جلوه‌های وحدت‌بخش حج در گفتمان امامین انقلاب اسلامی

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی حج، سیری در وضعیت زیست سیاسی و تحولات سیاسی و اجتماعی جهان اسلام در عصر کنونی نشان می‌دهد که جهان اسلام با بحران‌های عدیده‌ای از قبیل ضعف و نارسایی در قدرت، بحران مشروعیت و کارآمدی و مهمتر از همه به حاشیه رفتن رویکردهای عقلانی در سایه برداشت‌های فرقه ای و ایدئولوژیک از دین مواجه است.

این بحران‌ها از یک سو زمینه کج‌فهمی و تفسیر شخصی و سلیقه‌ای از دین مبین اسلام و تبدیل جوامع اسلامی به خاستگاه تروریسم و افراط‌گرایی را فراهم کرده و از طرف دیگر این برداشت‌های کج‌فهمانه و ایدئولوژیک، زمینه عدم تحقق تمدن‌سازی اسلامی را در مقابل تمدن‌های خود مرکز پندار غرب فراهم کرده است.

در این شرایط بحرانی که تفکر سیاسی در جهان اسلام قادر به نوزایی و ایجاد مفاهیمی به منظور خروج از این بن‌بست تمدنی نیست و توان نیروهای جهان اسلام به جای تمرکز روی پیشرفت امور مسلمین روی تفرقه و برادرکشی متمرکز شده است، مقام معظم رهبری در دیدار اخیر با کارگزاران حج و زیارت بار دیگر با مفهوم سازی از ظرفیت‌های گفتمان ساز حج، نقش این کنگره عظیم را در وحدت اسلامی و خروج از این بن بست تمدنی تبیین نمودند.

اگر گفتمان حج را کلیتی مفصل‌بندی شده و نظام معنایی هویت بخش قلمداد کنیم که امکان فهم و تفسیر مسائل مختلف جهان اسلام را فراهم می‌کند، ‌مهمترین دال‌های مرکزی و هسته اصلی این نظام معنایی عبارتند از وحدت‌گرایی(اسطوره سازی و استعاره سازی از درون ) و هویت سازی(غیریت سازی از بیرون).

حال سؤال این است: اکنون که جهان اسلام از این‌ همه تقسیم و تنش و منازعه رنج می‌برد؛ چگونه  می‌توان از ظرفیت گفتمان حج ابراهیمی برای وحدت و همگرایی اسلامی و خروج از این بن بست تمدنی استفاده کرد.

اولین گام برای استفاده مؤثر از ظرفیت حج به منظور مبارزه با چالش تشتت و پراکندگی مسلمین، اسطوره سازی و ایجاد یک فضای آرمانی و تصویر اجتماعی از وحدت امت اسلامی است. اسطوره‌سازی از طریق تأکید بر مشترکات مذاهب‌اسلامی و تعامل برادرانه و مسالمت‌آمیز علیرغم گستردگی اختلاف در فتاوای علماء مذاهب اسلامی‌)، می‌تواند جهان اسلام را به مثابه مجموعه فرهنگی واحدی تصور کند که بر‌اساس آن همه ملت‌های متمدن اسلامی با تکیه بر مشترکات مذاهب خود در پی ترویج و گسترش صلح در جهان بر می‌آیند و صورتبندی جدید از حضور اسلام به مثابه یک بازیگر مؤثر در نظام بین‌الملل ارائه ‌می کنند. مطالعه آراء و اندیشه‌های بنیانگذار انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که یکی از دال‌های مرکزی گفتمان انقلاب اسلامی و حج ابراهیمی مد نظر ایشان وحدت مسلمان و تشکیل امت واحد جهانی است که یکی از مهمترین عامل‌های تعیین کننده آینده جهان اسلام و یکی از موثرترین عوامل خیزش و بیداری مسلمانان علیه نظام سلطه بوده است. امام راحل تا آنجا مساله وحدت را مهم و استراتژیک می داند که حتی در بجا آوردن برخی عبادات و رعایت برخی احکام شرعی، مقلدان و پیروان خود را به رعایت آداب و احکام اهل سنت دعوت می کند و نه تنها حضور در نماز های جماعت آنها را لازم می داند، بلکه از برگزاری نماز جماعت در سایر مکان ها یا انجام کارهای خلاف رویه برادران اهل سنت نهی می کند. ایشان در فرازی دیگر از توصیه هایش می فرمایند: «در وقوفین متابعت از حکم قضات برادران اهل سنت لازم است اگرچه قطع برخلاف داشته باشید.» حضرت امام در تمام پیام های خودش بر مساله وحدت مسلمین و پرهیز از تفرقه تاکید داشت و از حجاج  می خواست با رعایت اصول اخلاقی و انسانی و با برخورد برادرانه و دلسوزانه با سایر مسلمانان و حتی مدارا با مخالفین و دشمنان، ریشه های وحدت اسلامی را مستحکم تر کنند و بهانه ای برای تفرقه به دست مسلمین ندهند. البته امام به دنبال وحدت هدفمند و اثربخش بوده است یعنی وحدتی که منجر به نزدیکی مسلمانان و اندیشمندان اسلامی برای هم اندیشی و چاره جویی مسلمانان گردد؛ وحدتی که موجب فشرده شدن صف مبارزه علیه مستکبران گردد، نه اینکه صرفا یک اجتماع تشریفاتی باشد که هیچ آثار عملی و نفعی برای حل مشکلات مسلمانان در پی ندارد.

مقام معظم رهبری نیز در راستای تحقق چنین وحدتی مساله وحدت را اصلی ترین مساله حج می داند و می فرماید: حج باید آیینه اتحاد باشد نه آیینه اختلاف. مسلمین را به اتحاد کلمه ترغیب کند و از کید دشمنان برحذر داشته شوند... وحدت و همدلی پیروان مذاهب اسلامی و پرهیز از اختلاف فرقه ای و قومی باید از برجسته ترین شعارهای نخبگان باشد.»

ایشان در فرازی دیگر در رابطه با نقش حج به عنوان یک پشتوانه عظیم برای امت اسلامی می فرمایند: «حج مظهر نمونه ای از پشتوانه عظیم و تمام نشدنی و غیرقابل شکست را در برابر چشمان ما می گذارد. حج فرصت عظیم و بزرگ و ذی قیمتی است که استفاده از آن صرفاً به نفع یک گروه مسلمان یا یک ملت خاصی نیست، فایده اش برای همه مسلمانان است و به همه برمی گردد. نهایت اینکه حج مجمعی برای متحد کردن آرا و دل ها در زمینه های گوناگون است. اینجا اردوگاه بزرگ امت اسلامی است. اینجا محل تجلی امت واحده اسلامی و مظهر عزت معنوی و قدرت بشری مسلمانان است. بنابراین وحدت در حج برای عزت و اقتدار مسلمین برای ارائه ظرفیت عظیم مسلمانان برای حل معضلات و مشکلات امت اسلامی از مهمترین اهداف امام و رهبری در دعوت امت اسلامی به وحدت بوده است.بنابر این می توان گفت در بعد سیاسی، مهمترین کارویژه حج، ایجاد وحدت است که در آراء رهبران جمهوری اسلامی انعکاسی ویژه داشته است.

ظرفیت دیگر گفتمان حج برای ایجاد وحدت میان امت اسلامی بحث هویت سازی و تأکید بر دشمن و غیریت بیرونی است. به باور بسیاری از نظریه پردازان مهمترین چالش فعلی جهان اسلام که زمینه سوء استفاده دشمنان اسلام را نیز فراهم کرده است، بحث غیریت‌سازی و دشمن‌سازی از داخل امت اسلام است و فرصت حج فرصت بی نظیری است تا با تأکید بر خدای واحد، دین واحد، کتاب واحد و پیامبر واحد با تضعیف گفتمان ملی، نژادی و قومی، اختلافات داخلی میان کشورهای اسلامی را کاهش داد. مطالعات انجام شده در خصوص موفق‌ترین نمونه همگرایی مذهبی میان مسیحیت غربی نیز نشان می‌دهد که نخبگان این جوامع بعد از بیست قرن و تجربه انواع خشونت‌ها، فرقه‌گرایی‌ها و سختگیری‌های مذهبی، تنها راه گسترش صلح را در رجوع به آموزه‌های مشترک مسیحیت یافتند.

تأکید بر مسائل و دغدغه‌های مشترک جهان اسلام نظیر مسئله قدس و فلسطین چنانچه توأم با رفتار اخلاقی و مردم مدارانه حجاج کشورمان شود، باعث ایجاد ظرفیت عظیمی برای جریان‌سازی در راستای وحدت اسلامی و گسترش رویکرد تقریبی جمهوری اسلامی ایران خواهد شد و افکار عمومی حجاج سایر کشورها از اقصی نقاط جهان را از دشمن‌سازی داخل مجموعه جهان اسلام متوجه دشمن بیرونی می‌نماید و بدینسان توطئه‌های شوم استکباری برای ترویج تفرقه بین جهان اسلام را خنثی می‌کند.

یادداشت/عباس سروستانی