائر میبردند تا یاد او را زنده نگهدارند؛ و زائری هم که در سفر بود نیز سوغاتی را برای کسانی که برای او جا خالگی هدیه کرده میآورد و به آنها تقدیم مینمود.
جا خالَگی (جاخالی) یک گویش نراقی است که قدیمیهای نراق بانام آن آشنایی دارند و در برخی شهرها به نام (جاخالی) رسم است.
در طول مدت سفر نیز در نراق رسم بود که اقوام و آشنایان خانواده حاجی را تنها نگذاشته و مرتب به دیدار آنها بروند تا جای خالی حاجی احساس نشود و بهسلامتی از سفر حج برگردد.
بازگشت حاجی از مکه به وطن
در ایام قدیم در نراق رسم بود زمانی که زائر از سفر حج بازمیگشت مردم به همراه چاووشخوانان جلوی باغ مشهدی» روبروی پمپبنزین به پیشواز میرفتند و با استقبال گرم ورود او را به شهر گرامی میداشتند. بهمحض رسیدن زائر به نراق مردم خونگرم و میهماننواز به او خیرمقدم میگفتند و به روبوسی و زیارت قبولی میپرداختند.
چاووشخوانان هم با صدای گرم خویش جلوه ویژهای به این مراسم میبخشیدند. در طول مسیر که شروع آن از جلو باغ مشهدی و پایان آن داخل شهر بود چاووشخوانان در جلو همراهان شروع به مولودی میکردند و همراهان هم با گفتن سلاموصلوات با آنان همکاری مینمودند.
در طول مسیر مرتب به جمعیت استقبالکننده اضافه میشد.
چاووشخوانان قدیم عبارتاند از مرحومان: محمدعلی توکلی، بهارعلی مداحی، حبیبالله حسنی، سید جمال موسوی، حسن کاظمی، غلامحسین قاسمی, سلطانعلی مرادی و … بودند.
موقعی که زائر به جلو منزل میرسید گوسفندی جلوی او قربانی میکردند و آخرین کلام چاووشخوان با جمله: به سربریده صحرای کربلا صلوات، به مراسم خاتمه میداد.
نشستن زوّار در خانه
زائری که از خانه خدا برمیگشت معمولاً به مدت ۳ روز از صبح تا شب در خانه میماند تا اقوام، دوستان و آشنایان برای زیارت قبولی به خانه او بیایند و او نیز از فضائل و دیدنیها و خاطرههای سفر برای آنها تعریف میکرد. این زائران در طول این سه روز بهصرف ناهار و شام و با غذاهای سنتی مانند آبگوشت؛ تاس کباب و کلهجوش و… از میهمانان پذیرایی میکردند چون مانند امروز برنج در دسترس نبود و پذیرایی کاملاً سنتی بود.
از روزی که از مکه میآمدند درب منازل آنها تا ورود آخرین میهمان، به روی آنها باز بود حتی اگر دیدار به هفته و بیشتر هم میرسید و این خود از خصوصیات بارز میهماننوازی نراقیها بود.
امروزه به دلیل بالا رفتن سطح زندگی این دیدوبازدیدها و پذیراییها در سالنهای پذیرایی و تالارهای مخصوص صورت میگیرد و زائر با شیرینی و انواع غذاهای متنوع از میهمانان پذیرایی میکند و بهاصطلاح ولیمه میدهد و در کل دیدوبازدید و پذیرایی در همینجا خاتمه مییابد.
ولی برای برخی از اقوام نزدیک دیدوبازدید و پذیرایی در منزل تا چند روز ادامه دارد. در پایان هم حاجی سوغاتی را که از مکه آورده است بین اقوام و کسانی که برای او جاخالگی هدیه داده تقسیم میکند.
امروزه سازمان حج و زیارت متولی امور حج برای حاجیان است که در گذشته این سازمان وجود نداشت و در کل رفتوبرگشت زائران خدا نسبت به قبل راحتتر و آسانتر گردیده است.
بعد از اینکه زائر حاجی شد در صورت استطاعت همهساله در روز عید قربان گوسفندی قربانی نموده و گوشت آن را بین فقرا و مستمندان تقسیم میکند. این کار یک سنت است و مردم نراق این روز و عید قربان را گرامی میدارند.