سهل‌انگاری در رعایت بهداشت و آسیب‌پذیری فرد و جامعه از منظر شرع
برخی افراد جامعه با بی‌توجهی به توصیه کارشناسان و مسئولان اقدامات مخاطره‌آمیز همچون مسافرت‌های نوروزی را کماکان انجام می‌دهند، حال سؤال اینجاست که سهل‌انگاری تعمدی این افراد در رعایت نکات بهداشتی از نظر شرع چیست؟
یکی از موضوعاتی که اخیراً درباره بیماری کرونا شاهد هستیم، بی‌توجهی برخی افراد در رعایت دستورات پزشکی و نکات بهداشتی لازم است. برای مثال اکنون که تمام کارشناسان و مسئولان بر سفر نکردن در عید نوروز تاکید دارند بسیاری از مردم، بی توجه به این هشدارها با این انگاره که بیماری برای سایر افراد است، به سفرهای خود ادامه دادند!
سهل‌انگاری تعمدی این افراد در رعایت نکات بهداشتی علاوه بر آسیب‌پذیری شخصی، جامعه را نیز به مخاطره می‌اندازد. سؤال اینجاست که از نظر شرع مسئولیت انسان در حفظ سلامتی خود و دیگران چیست؟ در ادامه نظر مراجع و علما را در این باره بازخوانی می‌کنیم:
آیتالله ناصر مکارم شیرازی با بیان اینکه حفظ جان و سلامت از امور واجب است و اگر انسان کوتاهی کند، در پیشگاه خداوند مسئول است، تصریح کرد: درعین اینکه باید خونسرد باشیم، باید در نهایت دقت، دستورات پزشکی و مسائل بهداشتی را رعایت کرده؛ در مجامع عمومی کمتر حضور یابند و توکل با خدا داشته باشند.
ایشان همچنین در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه با وجود سهل‌انگاری افراد مبتلا به بیماری‌های واگیردار و بی‌توجهی به رعایت بهداشت، ممکن است این بیماری به دیگران سرایت کند و سبب خسارت شود. آیا این امرموجب ضمان است؟ پاسخ دادند: درصورتی که این کار سبب ابتلا به بیماری خطرناک منتهی به مرگ شود، دیه تعلق می‌گیرد و آن کس که باعث شده باید دیه پرداخت کند و اگر فقط هزینه درمانی سنگینی دارد آن را باید بپردازد.
آیتالله شبیری زنجانی در جواب استفتایی در مورد کرونا گفتند: با توجه به خطر جدّی این بیماری، رعایت ضوابط بهداشتی و پزشکی بر همگان لازم است. مسئولین نیز باید با جدیت، تدابیر لازم و فوری را برای ممانعت از شیوع بیشتر بیماری عملی کنند.
آیتالله سبحانی نیز تصریح کردند: مسئولان پزشکی هر چه بگویند برای ما حجت است؛ وقتی می‌گویند در مجامع عمومی کمتر رفت‌وآمد داشته باشیم و بهداشت را رعایت کنیم، ما هم باید مراعات کنیم و مطمئناً رحمت خداوند خلاق متعال مشمول حال همگان خواهد شد.
آیتالله محسن فقیهی، اظهار داشت: از نظر فقهی، ثابت و مسلم است که احتمال خطر در هر موردی که وجود داشته باشد و عقلاً آن را تشخیص دهند، حتی انجام واجبات نیز لازم نمی‌شود. فردی که می‌داند حضور در تجمعات و مکان‌های شلوغ احتمال خطر جانی دارد باید از رفتن اجتناب کند وگرنه به لحاظ شرعی مدیون است. در احکام داریم اگر وضو برای ما خطر داشته باشد و این خطر یقینی هم نباشد، بلکه احتمال دهیم ضرر دارد یا غسل کردن احتمال خطر داشته باشد گرفتن وضو و غسل کردن نه تنها واجب نیست، بلکه حرام می‌شود.
این استاد سطح عالی فقه بیان کرد: گاهی موضوعی برای ما خطر یقینی دارد که پرهیز از آن یقیناً واجب است، مگر استثنائاتی مانند دفاع از دین، میهن، ناموس و ...؛ گاهی بحث بر سر احتمال است، ولی از آنجا که جان، ناموس و مال مسلمان محترم است و باید حفظ شود، اگر احتمالی عقلایی برای خطر ولو در حد ۴۰ تا ۵۰ درصد هم وجود داشته باشد، باید از آن اجتناب شود.
آیتالله فقیهی بیان کرد: اگر پزشکان و متخصصان خطر جانی را احتمال دهند، واجبات هم تحت‌الشعاع خواهد بود، چه رسد به اینکه ما به امر مستحبی همت بگماریم؛ اگر کسی عمداً مسائل بهداشتی را در بیماری‌های واگیردار رعایت نکند و سبب شود تا دیگران هم مبتلا شوند، اگر این کار با عمد و قصد باشد، قطعاً دیه بر گردن فرد واجب است.
آیتالله علی‌اکبر رشاد، مؤسس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در پیامی بیان کرد: به حکم فرمان قرآنی: «لاتُلقُوا اَنفُسَکُم اِلی التَهلُکه» و به مقتضای قاعده «وجوب دفع ضرر محتمل» به طور جدی نسبت به رعایت توصیه‌های مبادی امور اهتمام کنند. عدم رعایت توصیه و تجویز کارشناسان معصیت است.
تشخیص کارشناسان صالح بی‌غرض مانند فتوای فقیهان صاحب صلاحیت لازم الاتباع است؛ مبانی و ادلّه فطری، عقلی و عقلایی که وجوب تقلید از مجتهد را به عنوان متخصص در احکام شرع واجب شرعی می‌کند، عمدتا همان مبانی، التزام به نظر متخصصان و کارشناسان امور مربوط را لازم الاتباع و واجب می‌دارد. کما اینکه بر همه متخصصان واجد شرائط، اهتمام به معاینه و معالجه افراد مبتلا، واجب کفایی است، بلکه در صورت نبود «مَن به الکفایه»، بر همه افراد دارای صلاحیت واجب عینی است، لهذا تعطیل مطب و استنکاف از ارائه خدمات بهداشتی و درمانی، خلاف است و در حکم تقصیر در دفاع از جان مردم بی‌دفاع خواهدبود.
آیتالله فاضل لنکرانی در مورد ویروس کرونا و لزوم حفظ جان انسان‌ها از منظر فقه شیعه بیان کرد: قول و تشخیص پزشکان و سفارش‌هایی که ایشان می‌کنند بر هر انسانی لازم است. اگر پزشکی به یک مرجع تقلید گفته باشد روزه بر شما حرام است آن مرجع تقلید دیگر روزه نمی‌گیرد و اساسا این از خاصیت و ارزش و عظمت فقه شیعه است. فقه شیعه به حدی مستحکم است که در راس واضح احکام فقه شیعه وجوب حفظ جان انسان قرار دارد. تمام این عباداتی که برای خداوند انجام می‌دهیم اگر مزاحمت با حفظ جان انسان داشته باشد این یک امر بسیار واضح در فقه و اصول ماست که در مساله تزاحم حفظ جان مقدمه بر اینهاست. نه تنها مقدم است در برخی از موارد فقهاء تصریح کرده‌اند کسی که روزه یا نماز برای او ضرر داشته باشد گرفتن روزه یا خواندن نماز بر او حرام است.
وی با بیان اینکه ضوابط فقهی ما از جهت مراجعه، اعتماد و از نظر لزوم عمل به دستورات پزشکان بسیار روشن است، ادامه داد: اگر کسی مریض شد، وظیفه شرعی‌اش هست به عنوان یک واجب خودش را معالجه کند، هیچ انسانی حق ندارد بگوید من مالک خودم هستم، من مریض شدم و می‌خواهم بمیرم، این حرف غلط و مخالف با دین و فقه ماست، فقه می‌گوید اگر مریض شدی معالجه خودت بر تو واجب است، مگر یک مرضی باشد که با صبر و حوصله خود به خود بدن او را حل کند و نیازی به مراجعه به طبیب نداشته باشد. اگر این روزها افرادی مریض هستند مبادا این را کتمان کنند، به طبیب مراجعه و با او ارتباط برقرار کنند، زیرا حفظ نفس واجب است. (بیشتر بخوانید)
آیتالله عباس کعبی معتقد است که از منظر دین رعایت بهداشت عمومی فردی، اجتماعی و محیطی برای حفظ جان خود و دیگران و مبارزه با آلودگی‌های ویروسی واجب شرعی است. سهل‌انگاری و بی‌مبالاتی در رعایت بهداشت اگر موجب ابتلای عده‌ای و فراگیر شدن آن شود ضمان‌آور و مجازات تعزیری شرعی و عقاب اخروی دارد. در تزاحم بین حفظ جان خود و دیگران با توجه به توصیه‌های بهداشتی و یا حضور در اماکن عمومی زیارتی و اعتکاف و تجمعات عمومی مذهبی اگر مخاطره‌آمیز باشد، بدون شک رعایت توصیه‌های بهداشتی ضرورت دارد.
آیتالله مبلغی با تطبیق قاعده حرمت همکاری بر پلیدی و تعدی بر موضوع کرونا به این نتیجه می‌رسد، کسانی که با رفتار‌های نسنجیده و خارج از چارچوب اصول بهداشتی (همچون حضور در اجتماعات) روند اجتماعی گسترش بیماری کرونا را شکل یا عمق می‌بخشند، چنانچه آگاه از کار خود باشند، رفتارشان مصداق تعاون بر «اثم» و «عدوان» به حساب می‌آید.
یک شخص (طبق دیدگاه اجتماعی) حتی اگر اطمینان داشته باشد که ویروس در بدن او فعال نمی‌شود یا اینکه برای او مشکلی به وجود نمی‌آورد، با این وصف، حضور او در جلسات شرعاً ممنوع است؛ چون که او در همان حال که از ویروس فعلاً به صورت شخصی آسیبی نمی‌بیند در یک نگاه فرآیند اجتماعی ممکن است حامل و عامل انتقال ویروس به دیگران و دارای سهم در اشاعه آن باشد؛ بنابراین از این جهت حضور در اجتماعات برای شخص، در پاره‌ای از شرایط غیر مباح می‌شود.
رعایت بهداشت در فرهنگ دینی
رعایت نکات بهداشتی علاوه بر تکیه‌گاه علمی و پزشکلی، در فرهنگ دینی نیز دارای سابقه است. برای مثال در زمینه اهمیت شست‌وشوی دست‌ها چندین روایت رسیده است که از جمله آنکه رسول خدا(ص) در احادیثی می‌فرماید: هیچ کس نباید شب با دست چرب بخوابد و اگر چنین کرد و شیطان به او آسیب رساند جز خودش را سرزنش نکند. هرگاه از خواب برخاستید به ظرفی دست نبرید مگر اینکه سه بار دستانتان را بشویید، زیرا هیچ یک از شما نمی‌داند که دستانش چگونه شب را گذرانید.
ایشان حتی در نحوه شستن دست تأکید می‌فرماید که بندها و مفاصل انگشتان دست و پایتان را تمیز کنید. برای تشویق به این کار از برکات مادی و معنوی نیز ذکر می‌کنند و می‌فرماید: شست وشوی دست پیش از غذا فقر را دور می‌کند و پس از غذا غم را بزداید و دیده را بهبود بخشد. همچنین در زمان عطسه نیز می‌فرمایند: «رسول خدا(ص) می‌فرماید: هنگام عطسه کردن دستانتان را جلو صورت بگیرید و با صدای آهسته عطسه کنید.»
