گام های جهادی در مقاوم سازی اماکن متبرکه

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، حرم ملکوتی امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا(ع) همواره به عنوان مأمن و ملجأ مؤمنان و شیفتگان آن حضرت مورد توجه دلباختگان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در اعصار و ادوار مختلف تاریخ بوده است.

در این میان از زمان شهادت آن حضرت تاکنون، برحسب موقعیت زمانی و مکانی و امکانات موجود در هر دوره و عصر، صحن‌ها، رواق‌ها، بست‌ها و... در حرم مطهر امام هشتم(ع) مورد ساخت و یا بازسازی و توسعه قرار گرفته و پس از گذشت سالیان طولانی از ساخت آن‌ها نیازمند مقاوم‌سازی و ایمن‌سازی است. از طرف دیگر در حکم انتصاب تولیت فعلی و سابق آستان قدس رضوی از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی از مجموعه فضاها و بناهای آستان قدس رضوی به عنوان گنجینه منحصر به فردی از هنر معماری اسلامی و ظرائف و لطائف علمی و هنری پرمضمون ملت ایران یاد شده و نگهداری و نگهبانی از این موزه عظیم از سوی ایشان مورد تأکید قرار گرفته است.

در همین ارتباط در پاسخ به پرسش‌های مردمی درباره این آستان ملکوتی در گفت‌وگوی اختصاصی خبرنگار قدس با مدیرعامل سازمان عمران و توسعه حریم حرم حضرت رضا(ع) که یکی از مهم‌ترین وظایف آن در کنار توسعه حفظ و نگهداری اماکن متبرکه و ابنیه بارگاه مقدس امام هشتم(ع) است، به تشریح نکات و موضوعات مرتبط با مقوله مقاوم‌سازی در این آستان نورانی و مقدس پرداختیم.

*مقاوم‌سازی اماکن به چه معناست؟

مهندس محمدکاظم ملازم‌الحسینی در تعریف واژه مقاوم‌سازی می‌گوید: منظور از مقاوم‌سازی در اماکن و ابنیه، ایجاد عملکرد بهینه بنا در برابر بارهای وارده در زمان بهره‌برداری و حوادث غیرمترقبه طبیعی مانند زلزله، سیل و... است.

وی ادامه می‌دهد: با توجه به این تعریف، مقاوم‌سازی اماکن و ابنیه مختلف مانند یک اتاق، منزل، آپارتمان، هتل و... تا یک مکان مذهبی عمومی و گسترده همچون بارگاه مطهر حضرات معصومین(ع) و ائمه اطهار(ع) و اماکن متبرکه با یکدیگر متفاوت بوده و این تفاوت به اجزا و احجام بنا مانند تعداد طبقات، نوع بهره‌برداری، موقعیت راهبردی، ارزش‌های تاریخی و میراث فرهنگی و... مربوط می‌شود.

این مقام مسئول می‌افزاید: درباره تعریف واژه مقاوم‌سازی اماکن و ابنیه باید به یک مطلب مهم دیگر هم توجه کنیم و آن اینکه؛ وقوع حوادث غیرمترقبه اجتناب‌ناپذیر است، بنابراین اگر حوادث غیرمترقبه مانند زلزله، سیل و... را یک حادثه طبیعی بدانیم، مقاوم‌سازی به عنوان یکی از راه‌های علاج واقعه پیش از وقوع، موجب می‌شود تا این حادثه تبدیل به یک فاجعه انسانی نشود.

* مستندسازی، نخستین گام در راه مقاوم‌سازی

مدیرعامل این سازمان با اشاره به اینکه شناخت وضعیت موجود در اماکن متبرکه حرم منور حضرت ثامن‌الائمه(ع) نخستین گام در راه مقاوم‌سازی ابنیه بارگاه ملکوتی آن حضرت(ع) به شمار می‌آید، می‌گوید: برای رسیدن به این شناخت از سال ۱۳۸۰ اقدامات اساسی و خوبی توسط کارشناسان، مشاوران و مهندسان سازمان عمران و توسعه حریم حرم حضرت رضا(ع) در مجموعه اماکن متبرکه حرم مطهر رضوی انجام شده است.

مهندس ملازم‌الحسینی اظهار می‌دارد: تا پیش از سال ۱۳۸۰ شرح کاملی از وضعیت ابنیه قدیمی و تاریخی حرم مطهر امام هشتم(ع) در دسترس نبود و به همین دلیل نخستین و مهم‌ترین اقدام صورت گرفته از سوی مهندسان و کارشناسان این سازمان، شناخت وضعیت ساختمانی ابنیه موجود در صحن‌ها، بست‌ها، دیوارها، سقف‌ها، سردرب‌ها، مناره‌ها و حتی گنبدمقدس حرم مطهر امام هشتم(ع) بوده است.

این مقام مسئول می‌افزاید: به عبارت دیگر برای شروع بحث مقاوم‌سازی در مجموعه‌ها، اماکن، بناها و پروژه‌های مختلف، مهم‌ترین موضوع و اصل اولیه، مستندسازی است که این موضوع در مورد بارگاه مطهر رضوی نیز صدق کرده و از اهمیت، پیچیدگی و حساسیت ویژه‌ای برخوردار است.

مدیرعامل این سازمان می‌گوید: در مستندسازی بناها و اماکن به موضوعاتی مانند سال ساخت بناها، مصالح ساختمانی مورد استفاده، معماران و طراحان بناها، بررسی آسیب‌ها و معایب موجود در بنا در وضعیت فعلی، تعمیرات و تغییرات انجام شده در گذر زمان و... پرداخته می‌شود و نتایج حاصل از آن در طرح بهسازی لرزه‌ای که مفهوم تخصصی‌تری نسبت به مقاوم‌سازی است به کار گرفته می‌شود، بنابراین مطالعه تاریخی بناها و اماکن هم در این مورد، امری لازم و اجتناب‌ناپذیراست.

*رفتارسنجی بناهای تاریخی در مقاوم‌سازی

مهندس ملازم‌الحسینی در بخش دیگری از سخنانش به موضوع بررسی نوع رفتار بناهای تاریخی در مقوله مقاوم‌سازی پرداخته و می‌افزاید: نکته دیگر بررسی موضوع رفتار بناهای تاریخی است که از نظر ساخت، طرح، مصالح، نما و تزئینات و... با بناهای جدید کاملاً متفاوت بوده و با توجه به اینکه از دوره ساخت این بناها تاکنون، سال‌های طولانی گذشته و حوادث غیرمترقبه طبیعی را تجربه کرده‌اند و حتی در اثر عوامل محیطی مانند: رطوبت خاک و... برخی از خواص مصالح دچار فرسودگی شده‌اند، بنابراین برای رفتارسنجی این بناهای تاریخی و تهیه و انجام طرح مقاوم‌سازی (بهسازی لرزه‌ای) به تجربه، تخصص، ابزار، امکانات و تجهیزات خاصی نیاز است که معدود شرکت‌ها و مؤسسه‌های مهندسی در کشور و یا حتی در جهان، قادر به انجام این موضوع هستند.

وی در این باره متذکر می‌شود: در همین ارتباط، هم اکنون سازمان عمران و توسعه حریم حرم حضرت رضا(ع) وابسته به آستان قدس رضوی تجربیات ارزشمندی را در راستای انجام عملیات مقاوم‌سازی (بهسازی لرزه‌ای) اماکن تاریخی و قدیمی در اختیار دارد.

این مقام مسئول اضافه می‌کند: در پی این تجارب ارزشمند، نتایج مهمی در مقوله مقاوم‌سازی به دست آمد که در حال حاضر از تجربیات کسب شده برای توسعه زیرسطحی بناها و رواق‌های حرم مطهر امام هشتم(ع) در بخش مرکزی حرم مطهر رضوی (مانند آنچه هم اکنون در ساخت رواق زیرین بست شیخ بهایی در حرم مطهر امام رضا(ع) در حال انجام است) استفاده می‌شود.

مدیرعامل این سازمان درباره گام‌بندی و مقاوم‌سازی بیان کرد: پس از انجام بررسی‌های لازم و شناخت وضعیت موجود بناها، آسیب‌شناسی و شناخت نقاط ضعف ابنیه حرم مطهر رضوی که کار پیچیده و سختی است سپس طرح‌های استحکام‌بخشی و مقاوم‌سازی این ابنیه هم مورد بررسی و مطالعه قرار می‌گیرد و در نهایت اجرای مقاوم‌سازی در دستور کار قرار می‌گیرد.

*در مقاوم‌سازی اماکن حرم مطهر به چه مواردی باید توجه کرد؟

مدیرعامل این سازمان در بیان ویژگی‌های مقاوم‌سازی در بارگاه مطهر امام رضا(ع) به علت وجود اماکن و فضاهای ساختمانی مختلف اظهار می‌دارد: در مجموعه‌ای مانند بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع)؛ فضاها، ابنیه و اماکنی نظیر بناها و اماکن قدیمی و جدید صحن‌ها و رواق‌های قدیمی و جدید، مناره‌های(گلدسته‌ها) قدیمی و جدید، موزه، کتابخانه، حوزه علمیه، دانشگاه، مهمانسرا، سالن همایش، مراکز درمان، تونل‌های تأسیساتی، پست‌های برق و گاز وجود داشته که هر یک بهره‌برداری خاص و رفتار ویژه خود را دارد.

مهندس ملازم‌الحسینی تصریح می‌کند: همچنین به این نکته باید توجه کنیم که در هر یک از این فضاها و اماکن یاد شده، تجهیزات و لوازم خاصی وجود دارد که باید به نحوی در عملیات مقاوم‌سازی مورد توجه قرار گیرند تا در زمان بروز حوادث و اتفاقات غیرمترقبه عملکرد آن‌ها مختل و دچار اشکال و ایراد نشود.

حرم مطهر؛ شهری کوچک با همه مختصات شهری

این مقام مسئول در بخش دیگری از سخنانش درباره اهمیت ویژه به مقوله مقاوم‌سازی در بارگاه مطهر امام رضا(ع) با همه ویژگی‌های بیان شده، اشاره می‌کند: در مقاوم‌سازی مجموعه‌ای مانند بارگاه مطهر امام هشتم(ع)، متخصصان و کارشناسان فنی در حقیقت با یک شهر کوچک با همه مختصات شهری روبه‌رو هستند که در کنار این موضوع باید حضور انبوه زائران و جمعیت انسانی حاضر در بارگاه مطهر امام رضا(ع) را هم در هنگام بروز حواث غیرمترقبه مورد توجه قرار دهند.

وی ادامه می‌دهد: آستان ملکوتی امام رضا(ع) از قداست، حساسیت و اهمیت خاص و ویژه‌ای برخوردار است و موضوع مقاوم‌سازی اماکن و ابنیه حرم مطهر هم به همین دلیل دارای حساسیت‌های خاص خود است.

مهندس ملازم‌الحسینی تأکید می‌کند: به این مطلب هم باید توجه شود که موضوع وقوع حوادث غیرمترقبه در مکان‌هایی که بیشترین جمعیت انسانی را در یک لحظه از زمان در خود جای می‌دهند مانند آنچه از حضور زائران و مجاوران بارگاه مقدس حضرت ثامن الحجج(ع) در لحظات تحویل سال، تاسوعا و عاشورای حسینی، دهه آخر ماه صفر، شب‌های قدر، روز عرفه، دهه کرامت، اعیاد سعید غدیر خم، فطر، قربان، هنگام برگزاری نمازهای جماعت و... در حرم مطهر رضوی شاهد هستیم از اهمیت بسزایی برخوردار است.

این مقام مسئول می‌افزاید: به همین دلیل می‌توان گفت که بارگاه مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین اماکن دنیا برای بررسی موضوع مقاوم‌سازی با توجه به گستره آن و حضور جمعیت انسانی در واحدی از زمان با عنایت به اهمیت‌های مطرح شده، به شمار می‌رود.

مدیرعامل این سازمان اشاره می‌کند: از دیگر مطالب مهم در زمینه مقاوم‌سازی موضوع زمانبر بودن و صرف هزینه قابل ملاحظه است.

وی می‌افزاید: در یک مجموعه‌ای مانند بارگاه ملکوتی حضرت امام رضا(ع) با توجه به حضور جمعیت انسانی از زائران و مجاوران در طول سال و در مناسبت‌های ویژه و خاص مذهبی و ملی، انجام پروژه‌های مقاوم‌سازی مستلزم صرف زمان طولانی‌تر و هزینه‌های اجرایی بالاست.

*نگهداری مناسب، عاملی برای کاهش هزینه‌هاست

مهندس ملازم‌الحسینی به موضوع کاهش هزینه‌های مقاوم‌سازی هم اشاره و خاطرنشان می‌کند: آنچه می‌تواند در کاهش هزینه‌های مقاوم‌سازی تأثیر بسزایی داشته باشد، نگهداری مناسب از بناهاست که امروزه در بناهای راهبردی و خاص نظیر پل‌ها، برج‌ها و... امر نگهداری آن قدر اهمیت دارد که جریان نگهداری را به شرکت‌ها و مؤسسه‌های مهندسی متخصص واگذار می‌کنند تا هزینه‌های مقاوم‌سازی به حداقل رسیده و در شرایط وقوع حوادث غیرمترقبه خطرات و آسیب‌های ناشی از حوادث، به حداقل برسد.

وی یادآور می‌شود: به همین دلیل در موضوع مقاوم‌سازی اماکن و ابنیه حرم مطهر رضوی به اهمیت نگهداری و اثرات حاصل از آن نگاه ویژه‌ای شده، ضمن اینکه سازمان عمران و توسعه حریم حرم حضرت رضا(ع) با توجه به تجربیات، تخصص لازم، تجهیزات و امکاناتی که در اختیار دارد، با استفاده از مشاوران باتجربه این امر مهم را در بارگاه مقدس امام هشتم(ع) انجام داده و مدیریت می‌کند.

تاریخچه مقاوم‌سازی در حرم مطهر رضوی

بررسی تاریخچه مقاوم‌سازی ابنیه و اماکن متبرکه حرم مقدس حضرت امام رضا(ع) از دیگر موضوعاتی است که مدیرعامل این سازمان به آن‌ها اشاره می‌کند.

این مقام مسئول می‌گوید: با بررسی مدارک، اسناد، شواهد و قرائن موجود و مستندسازی اولیه در زمینه مجموعه اقدامات انجام شده در بحث مقاوم‌سازی اماکن و ابنیه حرم مطهر رضوی از گذشته تاکنون، می‌توان به وجود آثاری از سال ۱۳۴۲ هجری شمسی به بعد پی برد.

مهندس ملازم‌الحسینی ادامه می‌دهد: مهم‌ترین کارهایی که در پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران انجام شد، تعویض برخی از اجزا و المان‌های بناهای تاریخی از آجری به بتنی نظیر گنبد مسجد جامع گوهرشاد و برخی از سقف‌های رواق‌های قدیمی مانند دارالحفاظ، دارالسلام و... بوده است.

وی می‌افزاید: پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۸۰ هجری شمسی، توسط آستان قدس رضوی اقداماتی برای مقاوم‌سازی و بهسازی مجدد برخی از اماکن، ابنیه و ساختمان‌های قدیمی موجود در بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) متناسب با مقتضیات زمان و مکان اجرای پروژه، انجام شده است.

مدیرعامل این سازمان خاطرنشان می‌کند: در این زمینه می‌توان به مواردی همچون تحکیم و استحکام‌بخشی گنبد منور حرم مطهر امام رضا(ع)، تعمیر و مرمت مدرسه خیرات‌خان (که بعدها جزو دانشگاه علوم اسلامی رضوی شد)، استحکام پایه‌های پیرامونی مسجد جامع گوهرشاد، جابه‌جایی سردرب مدرسه عباسقلی خان و... اشاره کرد.

وی تصریح می‌کند: از سال ۱۳۸۲ با وقوع حادثه غمبار زلزله در شهرستان بم در استان کرمان، توجه به اهمیت انجام عملیات مقاوم‌سازی در اماکن تاریخی و ملی در کشور، رو به فزونی گذاشت و به همین جهت با دستور تولیت فقید آستان قدس رضوی مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی(ره) ضمن تشکیل کمیسیون‌های فنی و مهندسی، اهتمام ویژه در راستای مقاوم‌سازی اماکن حرم مطهر رضوی به عمل آمد و در این ارتباط اولویت‌بندی‌هایی به جهت اجرای عملیات مقاوم‌سازی در اماکن مختلف بارگاه مطهر حضرت رضا(ع) انجام شد.

مهندس ملازم‌الحسینی عنوان می‌کند: به عبارت دیگر، با توجه به گستردگی حرم مطهر رضوی و حضور جمعیت انسانی فراوان از زائراین و مجاوران در رواق‌ها و صحن‌های مختلف حرم مطهر، امکان انجام عملیات مقاوم‌سازی برای همه اماکن متبرکه حرم مطهر امام رضا(ع) در یک پروژه واحد و یکسان وجود نداشت و این خود مستلزم برنامه‌ریزی، زمانبندی و محدوده‌بندی انجام عملیات مقاوم‌سازی در این بارگاه ملکوتی بوده است.

وی در همین ارتباط به بخشی از این اقدامات اشاره کرده و می‌گوید: بر این اساس از آن زمان (سال ۱۳۸۲) تاکنون متناسب با امکانات، تجهیزات و تجربیات روز دنیا و تجربه و تخصص بدست آمده پروژه‌های عمرانی و ساختمانی متعددی توسط این سازمان به انجام رسیده است.

این مقام مسئول در همین زمینه به برخی از این پروژه‌ها به طور خلاصه و به شرح ذیل اشاره می‌کند:

* تحکیم پی و فونداسیون سردرب‌های نقاره‌خانه و ساعت صحن انقلاب اسلامی که به واسطه ساخت رواق زیرسطحی دارالحجه(عج) همزمان انجام شد.

* مقاوم‌سازی پی ایوان مقصوره مسجد جامع گوهرشاد.

* تحکیم قسمت‌هایی از سردرب ارتباطی بین رواق دارالسیاده به رواق دارالحفاظ.

* تحکیم پی سردرب غربی صحن قدس با هدف ایجاد توسعه اماکن و رواق‌های زیرسطحی.

* تحکیم قسمت زیرین کفشداری‌های شماره ۱۳ و ۱۴ و قسمت‌هایی از رواق دارالهدایه و دارالرحمه در صحن جمهوری اسلامی برای ساخت رواق‌های زیرسطحی که هم اکنون در دست اجراست.

* تحکیم پی و فونداسیون سردرب باب السلام، ورودی صحن آزادی.

* تحکیم نمای شمالی و جنوبی سردرب باب السلام.

* تحکیم پی ایوان عباسی در صحن انقلاب به سمت بست طبرسی.

* تحکیم پی ایوان شمالی و جنوبی صحن آزادی.

* تحکیم پی رواق الله‌وردی خان.

مدیرعامل این سازمان یادآور می‌شود: همچنین موضوع بهسازی لرزه‌ای سازه‌های بتنی قسمت زیرگذر حرم مطهر رضوی به دلیل شرایط خاص محیطی آن مانند وجود رطوبت محیطی و آلاینده‌های ناشی از تردد خودروها در دستور کار این سازمان قرار گرفته و در صورت اثبات ضرورت اجرای عملیات مقاوم‌سازی، نسبت به انجام این پروژه نیز اقدام می‌شود.

مهندس ملازم‌الحسینی در مورد مقوله مقاوم‌سازی می‌افزاید: آنچه تاکنون در زمینه عملیات مقاوم‌سازی (بهسازی لرزه‌ای) در مجموعه اماکن متبرکه و بناهای حرم مطهر رضوی از سال ۱۳۸۲ به بعد انجام شده، مربوط به تحکیم و مقاوم‌سازی پی (پایه و فونداسیون) بناها بوده و در مورد مقاوم‌سازی بدنه موضوع در دست بررسی است.

وی می‌گوید: به دلیل قدمت بناها و نمای آن‌ها، شرایط خاص معماری تاریخی حرم مطهر رضوی و آرایه‌های به کار رفته در آن که از ارزش معنوی قابل توجهی برخوردار است و بخشی از مفاخر فرهنگی ایران و جهان به شمار می‌آید، انجام هر گونه اقدام برای مقاوم‌سازی بدنه بناهای حرم مطهر امام هشتم (ع) باید با حساسیت و کار کارشناسی ویژه انجام شود.

این مقام مسئول متذکر می‌شود: همچنین نگهداری هوشمند بناها و اماکن حرم مطهر امام رضا(ع) با توجه به اهمیت این موضوع با هدف انجام هر چه بهتر و شایسته‌تر بهسازی لرزه‌ای در دستور کار این آستان ملکوتی قرار گرفته است.

* توجه به لوسترها و الحاقات سازه

مهندس ملازم‌الحسینی به موضوع دیگری مرتبط با مقوله مقاوم‌سازی اشاره و تأکید می‌کند: یکی از موضوعات مربوط به مقاوم‌سازی بناها و اماکن، توجه به الحاقات سازه است، یعنی اینکه مقاوم‌سازی تنها به استحکام و تحکیم پی و فونداسیون و به طور کلی المان‌های باربر محدود نمی‌شود، بلکه به اجزای دیگری نظیر نماها و الحاقات تزئیناتی (از جمله: لوسترها، بلندگوها، تجهیزات صوتی و روشنایی و...) نیز باید توجه شود.

مدیرعامل این سازمان اضافه می‌کند: در همین زمینه به طور مثال دستورعمل‌های خاص و ویژه برای نگهداری و پایش وضعیت لوسترها در تمامی اماکن متبرکه حرم مطهر رضوی (رواق‌ها و فضاهای مسقف تاریخی و قدیمی و جدید) مورد توجه قرار گرفته و مواردی همچون: زنجیره‌های اتصال، موقعیت اتصال، ابزار به کار رفته در زمینه اتصال لوسترها به محل اتصال و... در حرم ملکوتی امام رضا(ع) مورد بازبینی و بازطراحی مجدد قرار گرفته است.

سازمان عمران و توسعه حریم حرم حضرت رضا(ع) وابسته به آستان قدس رضوی در طول سالیان متمادی با عنایت به اهمیت بحث مقاوم‌سازی (بهسازی لرزه‌ای) اماکن و ابنیه تاریخی و قدیمی ارزشمند موجود در بارگاه مطهر حضرت رضا(ع) و شرایط حضور زائران و مجاوران این آستان ملکوتی در مناسبت‌ها و مراسم ویژه و خاص مذهبی و ملی در طول سال، به تجربیات ارزشمند و مهمی در زمینه مقاوم‌سازی دست پیدا کرده است.

مهندس ملازم‌الحسینی تصریح می‌کند: در این راستا مطابق نتایج، شواهد و قرائن موجود، آستان قدس پیشرو و پیشران در زمینه مقوله مقاوم‌سازی اماکن متبرکه و مذهبی با شرایط خاص خود در کشور است.