دومین جلسه کارگاه آموزشی «اعتبارسنجی منابع حدیثی فریقین» در پژوهشکده حج و زیارت برگزار شد

دومین جلسه کارگاه «اعتبار سنجی منابع روائی فریقین» با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین سیدکاظم طباطبائی رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث روز دوشنبه(اول آذرماه) درسالن جلسات پژوهشکده برگزار و از طریق فضای مجازی برای علاقمندان پخش شد.
در این جلسه که پژوهشگران پژوهشکده حج و زیارت شرکت داشتند ابتدا حجت الاسلام والمسلمین داود حسینی، دبیر کارگاه خلاصه‌ای از مباحث مطرح شده در جلسه قبل ارائه کرد و گفت: از آنجا که در زمانی زندگی می‌کنیم که دسترسی به معصوم ممکن نیست تا سیره معصومین (ع) را از رفتار آنان مشاهده کنیم، باید به آنچه سیره آنان را حکایت می‌کند مراجعه نماییم که در قالب حدیث در اختیار ما قرار گرفته اند.

وی با بیان اینکه منابع حدیث همه در یک سطح و اعتبار نیستند، افزود: بعضی احادیث دارای اعتبار بالا و بعضی دیگر دارای ضعف اعتبار هستند. از این رو لازم است اعتبارسنجی شوند و رتبه و درجه هر یک از منابع حدیثی مشخص شود.

وی ادامه داد: در این کارگاه به بررسی ملاک‌های اعتبار منابع حدیثی پرداخته می‌شود که در جلسه قبل به دو مورد آن اشاره شد که عبارتند از:
۱- صحت انتساب منبع به مولف: باید انتساب کتاب به مؤلف ثابت شود اگر انتساب کتاب به مولف قابل اثبات نباشد این منبع از اعتبار لازم برخوردار نخواهد بود.
۲- شخصیت علمی‌مؤلف: هرچه شخصیت علمی‌مولف بالاتر باشد اعتبار منبع تالیف شده بیشتر خواهد بود.
در ادامه این جلسه، حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبائی به بررسی سایر ملاکهای اعتبار منابع حدیثی پرداخت و شش ملاک دیگر را برشمرد که عبارتند از:
* مدرسه حدیثی یا حوزه حدیثی: در طول تاریخ حوزه‌های حدیثی مختلفی شکل گرفته است. بعضی تاثیرگذار بوده‌اند و بعضی تاثیر چندانی نداشته‌اند. مثلا حوزه حدیثی سبزوار و بیهق شکل گرفت ولی تاثیر چندانی در شکل‌گیری منابع، ایجاد نکرد. حوزه شمال خراسان ( سمرقند و بخار ) شکل می‌گیرد، اما چون دور افتاده‌اند منابعی را تولید می‌کند که در دسترس قرار نمی‌گیرد. اما شیخ مفید حوزه دوم بغداد را پایه‌گذاری می‌کند که شیخ طوسی از آن بیرون می‌آید و این حوزه حدیثی تبدیل به مدرسه حدیثی می‌شود و در آن منابعی مانند تهذیب ، تبیان و استبصار تالیف می‌شود.
* اساتید و شاگردان : کتاب توحید شیخ کلینی دارای اتقان و انضباط بالاتری نسبت به کتاب توحید شیخ صدوق است. چون شیخ کلینی با اساتید مختلف روبرو بوده. شیخ صدوق در قم دو استاد داشته است که یکی پدرش  و دیگری ابن ولید بوده است. شیخ صدوق در مقایسه با شیخ طوسی از اعتبار پائین تر برخوردار است. چون شیخ طوسی در بغداد با اساتید و شاگردان و همراهانی مانند شیخ مفید ، سید مرتضی و سید رضی مواجه است از این رو دارای دقت بیشتری است. البته ممکن است ویژگیهای شخصی هم موثر باشد که ویژگیهای شخصی کلینی بالاتر است.
* گرایش‌های اعتقادی ، حدیثی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی : گرایش های مولف در اعتبار منبع موثر است. مثلا گرایش حدیثی «برقی» به گونه ای بود که حدیث را از هر کسی نقل می‌کرد. ولی کلینی مقید بود که از هر کسی حدیث نقل نمی‌کرد. به همین دلیل با این که «برقی» در دوره حضور بوده، اما کتاب المحاسن وی دارای اعتباری در سطح «کافی» کلینی نیست.
محیط اجتماعی نیز در اعتبار منبع تاثیر داشته است . کسانی که در قم زندگی می‌کردند روایات فضائل را با تساهل و تسامح روایت می‌کردند مانند کتاب « بصائر الدرجات » در حالی که در حوزه بغداد با ملاحظه بیشتر روایات فضائل نقل می‌شود. فرق وسائل الشیعه با مستدرک در اعتبار در این است که وسائل بسیاری از کتابهائی را که مرحوم نوری روایت از آن نقل می‌کند داشته ولی روایتی از آنها نقل نمی‌کند. مثلا دعائم الاسلام که میراث اسماعیلیه است.
*ضبط، انضباط و دقت نویسنده در اخذ حدیث: افرادی مانند: کلینی، نجاشی، مفید، طوسی افرادی با انضباط بالا بوده اند و به همین خاطر آثار آنها از اعتبار بیشتری برخوردار است.
* تخصص در موضوع: افرادی که در یک حوزه متخصص هستند دارای آثار معتبر تری هستند. شیخ طوسی دارای کتاب رجال است، نجاشی هم کتاب رجالی دارد. رجال نجاشی مقدم بر رجال شیخ طوسی است چون نجاشی بر رجال متمرکز بوده ولی شیخ طوسی درعلوم مختلف ورود داشته است. کلینی هم در روایات اخلاقی و فقهی دقت بیشتری دارد تا روایات تاریخی.
* قدمت نگارش: بعضی منابع که در قرن های سوم و چهارم نوشته شده با کتابی که در قرن دهم تالیف شده است تفاوت می‌کند. جاحظ عالم سنی عثمانی مسلک ( ۱۵۰- ۲۵۵ه.ق ) که از زمان امام کاظم (ع) تا زمان تولد حضرت مهدی (عج) حضور داشته کتابی دارد به نام ( مأه کلمه ) از روایات امیرالمومنین (ع) و با این که از نظر عقیده مخالف علی (ع) است ولی اثر او بر غررالحکم مقدم است که در قرن ششم تالیف شده است.
سومین جلسه این کارگاه آموزشی قرار است روز دوشنبه (۸ آذر ۱۴۰۰) از ساعت ۱۰ صبح برگزار شود.