شرح دوران غیبت در کلام ائمه (علیهم السلام)

انسان هایی هستند بر این باور که امور غیب و مخفی وجود ندارد و تنها آن چه با چشمان ظاهری قابل مشاهده هستند، واقعیت دارند. درحالی که به صورت علمی و تجربی ثابت شده که موارد فراوانی در عالم وجود دارد که دیده نمی شوند ولی وجود آنها قطعی و غیرقابل خدشه است.

یکی از مسائل مهمی که امروزه به عنوان دستاویزی برای دشمنان اسلام قرار گرفته و از آن سوء استفاده می کنند، بحث طولانی شدن غیبت امام عصر ارواحنا فداه است. آنها با تحریک باورهای غلط این گونه القاء می کنند که چنین امامی وجود ندارد و بهترین دلیل برای این ادعا، عدم حضور ایشان در مقابل دیدگان ظاهری انسان ها است. اما توجه به برخی روایات و احادیث  باعث می شود که نگاه ها و باورها نسبت به این مسئله اصلاح شود.

یکی از مهم ترین فعالیت های ائمه معصومین (علیهم السلام) در زمان حیات‌شان، آماده سازی مردم برای غیبت طولانی امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بود. به عنوان نمونه امام کاظم (ع) در زمان خودشان، شیعیان را به مرور برای غیبت طولانیِ آخرین امام، آماده می‌نمودند؛ در احادیث آمده: علی بن جعفر در نقلی از برادر بزرگوارشان موسی بن جعفر (ع) می‌فرماید: هنگامی که پنجمین فرزند از نسل امام  هفتم(ع) مفقود و غایب شد، پس شما را به  خدا مراقب دین خود باشید که مبادا کسی شما را از آن خارج سازد. ای فرزندم، به ناچار برای صاحب الأمر غیبتی خواهد بود، تا حدی که بعضی از مؤمنینِ به این امر (ولایت و تشیع)، از اعتقاد خود بازمی‌گردند. همانا این (غیبت) محنتی است که از ناحیه‌ی خدای عز وجل باعث آزمون خلایق خواهد بود.» [1]

از آن جایی که شیعیان در زمان حضور معصومین (علیهم السلام)، برای نجات از انحرافات اعتقادی و دریافت پاسخ سوالات و ابهامات دینی خود به طور متداول و بدون واسطه به امام(ع) مراجعه می کردند، بنابراین جدا شدن از امام معصوم نیاز به زمان و آماده سازی داشت. ایجاد احساس بی نیازی از برخورداری ظاهری یکی از این راهکارها بود. ائمه (علیهم السلام) با تبیین جایگاه وکلا، شیعیان را به سمت عدم نیاز به دیدار سوق می‌دادند.

از زمان امام جواد (ع) به بعد، به مرور ارتباط مستقیم شیعیان با امامِ معصوم کاهش یافته و ارتباط میان ائمه (علیهم السلام) و محبان و پیروانشان بیشتر از طریق واسطه‌هایی که در شهرها و بلاد مختلف حضور داشتند، برقرار می‌شد. به این ترتیب، جامعه‌ی شیعه کم‌کم با عدم دسترسیِ مستقیم به امام معصوم، خو گرفته و برای حل مشکلات دینی و فقهیِ خود، دست به دامان علما و نایبان امام در مناطق مختلف می‌شدند.

نمونه‌ای از این ماجرا، در دیدار حماد رازی، با امام هادی (ع) آمده است: حماد رازی می‌گوید: «بر علی بن محمد (امام هادی علیه السلام) در شهر سامرا وارد شدم و از بعضی احکام حلال و حرام از ایشان پرسیدم و ایشان نیز پاسخِ آن ها را به  من داد. هنگامی که با ایشان وداع نمودم، به من فرمود: ای حماد، هر زمان که در موطن خودت (شهر ری) بودی و پرسش یا مشکلی در امر دینت برای تو حاصل شد، آن را از «عبد العظیم بن عبد الله حسنی» بپرس و سلام من را نیز به او برسان.» [2]

یکی دیگر از فعالیت های ائمه اطهار (علیهم السلام) در زمینه سازی غیبت، تصریح آنان بر امامت حضرت حجت (ع) بود. یکی از ادله قطعی دال بر امامت امام(ع)، تصریح امام قبل بر امامت امام بعد است. لذا یکی از دلایلی که شیعیان را در عصر غیبت از تحیر و سرگردانی می‌رهاند، عباراتی هستند که بر امامت حضرت مهدی (ع) دلالت می کنند. در این زمینه امام هادی (ع) فرمودند: «إِنَّ الْإِمَامَ بَعْدِی الْحَسَنُ ابْنِی، وَ بَعْدَ الْحَسَنِ ابْنُهُ الْقَائِمُ؛ [3] امام بعد از من پسرم حسن و بعد او فرزندش، قائم است». امام حسن عسکری (ع) نیز به جاریه خود هنگامی که باردار شده بود، فرمودند: «سَتَحْمِلِینَ ذَکَراً وَ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ وَ هُوَ الْقَائِمُ مِنْ بَعْدِی؛ [4] تو حامل پسری هستی که نامش محمّد است و او قائم پس از من می‏‌باشد.»

تمام این آماده‌سازی‌ها و همچنین دوران ٦٩ ساله‌ی غیبت صغری، به عنوان دورانی برای مهیّا نمودن مؤمنین جهت غیبتی طولانی بوده است، تا در طولِ دوران غیبت و فتنه‌های زمان، دل‌های مؤمنین از توجه به امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) دور و منحرف نشده و آیین و مذهب حق دچار زوال نگردد.

نویسنده: سید محمدجواد سایبان، کارشناس سطوح عالی حوزه علمیه

پی نوشت ها:

[1] کافی، ج1، ص336

[2] مستدرک الوسائل، ج17، ص321

[3] کمال الدین و تمام النعمة، ج‏2، ص 383

[4] بحار النوار، ج51، ص2