آیه «سقایة الحاج» در قرآن به چه معنا است؟
ضرورت و نیاز شدید حُجاج در ایام حج به آب، آن هم در آن سرزمین خشک و سوزان و کم آب که غالب ایام سال هوا گرم است، به این موضوع (سقایت حاج) اهمیت خاصى مى داد، و کسى که سرپرست این مقام بود، از موقعیت ویژه اى برخوردار مى شد؛ چرا که خدمت او به حجاج یک خدمت حیاتى به شمار مى رفت.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی حج، قرآن کریم در موضوع حج، تقریبا به همه مباحث و مسایل مرتبط به آن پرداخته و از مجموع یکصد و چهارده سوره، در بیست و پنج سوره به اجمال یا تفصیل به مسایل حج اشاره کرده و از شش هزار و دویست و سی و شش آیه قرآن، بیش از یکصد و بیست آیه به عنوان «آیات الحج» لقب گرفته است.
پایگاه اطلاع‌رسانی حج برای آگاهی از مقام رفیع حج در قرآن و جایگاه بلند و عظیم حاجیان در این کتاب آسمانی، به ارائه نکات ناب و پیام‌های زیبای آیات بیان‌گر احکام و تشریع‌گر مناسک حج براساس تفسیر نور حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی و دیگر منابع پرداخته که در این شماره، آیه 19 سوره توبه مورد بررسی قرار گرفته است.
آیه
«أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الْحَآجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْأَخِرِ وَجَهَدَ فِى سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَوُونَ عِندَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَایَهْدِى الْقَوْمَ الظَّلِمِینَ»
ترجمه
آیا آبرسانى به حاجیان و تعمیر مسجدالحرام را همانند (عملِ) کسى قرار داده اید که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و در راه خدا جهاد کرده است؟ این دو نزد خداوند یکسان نیست و خداوند گروه ستمگر را هدایت نمى کند.
شأن نزول
درباره شأن نزول این آیه می‌گویند:
1. این آیه درباره على بن ابی‌طالب(ع)، عباس بن عبدالمطلب و طلحة بن شیبه نازل شد؛ دلیلش این بود که هر یک به کارها و خدماتشان افتخار می‌کردند. طلحه گفت: من صاحب خانه کعبه و کلیددار آن هستم و اگر بخواهم می‌توانم شب در آن‌جا بمانم. عباس گفت: من داراى منصب سقایت حجاجم.
على(ع) فرمود: «من از این منصب‌ها که شما بدان افتخار کنید چیزى ندانم، ولى همین قدر می‌دانم که من مدت شش ماه پیش از سایر مردم به سوى قبله نماز گذاردم، و متصدى امر جهاد و پیکار با دشمنان دین بودم».
2. على(ع) به عمویش عباس فرمود: «اى عمو! چرا از مکه هجرت نمی‌کنى و به رسول خدا(ص) نمی‌پیوندى؟» عباس در پاسخ آن‌حضرت گفت: آیا کارى که من عهده‌دار آن هستم فضیلت آن از هجرت بیشتر نیست؟ منم که مسجد الحرام را تعمیر کرده و منصب سقایت حاجیان را به عهده دارم؟ و دنبال این گفت‌وگو بود که آیه فوق نازل شد.
به هر حال؛ پیش از اسلام منصب «سقایة الحاج»؛ یعنی سیراب کردن حُجاج خانۀ کعبه، در ردیف منصب کلید دارى خانه کعبه و از مهم ترین مناصب محسوب مى شد.
ضرورت و نیاز شدید حُجاج در ایام حج به آب، آن هم در آن سرزمین خشک و سوزان و کم آب که غالب ایام سال هوا گرم است، به این موضوع (سقایت حاج) اهمیت خاصى مى داد، و کسى که سرپرست این مقام بود، از موقعیت ویژه اى برخوردار مى شد؛ چرا که خدمت او به حجاج یک خدمت حیاتى به شمار مى رفت.
همچنین کلید دارى و عمران و آبادى مسجدالحرام که مقدّس ترین و بزرگ ترین کانون مذهبى حتى در زمان جاهلیت محسوب مى شد، احترام فوق العاده اى براى شخص یا اشخاصى که متصدّى آن بودند، بر مى انگیخت.
با این همه، خداوند متعال مى فرماید ایمان به خدا و جهاد در راه او، از تمام این کارها برتر و بالاتر است! در آیۀ بعد به عنوان تأکید و توضیح مى فرماید: «کسانى که ایمان آوردند، و هجرت نمودند، و در راه خدا با مال و جان خود جهاد کردند، اینها در پیشگاه خداوند مقامى برتر و بزرگ تر دارند».
نکته‌ها
عباس، عموى پیامبر و شیبه به یکدیگر افتخار مى کردند؛ عباس به آبرسانىِ خود به زائران خانه خدا مى بالید و شیبه به کلیددارى کعبه.
على علیه السلام فرمود: ولى من با سنّ کم خود، به این افتخار مى کنم که شما با جهاد و شمشیر من ایمان آوردید. عباس ناراحت شده نزد پیامبر صلى الله علیه وآله از على علیه السلام شکایت کرد. این آیه نازل شد. (1)
على علیه السلام بارها براى اولویّت خویش به این آیه استشهاد کرد، چرا که ایمان و جهاد، برتر از خدماتِ دورانِ شرک است که فاقد ارزش معنوى است.
پیام ها
1- عمل زده نشویم، عمل بدون ایمان، سرابى پوچ و جسدى بى جان است. «اجعلتم سقایة الحاج... کمن آمن...»
2- رزمندگان مخلص برتر از دیگرانند، هر چند دیگران منشأ خدماتى از طریق مشاغل دیگر باشند. «اجعلتم سقایة الحاج ... کمن... جاهد فى اللّه»
3- برابر دانستن رزمندگانِ با ایمان با دیگران، مورد توبیخ و یکى از ظلم هاى اجتماعى است. «اجعلتم... کمن... جاهد... القوم الظالمین»
پیوست:
1) تفسیر نمونه؛ کافى، ج 8، ص 204.
