سؤالی که همه باید از خود بپرسند؛
حکم شرعی درباره تردد غیرضروری من در شهر چیست
یکی از سؤالاتی که همه باید پیش از خروج از منزل از خود بپرسند، این است که تردد من به شهر یا مسافرت از شهری به شهر دیگر از منظر شرع و دین الهی چه جایگاهی دارد. آیا حتی با وجود اطمینان از عدم ابتلا به بیماری، رفتار من در یک فرایند اجتماعی منتهی به پیدایش وضعیت خاص نمیشود؟
در ایام بحران کنونی که تمام دغدغه کارشناسان و مسئولان قطع زنجیره کرونا با کاهش ارتباطات انسانی و تعاملات غیرضروری به ویژه در مناطق پرتردد است، باز برخی بر مبنای اختیار و آزادی اجتماعی بیتوجه به این نکات به بیرون رفت و آمد میکنند. پرسشی که اینجا مطرح میشود این است که معنا و فلسفه مسئولیت اجتماعی چیست؟ این مسئولیت چه نسبتی با ماهیت انسان دارد؟ سخن خداوند در این رابطه چیست؟ حضور غیرضروری در شهر یا مسافرت از نظر شرع چه معنایی دارد؟
خداوند متعال در آیات متعددی به اصل مسئولیت انسان اشاره میکند: خداوند بر این انگاره انسان که آزاد، رها و بیمسئولیت میتازد: «أَیَحْسَبُ اْلإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدًی» (قیامت/ ۳۶) و انسان را در مواقف قیامت مسئول معرفی میکند: «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسُئولُونَ» (صافات/۲۴) در جای دیگر به شکل جزئیتر میفرماید که گوش و چشم و قلب و همه مورد پرسش واقع خواهند شد: «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسئوُلاً» (اسراء/۳۶(.
اساساً مسئولیت بار سنگینی است که در آغاز آفرینش انسان پذیرفت: «ما امانت خود را بر آسمانها و زمین عرضه داشتیم، پس آنها از پذیرش آن امتناع ورزیدند و ترسیدند، لیکن انسان امانت ما را پذیرفت» (احزاب ۷۲). از این روی مسئولیت انسان امری سترگ و گسترده است که آسمانها توان حمل آن را نداشتند. هر انسانی علاوه بر مسئولیت در قبال خود، در قبال دیگران و خدای خود نیز مسئول است.
بر این اساس میتوان گفت که مسئولیت انسان را از ابعاد دنیوی رها میسازد و با افزایش مسئولیت و تکالیف، انسان ارتقای معنوی مییابد و به عوالم بالاتر عروج میکند. با توجه به آیة خلافت (بقره/۳۰) بنیادی که خداوند بر زمین پی افکنده است دارای سه عنصر: انسان، زمین (طبیعت) و پیوند معنوی است. این پیوند انسان را با طبیعت و با انسانهای دیگر (در جایگاه برادر) مرتبط میکند که در تعبیر قرآن «استخلاف» نامیده شده است.
از این رو افراد جامعه از چهار منظر دارای مسئولیت هستند: مسئولیت نسبت با خدا، مسئولیت درباره خود، مسئولیت در مورد انسانهای دیگر و مسئولیت درباره طبیعت. با انجام درست مسئولیت نسبت به این حیطهها، مفهوم جانشینى مسئولانه محقق میشود. رسول اکرم(ص) در حدیث معروفی با اشاره به برخی مسئولیتهای انسان در قبال زیردستان و اهل خود، میفرمایند که تمام ما رعیت و بنده و همه نسبت به یکدیگر مسئول هستیم.
قرآن کریم محور حرکت اجتماعی و تعاون جمعی را بر زمینه نیکوکارى و تقوای الهی قرار داده و از همکاری در محور گناه و تجاوز نهی فرموده است: «تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ». این قاعده در فقه به قاعده حرمت تعاون بر گناه و تعدی معروف شده است. با توجه به «شیوع فوقالعاده ویروس کرونا» و تطبیق قاعده پیشین به این نتیجه میرسیم، افرادی که با رفتارهای نسنجیده و خارج از چارچوب اصول بهداشتی (همچون حضور در اجتماعات) روند اجتماعی گسترش بیماری کرونا را سرعت میبخشند، رفتار متعمدانه این عده مصداق تعاون بر گناه و عدوان است.
زیرا این افراد در ایجاد فرآیند اجتماعی مشارکت میکنند؛ در این فرایند اجتماعی رفتارهای آنها به صورت همزمان با هم شکل میگیرد و باعث ایجاد روندی اجتماعی منتهی به پیدایش وضعیت خاص میشود. به بیان دیگر آنها از طریق رفتار واحد همزمان، مشغول ساختن یک فرآیند هستند که منتهی به شکلگیری یک حالت یا وضعیت (مثلاً بیماری) میشود. (برای مطالعه بیشتر اینجا کلیک کنید).
بنابراین حتی اگر کسی مطمئن باشد که ویروس برای او مشکلی به وجود نمیآورد، در یک نگاه جمعی از آنجا که ممکن است عامل انتقال ویروس به دیگران شود و در اشاعه آن سهمی داشته باشد، حضور او در جامعه بر اساس دستور دین ممنوع است.
از این رو، کسانی که با رفتارهای نسنجیده و خارج از چارچوب اصول بهداشتی در اجتماعات حضور مییابند، روند اجتماعی گسترش بیماری کرونا را شکل یا عمق میبخشند، چنانچه آگاه از کار خود باشند، رفتارشان مصداق تعاون بر اثم و عدوان به حساب میآید.
نزدیک شدن به افراد مشکوک، تشکیل جلسات و اجتماعات بدون چارچوب بهداشتی، مسافرت از یک شهر یا منطقه به نقطه دیگر، انباشت بیش از نیاز کالاهاى مورد نیاز بهداشتی و بی توجهی به اصول بهداشت شخصی و تذکرات مکرر مسئولان میتواند از جمله مصادیق بیمسئولیتی و تعاون بر اثم و عدوان خواهد بود.