شبهه نهم: مخدوش بودن روایت ابن ابیداوود درباره قرآن
ابن حجر و پیروان وی میگویند: روایتی که ابن ابیداوود از ابن سیرین از علی ع درباره قرآن آن حضرت نقل کرده، از سهنظر مخدوش است: الف) سند آن مقطوع است؛ زیرا ابن سیرین نمیتواند بدون واسطه از علی ع حدیث نقل کند؛ ب) بر فرض صحت و تمامیت سند، مقصود از جمع قرآن، حفظ آن در سینه است؛ ج) جمله «حتی جمعته بین اللّوحین» که در برخی روایات آمده، از وهم و خیال راوی است.
شبهه نهم: مخدوش بودن روایت ابن ابیداوود
ابن حجر و پیروان وی میگویند: روایتی که ابن ابیداوود از ابن سیرین از علی ع درباره قرآن آن حضرت نقل کرده، از سهنظر مخدوش است:
الف) سند آن مقطوع است؛ زیرا ابن سیرین نمیتواند بدون واسطه از علی ع حدیث نقل کند؛
ب) بر فرض صحت و تمامیت سند، مقصود از جمع قرآن، حفظ آن در سینه است؛
ج) جمله «حتی جمعته بین اللّوحین» که در برخی روایات آمده، از وهم و خیال راوی است.[1]
پاسخ شبهه دوم
درباره ادعای اول که میگویند سند روایت مقطوع است، حقستیزی و انکار حقیقت است؛ زیرا طریق روایت منحصر به نقل محمد بن سیرین از علی ع نیست، چون ابن عبدالبر[2]، یک روایت و ابن ضریس، دو روایت را با سند متصل از محمد بن سیرین از عکرمه از امام علی ع نقل کردهاند[3] و عکرمه از موثقین نزد ابن حجر به شمار میآید.[4] آلوسی نیز طریق ابن ضریس را صحیح میداند.[5]
افزون بر طریق ابن سیرین، حاکم حسکانی[6]، موفق خوارزمی[7]، ذهبی[8] و ابونعیم اصفهانی[9] روایت را از طریق سدی از عبدخیر نقل کردهاند.
اما ادعای دوم که میگویند مراد از جمع قرآن، حفظ آن در سینه است، نه تنها درست نیست؛ بلکه مدعی برای کتمان و انکار حق، خیانت علمی بزرگی را مرتکب شده است و بخشی از روایت را که به صراحت جمع در اوراق را بازگو میکند، حذف کرده است و سپس میگوید: «مراد از جمع قرآن، حفظ آن در سینه است نه در مصحف». متن روایت این است:
...اَقْسَمَ عَلِی أنْ لا یرتَدِی بِرِداءٍ اِلاّ لِجُمُعَةٍ حَتّى یجْمَعَ القُرآنَ فِی مُصْحَفٍ فَفَعَلَ.[10]
علی ع سوگند یاد کرد که عبایی بر دوش نگذارد، مگر برای نماز جمعه تا اینکه قرآن را در (مصحف) صفحهها جمع کند. سپس این کار را انجام داد.
لغتپژوهان تأکید میکنند که مصحف، عبارت است از مجموعه صفحهها و اوراق نوشته شده که بین دو جلد قرار گیرد: «اَلمُصحَفُ هُوَ الجامِعُ لِلصُّحُفِ المَکتُوبَةِ بَینَ الدَّفَّتَینِ».[11]
ابن حجر با حذف «فِی مُصْحَفٍ فَفَعَلَ» میگوید: «مراد از اینکه علی ع قرآن را جمع نمود، این است که آن را در سینه خود حفظ کرد».
افزون بر این اولاً امکان ندارد کسی جمع قرآن را بر حفظ آن در سینه حمل کند؛ زیرا امام علی ع پس از رحلت رسول اکرم ص و تعیین خلیفه در سقیفه، مشغولیتی نداشت. پس نیازی نداشت که برای حفظ قرآن در خانه بنشیند.
ثانیاً آلوسی ذیل آیه: (وَ لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَةً وَ تَعِیها اُذُنٌ واعِیة)[12]، میگوید:
در خبری نبی مکرم اسلام ص به علی ع فرمود: «ای علی ع من از خدا خواستم که آن (گوشها) را گوشهای تو قرار دهد». علی ع گفت: «من تاکنون چیزی را نشنیدهام که آن را فراموش کرده باشم. من تاکنون چیزی را فراموش نکردهام».[13]
با این ویژگی امام علی ع، نه تنها قرآن، بلکه سنت و سیره و تمام علومی که رسول مکرم اسلام ص در سینه شریف او به امانت گذاشته بود، در حافظه و سینه آن حضرت ثابت بود و نیازی نداشت که در خانه بنشیند و قرآن را حفظ کند.[14]
ثالثاً ابن ابیالحدید میگوید:
همه اتفاق نظر دارند که علی ع قرآن را در زمان پیامبر ص از حفظ کرد و کسی دیگر جز او حفظ نکرده بود و او نخستین فردی بود که آن را گردآوری کرد... این سخن شیعیان و اهل حدیث که میگویند نشستن او در خانه به منظور مخالفت با بیعت بود، درست نیست؛ بلکه نشستن او برای تدوین و جمعآوری قرآن بود، و این دلیل بر آن است که او نخستین گردآورنده قرآن بود.[15]
رابعاً ابن ندیم بغدادی از احمد بن محمد بن جعفر منادی (م332ه .ق) و او با ذکر سند از عبدخیر نقل کرده است:
... فَجَلَسَ فِی بَیتِهِ ثَلاثَةَ اَیامٍ حَتّی جَمَعَ القُرآنَ، فَهُو اَوَّلُ مُصحَفٍ جَمَعَ فِیهِ القُرآنَ مِن قَلبِهِ.[16]
... علی ع سه روز در خانه نشست تا قرآن را جمعآوری کند. پس آن قرآن، اولین مصحفی است که (علی) قرآن را از قلب خود در آن مصحف جمع نمود.
با وجود این همه دلایل روشن، هیچ عاقلی نمیپذیرد که جمع قرآن، به معنای حفظ آن در سینه باشد.
اما ادعای سوم که میگویند: جمله «حَتّی جَمَعْتُـهُ بَینَ اللَّوحَینِ»[17]، از وهم و خیال راوی است، این ادعا نیز باطل و به دور از خرد و باورنکردنی است؛ زیرا مدعی، عبدخیر را در نقل این روایت متهم به وهم و خطا میکند و روایت او را نمیپذیرد، و همو را در روایت دیگر که مصحف ابیبکر را نقل میکند، تأیید نموده، میگوید:
صحیحتر و مورد اعتماد ـ از حدیث جمع قرآن توسط امام علی ع ـ آن روایتی است که ابن ابیداوود با سند حسن از عبدخیر نقل کرده. او میگوید: از علی ع شنیدم که فرمود: «ابوبکر در مورد قرآن از همه مردم پاداش بزرگتری دارد... . او اولین کسی است که کتاب خدا را جمع نمود».[18]
[1]. فتح الباری بشرح صحیح البخاری، ابن حجر عسقلانی، ج9، ص10؛ عمده القاری بشرح صحیح البخاری، عینی، ج20، ص17؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و سبعة المثانی، سید محمود آلوسی، ج1، ص23؛ اصول مذهب شیعة الاثنی عشریه، ص236.
[2]. الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج3، ص974.
[3]. فضائل القرآن وما انزل من القرآن بمکه وما انزل بالمدینه، ج1، صص 35 و 36.
[4]. تقریب التهذیب، احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، ج3، ص32.
[5]. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج3، ص52.
[6]. شواهد التنزیل، ج1، ص35.
[7]. المناقب، احمد بن محمد موفق خوارزمی، ص94.
[8]. سیر اعلام النبلاء، محمد بن احمد ذهبی، ج14، ص22.
[9]. حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، احمد بن عبدالله ابونعیم اصبهانی، ج1، ص67.
[10]. کتاب المصاحف، ص16.
[11]. تهذیب اللغه، محمد بن احمد الازهری، ج4، ص149؛ لسان العرب، ج9، ص187.
[12]. «تا آنان را وسیله تذکری برای شما قرار دهیم وگوشهای شنوا آن را دریابد» (الحاقه: 12)
[13]. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج16، ص73.
[14]. سلامة القرآن من التحریف، الدکتور فتح الله المحمدی، ص356.
[15]. شرح نهج البلاغه، ابن ابیالحدید، ج1، ص27.
[16]. کتاب الفهرست، ص30.
[17]. فتح الباری بشرح صحیح البخاری، ج9، صص13-16.
[18]. همان، ص12.