بررسی آرای فقهی مذاهب اسلامی در‌خصوص استهلال
رؤیت هلال از مسائل بحث‌برانگیز و پرمسئله است که در طول تاریخ همواره در هر دوره‌ای مورد اختلاف بوده و علمای مذاهب اسلامی آرای فقهی خود را در این باره بیان کرده اند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، در زمان ما نیز چون زمان‌های دیگر موضوعاتی نظیر اشتراط یا عدم اشتراط اتحاد آفاق و اعتبار قول هَیَوی و محاسبات فلکی محل بحث است. همچنین موضوعاتی مانند غروب هلال بعد از شفق، تطّّوق، شهادت شاهد، شهادت زن، حکم حاکم در رؤیت هلال، شهادت بر شهادت، چگونگی ثبوت هلال در قطبین، وظیفه شاک در هلال شوال، ضابطه وحدت و تقارب افق،لیله القدرو ارتباط با رؤیت را می‌توان از جمله مصادیق عبارت «اختلاف امت من رحمتی» دانست.
راه‌های ثبوت فرارسیدن ماه رمضان چیست؟
به طور کلی فرارسیدن ماه رمضان از دو راه ثابت می‌شود یکی رؤیت ماه ولو به وسیله یک فرد عادل دوم تمام شدن ۳۰ روز ماه شعبان. در این زمینه می‌توان به روایات فقهی زیر اشاره کرد:
از ابن‌عمر روایت است که «مردم درصدد رؤیت هلال ماه رمضان بودند که من به پیامبر(ص) خبر دادم هلال را دیده‌ام. او خود روزه گرفت و به مردم نیز دستور داد که روزه بگیرند». این روایت را ابوداود حاکم و ابن‌حبان نیز صحیح دانسته‌اند.
از ابوهریره نیز روایت شده که پیامبر(ص) فرمود «هر وقت هلال ماه رمضان را رؤیت کردید، روزه بگیرید و هر وقت هلال ماه شوال را رؤیت کردید روزه بخورید. اگر هوا ابری بود و نتوانستید هلال رمضان را رؤیت کنید، ۳۰ روز شعبان را تکمیل کنید».(البخاری۱۹۰۹، مسلم۱۰۸۱)
تزمدی گفته است که بیشتر اهل علم بدین طریق عمل می‌کنند و گفته‌اند که برای روزه گرفتن شهادت و گواهی یک نفر مرد که بگوید من هلال را دیده‌ام مورد قبول است اما درباره ثبوت رؤیت هلال ماه شوال بنا بر نظر عموم فقها، رؤیت یک مرد عادل و گواهی وی پذیرفته نیست بلکه باید ۳۰ روز ماه مبارک رمضان تکمیل شود و یا اینکه دو نفر عادل گواه به رؤیت هلال ماه شوال بدهند ولی ابوثور گفته است که ثبوت رؤیت هلال شوال و رمضان فرقی ندارد و گواهی یک نفر عادل قبول است.
اختلاف مطالع
برای جمهور فقها اختلاف مطالع برای رؤیت هلال ماه معتبر نیست؛ بنابراین هرگاه اهل شهر و کشور هلال را رؤیت کرد بر همه کشورها و شهرهای دیگر واجب است که روزه بگیرند زیرا پیامبر(ص) فرمود: «صوموا لرؤیته وافطروا لرؤیته» و این سخن خطابی عام و فراگیر برای همه امت اسلام است؛ لذا بر این اساس اختلاف مطالع معتبر است.
آیا برای اثبات آغاز و اتمام ماه رمضان به محاسبات رصدخانه‌ای اعتمادی هست؟
اگر رؤیت به روش بیان شده ثابت نشد، نباید به محاسبات رصدخانه‌ای اعتماد نمود مگر اینکه بتوان از طریق آن هلال را رؤیت کرد. در واقع رؤیت هلال رمضان به وسیله این دستگاه‌ها به‌دلیل عموم قول پیامبر(ص) که فرمود «اذا رایتموه فصوموا و اذا رایتموه فافطروا، فان غم علیکم فاکملوا العدة ثلاثین».
معتبر است که البته بر محاسبات بدون رؤیت نباید اعتماد کرد اما استفاده از دوربین‌های نزدیک کننده در رؤیت هلال اشکالی ندارد. (نیشابوری، جلد۶،ص۴۶۶)
آیا با رؤیت هلال در یک مکان روزه بر تمام مسلمانان جهان واجب می‌شود؟
علمای اسلام نظرات متفاوتی دارند. عده‌ای از علما گفته‌اند که تمام مسلمین بر اساس همین رؤیت عمل کرده و روزه بگیرند. بر اساس آیه ۱۸۵ سوره بقره «فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ» و خطاب پیامبر(ص) «اذا رایتموا فصوموا» این رؤیت را برای مسلمانان عام می‌شمارند.
اما عده‌ای از علما گفته‌اند اگر مطلع یک کشور با مطلع کشوری که هلال در آن رؤیت شده، متفاوت باشد، در این صورت رؤیت اهل آن کشور برای کشور دیگر ملاک نیست بلکه هر کشوری باید با رؤیت خودشان عمل کنند اما اگر مطالع یکی باشد، آن وقت مردم کشوری که روؤیت در کشورشان به اثبات نرسیده باید به رؤیت کشوری که مطلع آن دو یکی است، عمل کند.
بعضی از علما نیز فتوا داده‌اند که مساله آغاز و اتمام رمضان به ولی امر مسلمین واگذار می‌شود و هرگاه او با استناد شرعی، دستور به روزه یا عید بدهد، به مقتضای آن عمل می‌شود که این امر سبب وحدت کلمه و اتحاد مسلمانان خواهد شد. این علما برای صدور این حکم به این حدیث استناد نموده اند « الصوم یوم تصومون و الفطر یوم تفطرون».
تحلیل فقهی استهلال ماه مبارک رمضان در دیدگاه علمای شیعه
مسئله استهلال از نظر فقهای شیعه مستحب و مورد تصریح اکثر فقهاست ولی میرزای قمی از «تذکره» علامه حلی نقل می‌کند «استهلال در شب سی‌ام ماه‌های شعبان و رمضان واجب است» که در کتاب دیگرش تصریح کرده منظورش از واجب، واجب کفایی است. اما بسیاری از علما مانند مقدس اردبیلی، میرزای قمی و حاج سید کاظم یزدی این نظریه را طرح کردند که تعیین مأمور برای رؤیت هلال و لزوم پاسخگویی به مقلدین از آنجا که از جمله موضوعات خارجیه است به فقیه که وظیفه استنباط احکام را برعهده دارد ارتباطی ندارد.
منابع:
قرآن کریم
البخاری، محمدبن اسماعیل
مسلم، صحیح مسلم
وسائل الشیعه
عیون اخبارالرضا(ع)
رواه ابوداود
