تحلیل جامعهشناختی زیارت اربعین
استادیار جامعهشناسی پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی به تحلیل جامعهشناختی زیارت اربعین پرداخت.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، ندا رضویزاده ظهر امروز در نشست جامعه شناسی پیاده روی اربعین که در دانشکده قرآن تربیت مدرس مشهد برگزار شد، اظهار کرد: در سفری که یکی از همکاران ما به کربلا داشت، از برخی از زائران ایرانی که به این سفر مشرف شده بودند، مصاحبههایی گرفت؛ این در صورتی بود که تا آن زمان کار پژوهشی در خصوص این پیاده روی عظیم صورت نگرفته بود.
وی با بیان اینکه حاصل تحلیل این دادهها مقالهای با عنوان «من طلبیده شدهام به زیارت رنج آلود» شد، اظهار کرد: ممکن است زیارت اربعین از منظر الهی هم مورد بررسی قرار گیرد ولی در این مقاله این زیارت از منظر جامعه شناسی بررسی میشود.
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با اشاره به اینکه زیارت در همه ادیان وجود داشته و بزرگ داشته میشود، عنوان کرد: زیارت در ادیان دیگر کم و بیش شبیه همان چیزی است که ما در اسلام و خصوصیتر در شیعه آن را تجربه میکنیم ولی با اندکی تمایز؛ این زیارت در ادیان دیگر نیز دارای آداب، نماد و رفتارهای خاصی است.
پیاده روی اربعین اولین تجربه زیارت پیاده شیعه
وی با بیان اینکه در زیارت پیاده تجربهای در سالهای اخیر نداشتهایم و شاید بتوان پیاده روی اربعین را اولین تجربه زیارت پیاده شیعه دانست، گفت: اینکه مسیری به مسیر زیارت معروف شود، خیلی تجربه مشهودی نیست. در برخی از کشورها مانند ژاپن، اسپانیا و... نیز این زیارت پیاده وجود دارد و مردم در زمان خاصی پیاده به زیارتگاه خود میروند.
رضویزاده با بیان اینکه در سالهای گذشته اربعین گرامی داشته میشد ولی تا به این اندازه مورد استقبال مردم واقع نشده بود، تصریح کرد: در واقع در گذشته بیشتر عشورا و تاسوعای حسینی مورد توجه مردم بود و اربعین در سایه عاشورا قرار داشت.
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با اشاره به اینکه تا به امروز زیارت مستحبی که به صورت جمعی در بازه زمانی خاص انجام شود، وجود نداشت، ادامه داد: در واقع این زیارت امری متمایز و پدیده جدیدی است. این زیارت در کشوری برگزار میشود که ما تمایزهای قومی، زبانی، ملی، تاریخی و سیاسی فراوانی با آن داریم؛ کشوری که با ما منازعات سیاسی و ارضی بسیار داشته است و این تمایزها و تفاوتها منشأ اصلی تنش بوده است.
در پیاده روی اربعین ناامنی معنا ندارد
وی با تأکید بر اینکه در این زیارت همه این تمایزها کنار گذاشته میشود و زیارت شکوه خود را پیدا میکند، عنوان کرد: در سالهایی که منحنی استقبال از زیارت اربعین به اوج خود میرسد ولی منطقه با ظهور داعش و گروههای تروریستی ناامنی را تجربه میکند، بازهم مردم به این پیاده روی عازم شده و در راه آرزوی شهادت میکنند.
رضویزاده با بیان اینکه در این مقاله تجربههای زائران پیاده و ادراکی که باعث شده آنان با همه مشکلات رهسپار این سفر شوند، مورد بررسی قرار میگیرد، خاطرنشان کرد: با اینکه برای این سفر تجربه تاریخی مشخصی وجود ندارد و مناسک معینی برای آن تعریف نشده است ولی مردم همچنان مشتاق رفتن به این سفر هستند. حال سؤال اینجاست که چه عاملی آنان را به این سفر ترغیب می کند؟
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با بیان اینکه در این پیمایش با ۳۶ زائر مصاحبه شده، گفت: بعد از تحلیل این مصاحبهها، ادراکات این زائران از سه منظر قابل بررسی بود؛ منظر اول تجربه تعلیق امر مادی و زندگی روزمره است. معمولا برای یک سفر معمولی انسان از روزها قبل تدارک دیده و برنامهریری میکند ولی آن چیزی که زائران در این سفر به آن اشاره میکنند و از آن گزارش میدهند، این است که همه به اتفاق اعلام می کنند بدون هماهنگی و برنامه قبلی به این سفر عازم شدهاند؛ انگار امام حسین(ع) آن ها را طلبیده است.
وی ادامه داد:در مصاحبه با خانمی میانسالی در پیاده روی اربعین وی این چنین میگفت «از سوی امام حسین(ع) طلبیده شدهایم. این سفر اختیاری نبود بلکه از سوی کسی دعوت شدهایم». این عنوان طلبیده شدن بارها توسط مصاحبه شوندهها تکرار شده است. در واقع آنان معتقد هستند که امری قدسی این سفر را مدیریت میکند.
رضویزاده گفت: همچنین در این پیمایش از زائران سؤال شده بود که در شرایط ناامن منطقه چطور به این سفر می آیند؟ یکی از زائران اینطور پاسخ داد «امنیت مهم است ولی اگر به سرت بزند که به سفر بروی؛ میروی» این پاسخ مصاحبه شنونده بر این امر دلالت میکند که او برای این سفر مصلوب الاختیار بوده و به قولی طلبیده شده است.
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی ادامه داد: در واقع زائران بر این باور هستند که دست غیبی در این سفر وجود دارد که همه چیز را مدیریت میکند؛ لذا این ریسک را میپذیرند که با وجود ناامنی بازهم مشتاق این سفر باشند.
وی با اشاره به صحبت یکی دیگر از مصاحبه شوندههای این پیمایش عنوان کرد: مرد میانسالی در پاسخ به سؤالی در خصوص وضعیت ناامن عراق گفت «عشق امام حسین(ع) طوری است که اگر داعش و بقیه گروههای تروریستی هم باشند، نمیتوانند قدم از قدم بردارند». در واقع معجزات اهل بیت(ع) است که به افراد جسارت میدهد که پای در این سفر گذاشته و نگران هیچ موردی نیز نباشند.
رضویزاده با تأکید بر اینکه در منظر اول معنای امنیت و مرگ باز تفسیر میشود، ادامه داد: همه موارد و مصادیق بالا باز تفسیری از امنیت بود که زائران اینطور آن را برداشت کردهاند ولی در همین موضع، زائران مرگ را نیز باز تفسیر کرده و میگویند اگر در این مسیر بمیرند و یا کشته شوند، به مقام شهادت رسیدهاند؛ لذا ترسی که از ناامنی به طور معمول بر انسان غلبه دارد، کنار میرود چرا که مرگ تبدیل به شهادت شده است.
مسیر زیارت اربعین با مضمون شهادت پیوند دارد
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با تأکید بر اینکه مسیر زیارت اربعین با مضمون شهادت پیوند دارد، اضافه کرد: در این مسیر گاهی افراد عامدانه برای شهادت رهسپار این مسیر میشوند. مصاحبه شوندهای اینطور از شهادت میگوید«اگر میخواهیم بمیریم، چه بهتر که در مسیر پیاده روی اربعین و زیارت امام حسین(ع) شهید شویم».
وی با اشاره به باز تفسیر دیگری که برای مرگ در این راه وجود دارد، اظهار کرد: برخی از زائران بر این باور بودند که کشته شدن در این مسیر در واقع زبانی برای بیان عشق و ارادت به امام حسین(ع) است؛ لذا اگر این سفر اینطور تفسیر شود، ترس کمرنگ میشود چراکه مرگ ابزاری برای ابراز وفاداری و اردات به اهل بیت(ع) است.
رضویزاده با بیان اینکه آموزههای دینی نیز به رفتن به این سفر تشویق میکنند و روایات متعدد برای پای نهادن در این مسیر وجود دارد، ادامه داد: یکی دیگر از منظرهایی که برای این سفر مدنظر است تعلیق نظم و سلسله بندیهای اجتماعی است. در اجتماع افراد به طبقههای مختلفی تقسیم بندی میشوند و هر کدام ویژگی خاص خود را دارند ولی در این سفر افراد از هر قشر و طبقه اجتماعی در هم آمیخته میشوند و همه بدون توجه به موقعیت خود در کنار هم قرار خواهند گرفت.
استاد یار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی با بیان اینکه در موکبها شاهد قرار گرفتن ایرانیها با پاکستانیها و یا با قومیتهای دیگر هستیم، گفت: در این سفر ملیتها و قومیتها تعلیق میشوند در حالی که در شرایط عادی این تفاوتها و تمایزها بسیار مهم بوده ولی در این سفر به جاذبه تبدیل شده است.
زیارت اربعین قشربندیهای معمول را برهم میریزد
وی تصریح کرد: قدرت امام حسین(ع) میتواند همه انسانها را بدون هیچ حد و مرزی و بدون توجه به طبقات اجتماعی و مذاهب در کنار هم قرار دهد و قشربندیهای معمول را برهم ریزد.
رضویزاده با بیان اینکه تحلیل برخورد میزبان با زائران نیز بسیار جالب و قابل توجه است، ابراز کرد: در واقع زائران از سوی کشور و مردمی میزبانی میشوند که کشوری توسعه یافته نیست و سالها در جنگ بوده و مردم آن از سطح رفاه آنچنانی برخوردار نیستند ولی با وجود همه این موارد، در میزبانی چنان تواضع بی نظیری دارند که همگان را به خود جلب میکنند.
خدمت به زائر مایه مباهات عراقی هاست
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با اشاره به اینکه در همه سفرها، حتی سفر حج، هزینههای هرکس برعهده خود او است، گفت: در تجربه همه انسانها در سفرهای زیارتی نیز همه هزینهها بر عهده خود فرد است و کسی فروتنی بی دلیل برای شما نخواهد کرد ولی این سفر کاملا متفاوت است و میزبان خدمت به زائر را مایه مباهات خود میداند و از تبرک سخن به میان میآورد.
وی با اشاره به مصاحبه یکی از دیگر از زائران در این پیمایش ادامه داد: یکی از مصاحبه شوندهها میگفت «در خانه عراقی ها میهمان بودیم. او آنچنان از ما پذیرایی کرد که تصورش را نمیکردیم. او حتی به همسایه خود نیز مباهات میکرد که ما زائر امام حسین(ع) را در منزل مان جای داده ایم». لذا در بسیاری از موارد دیده میشود که میزبان با همه مشکلات بدون توجه به تعلقات مادی و دنیوی از زائران امام حسین(ع) پذیرایی میکند.
رضویزاده با بیان اینکه برخی از زائران پذیرایی را صورت زیبا شناسانهای از سوگواری میدانند، گفت: برخی از زائران نیز معتقد بودند که در واقع میزبانی عراقیها برای جبران خطای تاریخیشان بوده است.
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با بیان اینکه انتخاب افراد برای رفتن به این سفر پررنج در واقع احساس حضور امر غیبی و قدسی است، ادامه داد: آنان ردپای قدرت و معجزه را در این راه میبینند و برای خون امام حسین(ع) عاملیت قائل هستند.
وی با بیان اینکه رنج این سفر رنجی مقدس است، ابراز کرد: همه زائران براین عقیده بودند که با این رنج بسیاری از مشکلات شان حل و گناهان آنان بخشوده میشود؛ مورد شفاعت اهل بیت(ع) قرار میگیرند؛ مورد تقرب خداوند هستند و... . اینها مضامین اندکی از بیان برخی از مصاحبه شوندهها در مورد تحمل رنج این سفر است.
رضویزاده با بیان اینکه معنای دیگر در رنج مقدس مربوط به هویت است، اظهار کرد: مسیر پیاده روی اربعین مسیر سادهای نیست بلکه افراد با پا نهادن در این مسیر، مسیری تاریخی را بازسازی کرده و با گامهای شان خود و رنجی که تحمل میکنند، آن ماجرای تاریخی را بعد از هزاران سال بازبینی میکنند و خود را با تاریخ و انسانهایی که هویت شیعی آنان را شکل میدهند، پیوند می زنند.
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با بیان اینکه تحمل رنج در این سفر و بازسازی آن واقعه تاریخی نه تنها آنان را با اهل بیت(ع) بلکه با افراد موجود در همین راه نیز پیوند میدهد، اظهار کرد: منظر دیگری که برای این سفر مدنظر است، برانگیزندگی عاطفی مناسک جمعی زیارت است. به طور کلی مناسک جمعی دینی برانگیزانندگی عاطفی دارد و در اسلام هم تأکید فراوان بر انجام مناسک جمعی شده است.
وی ادامه داد: در این پیمایش بسیاری از زائران بر این باور بودند که گردهمایی این جمعیت عظیم بسیار عجیب است و سری خاص در آن وجود دارد؛ در واقع خود این ازدحام جمعیت جاذبهای برای این پدیده است.
وی با تأکید بر اینکه این حرکت مانور نمادین فرهنگی است، گفت: در دنیای امروز که دنیایی مادی و ابزاری شده، این سفر جاذبهای دارد که از محاسبات مادی و مرزبندیهای سیاسی و اجتماعی و... خارج است. این سفر از معانی بسیاری برخوردار است که برای افرادی که امروزه دچار تشتت معنایی هستند، جاذبه دارد.
ایکنا