امام حسین(ع)؛ مصداق «وَ رَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ»

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، نشست هم‌اندیشی «اربعین تجلی‌گاه آموزه‌های قرآن»، به همت معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، عصر امروز، ۱۸ مهرماه، با سخنرانی مجید معارف، استاد گروه قرآن و حدیث دانشگاه تهران و انسیه خزعلی، دانشیار دانشگاه الزهرا(س) در سالن جلسات معاونت قرآن و عترت برگزار شد.
در ابتدای این نشست معارف به تحلیل قرآنی فقراتی از زیارت اربعین پرداخت و بیان کرد: دو زیارت اربعین داریم که یکی از آنها ماثور و دیگری غیرماثور است، ضمن این‌که این دو زیارت منابع نسبتا تاریخی و قدیمی دارند و چیزی که در تحقیقات مدنظر بنده است، این‌که زیارات باید منابعی در عهد متقدم داشته باشند و حاوی سند نیز باشند که زیارت معروف اربعین این ویژگی‌ها را دارد.
وی در ادامه افزود: علامه مجلسی در جلد ۹۸ بحار الانوار بابی را به نام «باب زیارة الاربعین» اختصاص داده است که با روایت معروف علامات پنج‌گانه مؤمن شروع می‌شود. اما در مورد زیارت غیرماثور باید بگویم که این زیارت از جابربن عبدالله نقل شده و روی این روایت که در یکی از کتاب‌های سیدبن طاووس گزارش شده مانور چندانی نخواهم داد و فقط در این مورد یک جمله از این زیارت نامه را تحلیل می‌کنم.
معارف بیان کرد: در یکی از فرازها این عبارت را دارد که «اشهد انک تسمع الکلام و ترد الجواب»، در واقع جابر این معرفت را دارد که امام حسین(ع) را به عنوان امام حی می‌داند که سلام را می‌شنود و حتی جواب می‌دهد که البته ممکن است در ظاهر انسان این جواب را نشنود، اما در زیارت نامه امام رضا(ع) وارد شده است که وقتی لذت مناجات در دل مؤمن وارد می‌شود در واقع همان پاسخ ائمه(ع) به مؤمن است و پشتوانه قرآنی این نقل نیز دو آیه «وَلا تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّهِ أَمواتًا بَل أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقونَ» و «وَلَا تَقُولُوا لِمَن یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَات بَلْ أَحْیَاءٌ وَلَکِن لَّا تَشْعُرُونَ» هستند.
استاد دانشگاه تهران در ادامه به بحث در زمینه زیارت معروف اربعین که زیارت ماثور است اشاره و در این زمینه بیان کرد: این زیارت را علامه مجلسی با نقل از تهذیب شیخ طوسی و در جلد ۶ بحار الانوار آورده است و سند این نقل نیز به صفوان بن مهران می‌رسد که می‌گوید امام صادق(ع) به من گفت که وقتی ساعاتی از روز گذشت و هنگام ظهر شد این سلام را بگو که «اَلسَّلامُ عَلی وَلِیِّ اللهِ وَ حَبیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی خَلیلِ اللهِ وَ نَجیبِهِ اَلسَّلامُ عَلی صَفِیِّ اللهِ وَابْنِ صَفِیِّهِ، اَلسَّلامُ عَلیَ الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ ....» و الی آخر.
وی تصریح کرد: این زیارت حاوی چهار فراز مهم است، از این چهار فراز فرازهای اول و سوم مجموعه‌ای از سلام‌ها است و فرازهای دوم و چهارم نیز حاوی یک رشته از شهادت‌ها است، این سلام‌ها نیز دربردارنده بعضی از ویژگی‌های اخلاقی و اعتقادی امام هستند.
معارف بیان کرد: در یکی از فقرات این زیارت نامه آمده است که «وَ اَشْهَدُ اَنَّ اللهَ مُنْجِزٌ ما وَعَدَکَ وَ مُهْلِکٌ مَنْ خَذَلَکَ» و در ادامه نیز دارد که «وَ اَشْهَدُ اَنَّکَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللهِ وَ جاهَدْتَ فی سَبیلِهِ حَتّی اَتیکَ الْیَقینُ» که در اینجا صحبت از دو عهد به میان آمده است، یکی عهدی که امام حسین(ع) در ارتباط با خدا وفا کرده است و یکی هم بحث وعده‌هایی است که خدا در مورد امام حسین(ع) دارد و خدا نیز به وعده‌های خودش عمل کرده است.
استاد دانشگاه تهران در ادامه تصریح کرد: گویا یک عهدی را خداوند نسبت به امام(ع) دارد و یک عهد نیز امام(ع) نسبت به خداوند، اما در ابتدا باید ببینیم که به طور کلی خداوند چه عهدهایی بر گردن انسان دارد، وقتی که در قرآن وارد می‌شوید، در موارد متعددی صحبت از یکسری قراردادهای دو جانبه است که بین انسان و خدا مطرح شده است. قراردادهایی که در مورادی از آنها خداوند می‌تواند روی آنها مطالبه داشته باشد، اخطار بدهد و یا مواخذه کند، این قراردادها در برخی از آیات نسبت به همه انسان‌ها عام است، مانند «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ»، گاهی هم این قراردادها به صورت خاص هستند و طایفه‌ای از انسان‌ها را در بر‌می‌گیرند، مانند بنی اسرائیل که مظهر امت برگزیده‌ای بودند.
وی در ادامه به برخی از این آیات اشاره و بیان کرد: صورت برخی از این قراردادها این طور هستند، مثلا خداوند می‌فرماید «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ»، مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم، یا اینکه آیات دیگری از قبیل «وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ»؛ «إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ» و «إِنَّ اللَّهَ اشتَرى مِنَ المُؤمِنینَ أَنفُسَهُم وَأَموالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ» در قرآن داریم.
معارف تصریح کرد: اینها رشته قراردادهایی است که بین خدا و انسان برقرار شده است، همچنین در سوره مبارکه حج آمده است که «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ» که حکایت از حمایت خداوند دارد، با این مرور مشخص می‌شود که خداوند یک رشته عهدهایی را با ما دارد، اما اگر بخواهیم به این سؤال که عهدهای خدا با انسان چیست به صورت کلان جواب دهیم باید به روایت امام صادق(ع) اشاره کنم که فرمود «القرآن عهد الله الی خلقه»، یعنی پیامبر(ص) قرآن را آورد و کل قرآن که دارای اوامر و نواهی است، عهد خداوند با ما است.
وی در ادامه افزود: اما اگر بخواهیم به صورت جزئی‌تر جواب دهیم باید بگوییم که برخی از عهدها در قرآن روشن است مانند «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ»، یا در سوره بقره که خدای متعال در آیات ۷۴ تا ۸۳ میثاق خود با بنی اسرائیل را بیان کرده است.
استاد دانشگاه تهران بیان کرد: علاوه بر مباحث پیش گفته این بحث نیز از اهمیت برخوردار است که باید ببینیم که شکستن این عهدها چه پیامدهایی می‌تواند داشته باشد. امام حسین(ع) زمانی که از مدینه به سمت مکه می‌آیند در نامه به محمد بن حنفیه از فلسفه حرکت و قیام خود پرده‌بردای می‌کنند و می‌گویند که من به خاطر دنیا و قدرت حرکت نکردم، من می‌خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم، یعنی ایشان فلسفه حرکت خود را که شعارهای قرآنی است بیان می‌کند و به قرآن عمل می‌کند و می‌گوید می‌خواهم کتاب خدا را احیا کنم که «وَ اَشْهَدُ اَنَّکَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللهِ» و در ادامه نیز دارد که «وَ جاهَدْتَ فی سَبیلِهِ حَتّی اَتیکَ الْیَقینُ».
وی بیان کرد: عبارت «وَ جاهَدْتَ فی سَبیلِهِ حَتّی اَتیکَ الْیَقینُ» نیز از باب بدل جزء از کل است، یکی از معاهده‌ها این است که خدا از مومنان پیمان گرفته است و امام حسین(ع) مصداق کسی است که دین خدا را یاری کرده و خدا هم باید از او یاد کند، در ایام زندگی امام دو شخصیت داریم که علیه یزید خروج کردند، یکی امام حسین(ع) است و یکی هم عبدالله بن زبیر است که عبدالله چهره منفور است، هیچ دلی را نیز نلرزانده و اشکی هم جاری نکرده است، اما امام حسین(ع) به مثابه «وَ رَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ» هستند.
معارف تصریح کرد: تک تک این عهدها را اگر روی شخصیت امام حسین(ع) پیاده کنیم، معلوم می‌شود که امام حسین(ع) در آنها موفق شده و فواید قیام او در احیای سنت جدش جواب داده است و بعد از ۱۴۰۰ سال، سال به سال مراسم امام(ع) با شکوه‌تر برگزار می‌شود که برای مسلمانان و دیگران الهام بخش است.
بخش دیگری از سخنان معارف به بحث وارد شدن لعن در زیارت‌نامه‌هایی مانند زیارت عاشورا اختصاص داشت. وی در این زمینه بیان کرد: در زیارت عاشورا و یا در زیارات اربعین ما مواردی از لعن داریم، شنیده شده که شیعه گاهی به خاطر این مسئله نقد می‌شود، اما باید توجه داشت که لعن نیز خاستگاه قرآنی دارد. از جمله گروه‌هایی که مشمول لعن در قرآن کریم هستند تارکان امر به معروف و نهی از منکر و نقض کنندگان عهد و پیمان هستند و حسین بن علی(ع) نیز با کسانی جنگید که عهد و پیمان الهی را زیر پا گذاشته بودند، لذا این لعن‌ها درست بوده و دارای منطق قرآنی هستند.
در ادامه این نشست، انسیه خزعلی، دانشیار دانشگاه الزهرا(س) طی سخنانی گف: تعبیراتی تکه در قرآن به صورت صریح داریم که از اربعین نام برده‌اند چهار مورد هستند که یکی از آنها اشاره به کمال انسان دارد که فرمود «وَ قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ»، مواردی نیز داریم که در مورد حضرت موسی(ع) است. 
وی تصریح کرد: این تعابیر در بردارنده چند مطلب هستند، یکی بحث تواتر و زیاد بودن است که از اربعین برمی‌آید و در روایت نیز داریم که مثلا قدرت هر یک از یاران امام زمان(عج) به اندازه چهل نفر است، همچنین یکی دیگر از ابعادی که این قبیل روایات دارند نشان‌دار شدن و ملکه شدن اعمال است، در واقع یک اربعین روحیه تقوا را در انسان زنده می‌کند، در روایت نیز وارد شده کسی که ۴۰ روز را برای خدا مخلصانه زندگی کند، خداوند چشمه‌های حکمت را از قلب او به زبانش جاری می‌کند، لذا اربعینیات نشان‌دهنده اهمیت کثرت و تدوام کار نیز هستند.
دانشیار دانشگاه الزهرا(س) بیان کرد: در مباحث روانشناسی نیز می‌بینیم که مثلا به فرد می‌گویند شما به اندازه شش هفته به فلان کار مداومت داشته باش تا فرضا اعتماد به نفس تو برگردد، تکرارهای روزانه ما در عبادات نیز همین گونه هستند و برای این است که بتوانیم تقوا را در خود به وجود آوریم.

وی در ادامه بیان کرد: اما نکته قابل توجه این است که در کنار خوب بودن و سازنده بودن این تکرارها به لحاظ کمی باید به کیفیت نیز توجه داشته باشیم. در برخی از روایات این گونه وارد شده که حتی این روایات اربعینیات را نیز زیرسؤال می‌برد، برای نمونه روایت داریم که فرمودند یک ساعت تفکر بهتر از ۷۰ سال عبادت است.
خزعلی در پایان تصریح کرد: از جمع بین این روایات این نتیجه حاصل می‌شود که قرار نیست ما یک زندگی تک‌بعدی را داشته باشیم و عبادات را اعمال ظاهری و به مدت‌های معین خلاصه کنیم تا فقط به کمیت پرداخته‌ باشیم، بلکه باید به کیفیت نیز توجه لازم را داشته باشیم. بنابراین این سنوات و روزهایی که به آن‌ها اشاره و تاکید شده به خاطر آن است که ما بتوانیم از این رهگذر به کیفیت برسیم نه اینکه صرفا در کمیت متوقف شویم.