آثار تربیتی و اخلاقی حج

حج، "سفر الی ‏اللّه‏" است؛ سفری که سیر و سلوک باطنی و معراج روحانی را با سیر و سفر ظاهری (آفاقی و انفسی)، پیوند می‏زند و با آیات و بیّنات در قلّه‏های بلند توحید و مناره‏های پر فروغ ایمان به مشعل‏داری هدایت یافتگان کعبه حقیقت و قافله‏سالاران کوی عشق، توأم می‏سازد و رهاورد آن، "معرفت و کمال" و رشد معنوی و تجلّی فطرت انسانی است. حج که یک برنامه تربیتی است می تواند با آموزه های جامع وسازنده خود انسان های نمونه و کاملی بپروراند ودرس ها وپیام های اخلاقی فراوان برای حج گزاران داشته باشد.

الف: خلق نیکو و حسن

نرم خویی، پرهیز از سخنان زشت و ناروا، درشتی نکردن در گفتار، فرو خوردن خشم و عصبانیت و کلام مؤدبانه و حتی تحمل اذیت و آزار دیگران، از جلوه‌های اخلاق خوش و نشانه‌های حج‌گزار عارف است.

شاید یکی از حکمت‌های مهم حج، تمرین و مداومت براخلاق حسنه، و ملایمت و زیبایی در گفتار است، به خصوص در زمان‌های گذشته که حج‌گزاران نزدیک به یک سال با هم در یک کاروان بودند و ارتباط مداومی با هم داشتند. آنان به ناچار باید با هم ملاطفت و دوستی می‌کردند و سختی‌ها و دشواری‌های راه را با همدلی و خلق نیکو تحمل می‌‌نمودند.

همچنین اگر حج‌گزار توجه کند که میهمان خدا و در محضر خداست، باعث می‌شود نسبت به بندگان خدا رفتاری ملاطفت آمیز و مؤدبانه داشته باشد.

از دیدگاه عارف الهی ملکی تبریزی در چنین صورتی، حج گزار ناچار است خلق خود را با رفقایش نیکو گرداند و معامله خود را با آنان دوستانه نماید و اتصال با آنها را دوست بدارد و به خدمت آنان شایق باشد و آزار آنها را تحمل کند و از آنان لذت ببرد و با آنها مانوس شود، حتی با باربران و کارگران و... (المراقبات، ج 2 ، ص 212)

از دیدگاه عالم ربانی مرحوم نراقی نیز حج‌گزار باید با رفقا و اهل سفر خویش، خوش خلقی کند و گشاده‌رو و شیرین کلام باشد و از کج خلقی و درشت‌گویی اجتناب نماید و فحش نگوید و سخن لغو از او سر نزند و با کسی جدال و خصومت نکند. چنان که حضرت رسول (ص) حج مبرور را حجی می‌داند که در آن خوش کلامی باشد (جامع السعادات، ج 3 ، ص 389)

از نظر امام باقر (ع) نیز کسی را که همراهی خوب با مصاحبان خود نباشد، بی‌بهره از حج می‌داند (حسن الصحبه من لمن صبحه) (کافی، ج 2، ص 286).

ب: تواضع و فروتنی

فروتنی، خاکساری و تواضع در محضر خداست و دوری از تکبر، خودپسندی و غرور، از حکمت‌ها و اسرار نورانی حج است و حتی می‌توان  گفت، که جوهر حج و حکمت مهم آن، افتادگی، فرودستی و خشوع و خضوع و اظهار نداری و بیچارگی است.

امام علی (ع) درباره این حکمت حج می‌فرماید: جعله سبحانه علامه لتواضعهم لعظمته و اذعانهم لعزته. خداوند حج را نشانه قرار داد تا بندگان در برابر عظمت او فروتنی نموده به عزت و بزرگواری پروردگار اعتراف کنند. (نهج البلاغه ، خطبه 1)

امام رضا(ع) نیز علت و فلسفه حج را فروتنی، ذلت و خضوع می‌داند:

ان عله الحج الوفاده الی الله... و ما فیه من الخضوع و الاستکانه و الذل، (علل الشرایع، ص 674).

پوشش هم رنگ و هم شکل با دیگران، طواف بنده وار خانه خدا، سعی و حرکت بین دو کوه صفا و مروه، کوتاه کردن موهای سر و انداختن سنگ به جمرات، پیاده روی و... همه برای از بین بردن روحیه نخوت و خود بزرگ‌بینی و نشانه فروتنی و انکسار انسان در برابر خداوند است، چنان که امام صادق (ع) مسعی را محبوب‌ترین مکان نامید، چرا که جباران و گردن‌کشان در آنجا به ذلت می‌افتند و در هنگام هروله، همه ساز و برگ‌ها را از بدن فرو می‌ریزند. (محجه البیضاء ، ج 2 ، ص 192)

از دیدگاه مولا مهدی نراقی یکی از وظایف اساسی حج‌گزاران تواضع و فروتنی برای صاحب خانه و تضرع و زاری در درگاه عزت و جلال او است. (جامع السعادات، ج 3 ، ص 480)

ج: زدودن رذایل

گام مهم در خودسازی و تزکیه و تهذیب نفوس، دوری از گناهان و پیراستن درون از رذایل و ناراستی‌های اخلاقی وزنگار‌های آلودگی است و این بایسته‌ترین شرط و ادب حج حقیقی و ثمره و برکت آن است. حج مانند دیگر عبادت‌ها، آداب و سنن و فرایضی دارد که برای زدودن رذایل اخلاقی و تهذیب نفس تأثیر فراوانی دارد.

محرمات حج، برای تطهیر قوایی است که احیاناً گرفتار عصیان و تباهی می‌شود، چنان که آیه شریفه «فلا رفث و لا فسوق و لا جدال فی الحج»، به سه مورد از محرومات حج – که هر یک در تطهیر و پاکسازی درون نقش دارد – اشاره می‌کند. «لارفث» پاک کردن قوه شهوی، «لا فسوق» به تطهیر قوه غضب و «لا جدال» به تهذیب قوای فکری نظر دارد.

تحریم لذایذ و پرداختن به خودسازی، حج‌گزار را از جهان ماده جدا می‌کند و در عالمی از نور و معنویت فرو می‌برد و از شهوات دور می‌سازد.

حضرت رضا (ع) می‌فرماید: عله الحج الوفاده الی الله ... و الخروج من کل ما اقترف... و حظرها عن الشهوات و اللذات، حج خانه خدا، ورود به پیشگاه الهی و عامل پاکی از گناهان و بازداشتن بدن‌ها از خواسته‌ها و لذایذ است. (علل الشرایع، ص 404)

از آثار و حکمت‌های دیگر حج از دیدگاه امام رضا (ع) و امام سجاد (ع) رها کردن سنگدلی، خست، غفلت و ناامیدی و بازداشتن جان‌ها از فساد و آلودگی‌ها و گناهان است.