عدم جواز قسم به حق و جاه انبیا و اولیا

شبهه سوم: عدم جواز قسم به حق و جاه انبیا و اولیا

از جمله دیگر ادعاهای وهابیت این است که قسم دادن خدا به مقام و جاه و حق انبیا و اولیا جایز نیست.[1] به ادعای آنان اگر کسی به حق و جاه و ذات غیر خدا قسم بخورد، چنین سوگندی باطل و شرک‌آمیز است؛ مثلاً اگر کسی بگوید: «خدایا تو را قسم می‌دهم به حق نبی‌ات محمدص، یا ولیّ‌ات علی ع و حسین ع»، چنین سوگندی درست نیست. یا اینکه بگوید: «خدایا به حق رسول اعظم ص بیمار مرا شفا بده»، چنین دعایی باطل است؛ چون هیچ کس بر گردن خدا حق ندارد تا خدا را به حق آنان سوگند دهیم.

فإنّ القسم بالمخلوق على المخلوق ممنوع، ... لاحقّ لمخلوق على الخالق بمجرّد طاعته له سبحانه حتى یقسم به على الله أو یتوسّل به.[2]

قسم خوردن مخلوق به مخلوق دیگر جایز نیست...؛ زیرا هیچ مخلوقی بر خالق، به خاطر اطاعت و عبادت خالق حق پیدا نمی‌کند تا بتوان خدا را به خاطر آن حق سوگند داد یا آن حق را وسیله قرار داد و به آن متوسل شد.

وهابیون ادعا می‌کنند که سوگند از امور عبادی است و بندگان فقط می‌توانند خدا را به ذات و اسما و صفات او و به اموری که شرع اجازه داده، قسم بدهند و سوگند به انبیا و اولیا و حق و جاه آنان، سوگند به غیر خدا و بدعت و شرک است.^[3]

پاسخ: دلائل جواز قسم به غیر خدا

دلیل نخست: آیات متعدد قرآن

خدای متعال در قرآن کریم بارها به آیات و مخلوقات خود قسم خورده است و چنانچه این امر از منظر قرآن ممنوع بود و شائبه شرک داشت، هرگز خدای متعال خود چنین سوگندهایی یاد نمی‌کرد. بنابراین اصل قسم به غیر خدا جایز است و شرک‌آمیز نیست.

خدای متعال در قرآن کریم، در بیش از 39 مورد به غیر خودش قسم یاد نموده است. در سوره شمس، به خورشید، نور خورشید، ماه، روز، شب، آسمان، زمین و نفس انسانى قسم یاد کرده است: {وَالشَّمْسِ وَضُحَیهَا * وَ الْقَمَرِ إِذَا تَلَاهَا * وَالنَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا * وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا * وَالسَّمَاءِ وَمَا بَنَاهَا}.[4]

و در سوره فجر، به فجر،[5] به صبحگاهان و ده شب (اول ذی‌حجه) و جفت (کلیه موجودات عالم) و به شب تار، هنگامى که به روز مبدل مى‌گردد و همچنین در سوره طور به کوه طور، کتاب نوشته شده در صفحه‌اى گشوده، به بیت معمور (خانه آباد)، سقف افراشته شده آسمان و دریاى پرتلاطم قسم یاد شده است.[6]

همچنین در سوره «نازعات»، «مرسلات»، «بروج»، «طارق»، «قلم»، «لیل»[7]، «تین»[8]، «عصر» و «بلد» نیز مواردی از قسم به غیر خدا آمده است. همچنین خدای متعال به جان پیغمبرص قسم می‌خورد و می‌فرماید: {لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ}[9]؛ «ای پیامبر به جان تو سوگند که آنها در مستی شهوات خود سرگردانند».

اگر قسم خوردن به غیر خدا شرک بود، هرگز خدای متعال به جان پیامبر ص قسم نمی‌خورد؛ پس مسلماً شرک و حرام نیست. بنابراین با وجود سوگندهاى متعددی که در قرآن آمده است، نمى‌توان گفت که سوگند به غیر خدا شرک‌آمیز است.

دلیل دوم: روایات

روایات متعددی در منابع حدیثی فریقین وجود دارد که بر صحت قسم به غیر خدا دلالت دارند. در اینجا به چند نمونه از این روایات اشاره می‌نماییم:

1. جاءَ رجلٌ اِلَى النَّبِىِّ فَقالَ یا رَسُولَ الله أَىُّ الصَّدَقَةِ أعْظَمُ أجْراً؟ فَقالَ اَما وَأبیک لتُنَبِّأَنَّهُ اَنْ تَصَدَّقَ وَأَنْتَ صَحیحٌ شحیحٌ تَخشَى الْفَقْرَ وتَأْمُلُ الْبَقاءَ.[10]

مردى از پیامبر گرامى ص پرسید: «پاداش کدام صدقه بزرگ‌تر است»؟ فرمود: «به پدرت سوگند از آن آگاه خواهى شد و آن اینکه در حالت سلامت و مرض خود و با بیم فقر و امید به بقا صدقه دهى».

رسول خدا به پدر سائل قسم ‌خورد و فرمود: «أما و أبیک لتنبأنه»؛ «سوگند به پدرت که الآن به تو می‌گویم».

2. أَنَّ أَعْرَابِیًّا جَاءَ إِلَى رَسُولِ اللهِﷺ ... فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللهِ،أَخْبِرْنِی مَاذَا افْتَرَضَ الله عَلَیَّ مِنَ الصَّلَاةِ؟ فَقَالَ: «الصَّلَوَاتُ الْخَمْسُ إِلَّا أَنْ تَطَوَّعَ شَیْئًا»، قَالَ: أَخْبِرْنِی مَا افْتَرَضَ الله عَلَیَّ مِنَ الصِّیَامِ؟ قَالَ: «صِیَامُ رَمَضَانَ إِلَّا أَنْ تَطَوَّعَ شَیْئًا». قَالَ: أَخْبِرْنِی مَا افْتَرَضَ الله عَلَیَّ مِنَ الزَّکَاةِ؟ فَأَخْبَرَهُ رَسُولُ اللهِﷺ بِشَرَائِعِ الْإِسْلَامِ، فَقَالَ: وَالَّذِی أَکْرَمَکَ، لَا أَتَطَوَّعُ شَیْئًا، وَلَا أَنْتَقِصُ فِیمَا افْتَرَضَ الله عَلَیَّ شَیْئًا. فَقَالَ رَسُولُ اللهِﷺ: «أَفْلَحَ وَأَبِیهِ إِنْ صَدَقَ، أَوْ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَأَبِیهِ إِنْ صَدَقَ».[11]

مردى اعرابی به حضور پیامبر ص رسید و عرض کرد: «ای رسول خدا ص مرا آگاه کن از نمازی که خدا بر من واجب نموده است». پیامبر ص فرمود: «خواندن پنج بار نماز در روز و شب واجب است و بیشتر از آن مستحب است». باز مرد اعرابی گفت: «مرا آگاه کن از روزه‌ای که خدا بر من واجب ساخته است». پیامبر ص فرمود: «روزه ماه رمضان و بیشتر از آن مستحب است» و سپس آن مرد گفت: «چه زکاتی بر من واجب است». پیامبر همه واجبات اسلام را به او آموخت. مرد اعرابی به پیامبر ص گفت: «به خدایی که تو را گرامی داشته، نه چیزی به این واجبات اسلام اضافه می‌کنم و نه چیزی از آن کم». [آن‌گاه از محضر رسول خدا ص مرخص شد]. پیامبر ص فرمود: «به پدر وى سوگند که اگر راست گفته باشد، رستگار مى‌شود؛ به پدر وى سوگند اگر راست بگوید وارد بهشت مى‌شود».

اگر سوگند به غیر خدا حرام بود، چگونه پیغمبر اکرم ص به پدر سائل قسم می‌خورد.

احمد بن حنبل- پیشواى گروه حنابله- در کتاب مسند خود از رسول خدا ص چنین روایت مى‏کند: «فلعمرى لأن تکلّم بمعروفٍ و تنهى عن منکرٍ خیرٌ من أن تسکت »[12]؛ «به جانم سوگند اگر امر به معروف و نهى از منکر کنى، بهتر از آن است که ساکت باشى».

در منابع اهل سنت و از دیدگاه آنان قسم به قرآن امری مشروع است و شکستن قسم کفاره دارد.[13]

گذشته از کتاب خدا و سنت پیامبر ص، رفتار صحابه، به ویژه امام علی ع و سایر ائمه معصومین:، نیز گواه روشنى بر جایز بودن قسم به غیر خداوند است.

3. امام علی: در برخی از خطبه‌ها و کلمات خود به طور مکرر به جان خود سوگند یاد کرده است؛ برای مثال مى‏فرماید: «ولعمرى لیضعّفنّ لکم التّیه من بعدى أضعافاً »[14]؛ «به جانم سوگند پس از من سرگردانى شما چند برابر خواهد شد».  در جاى دیگر مى‏فرماید: «وَلعمرى لإنْ لم تنزع عن غیّک و شقاقک لتعرفنّهم عن قلیلٍ یطلبونک»[15]؛ «به جانم قسم اگر از گمراهى و شقاوت خود دست بر ندارى، آنان را خواهى شناخت که تو را مى‏جویند».

در خطبه‏ هاى ۱۶۸ و۱۸۲ و ۱۸۷ و نامه‏هاى ۶ و ۵۴ نیز از این‌گونه سوگندها در کلام امام دیده می‌شود.

از مجموع دلایل یاد شده به روشنى مشروعیت سوگند به غیر خدا و شرک‌آمیز نبودن آن معلوم می‌گردد.

بررسی و نقد

وهابیون مدعی هستند که برخی از روایات، نظیر روایت ذیل، قسم به مخلوقات را منع نموده‌اند:

انّ رسول الله سمع عمر و هو یقول: و أبى فقال إنّ الله یَنهاکم أن تحلِفوا بآبائکم و من کان حالفاً فلیحلف بالله أو یسکت.[16]

رسول خدا ص شنید که عمر به پدر خود سوگند یاد مى‏کند. پیامبر ص فرمود: «خداوند شما را از سوگند به پدرانتان نهى
کرده است؛ هر کس قسم مى‏خورد، به خدا سوگند یاد کند یا ساکت باشد».

در پاسخ باید گفت: با استناد به این‌گونه احادیث نمی‌توان جواز سوگند به حق انبیا و اولیا را نفی نمود؛ زیرا پیامبر اکرم ص در این حدیث از سوگند به جان پدران، به این جهت نهی نموده است که پدران آنان غالباً مشرک و بت‌پرست بوده‌اند و چنین افرادى ارزش و احترامى نداشته‌اند که انسان به آنها سوگند یاد کند؛ چنان‌که در برخى از احادیث آمده که «به پدران خود و به طاغوت (بت‌ها) سوگند یاد نکنید».[17]

چگونه مى‌توان گفت پیامبر گرامى ص از سوگند به مقدساتى مانند اولیا و رسل الهى نهى کرده است، درحالی‌که در آیات و روایات نمونه‌های گوناگونی از قسم به غیر خدا وجود دارد. آیا قسم به ستاره و ماه و خورشید و زمین و آسمان به عنوان برخی از آیات الهی جایز است و قسم به آیات کبرا، مانند پیامبر ص و اولیای معصوم: جایز نیست؟! بنابراین اگر ظاهر روایتى با آنچه با دلایل قطعى به ثبوت رسیده، مخالف باشد، باید به گونه ‏اى توجیه و تأویل گردد که با این اصل مسلم قرآن و روایى سازگار باشد.

دلیل سوم: دیدگاه فقیهان اهل سنت در خصوص جواز قسم

علمای حنفی و شافعی سوگند به پدر و زندگانی را حرام ندانسته‌اند؛ بلکه آن را مکروه شمرده‌اند.[18] ابن قدامه می‌نویسد: «اگر کسی به پیامبر ص سوگند یاد کند، قسم او منعقد می‌شود؛ زیرا پیامبر ص یکی از دو رکن شهادت است و اگر تخلف کند، باید کفاره بپردازد».[19] وی مى‌نویسد:

گروهى از اصحاب ما گفته‌اند که سوگند به رسول خدا ص، قسمى است که شکستن آن کفاره دارد. از احمد نقل شده است که وى گفته است: هر کس به حق رسول خدا ص سوگند یاد کند و آن را بشکند، کفاره دارد؛ زیرا حق پیامبر ص یکى از پایه‌هاى شهادت است. بنابراین سوگند به او سوگند به خداست و مانند سوگند به خدا کفاره دارد.[20]

سمهودی قسم دادن خدا به حق پیامبر ص را، به این جهت که نزد خدا وجیه و مقرب است، جایز دانسته است.[21]

علمای مالکى درباره جواز سوگند به بزرگان و مقدسات دو دیدگاه دارند: «برخی قائل به کراهت چنین قسم‌هایی شده‌اند[22] و برخی نیز قائل به حرمت آن».[23] بنابراین نمى‌توان ادعا کرد که همه علمای مذاهب اربعه قائل به تحریم و شرک‌آمیز بودن قسم به حق انبیا و اولیا هستند.