مسجدالنبی در گذر تاریخ

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، پیامبر(ص) از روز دوشنبه، دوازدهم ربیع الاول تا روز جمعه شانزدهم همان ماه، در قریه قبا ماند و پس از پایان بنای مسجد و رسیدن امام علی(ع) و دخترشان فاطمه(س)، رهسپار مدینه شدند.

آن مسجد بعد از این نماز به «مسجد جمعه» تغییر نام یافت. حضرت رسول(ص) داخل شهر برای سکونت در منازل انتخاب را ناگزیر به تقدیر الهی سپرد و با اشاره به شتر خویش(القصوه) فرمود:

خلّوا سبیلها فإنّها مأمورة راه شتر را باز بگذارید که او مامور است.

پیامبر خدا(ص) به مدت هفت ماه یا کمتر، در منزل ابوایوب ساکن بودند تا اینکه پس از ساخت محل سکونت دایمی ایشان در کنار مسجد، نقل مکان کردند.

اصحاب پس از بالا بردن دیوارها، سقف مسجد را با شاخه های نخل پوشانیدند. پس از آن، مکانی برای نماز پیامبر(ص) به سمت بیت المقدس مشخص کردند. کنار مسجد نیز حجره‌هایی برای پیامبر(ص) ساختند و برای ایشان دری از خانه به مسجد نیز گشودند.

هر یک از اصحاب، خانه ای کنار مسجد ساختند و دری به داخل آن باز کردند که راه ورود آنان به مسجد بود. قبل از جنگ احد، پیامبر(ص) به بستن درها، به جز در خانه علی(ع) امر فرمودند. تمام درهایی که به مسجد باز می شد، جز در خانه علی(ع) مسدود شد.

در این مسجد اساسی ترین موضوعات مربوط به اداره حکومت اسلامی با حضور پیامبر(ص) بحث و بررسی می شد.

دومین حادثه مهم در تاریخ این مسجد، برقراری پیمان «مؤاخاة: برادری» میان مهاجر و انصار بود.

آثار تاریخی و مقدس مسجدالنبی(ص)

ستونهای مسجدالنبی(ص)

به هنگام بنای مسجد، ابتدا ستون هایی از نخل خرما برافراشتند و آن را با شاخه های نخل مسقف ساختند. ستون ها در بنای نخست، هشت عدد بود که امروزه با همان نام ها باقی مانده اند.

مُخَلَّقه:

«اسطونه المُخَلَّقه» یادآور نمازگاه پیامبر(ص) و نزدیک ترین ستون ها به محراب نماز آن حضرت است. اکنون ستون مورد نظر، کمی جلوتر از محل اصلی است و بالای آن نیز بر دایره ای سبز و طلایی، این نام دیده می شود. نامگذاری آن به سبب عطر وخلوقی است که بر آن می سوزاندند تا فضای مسجد را عطرآگین کند.

عایشه:

نامهای دیگرش «مهاجران» و «القرعه» است. وجه تسمیة آن به «عایشه» و «مهاجرین» این است که عایشه، در فضل این ستون احادیثی روایت کرده است.

این ستون درست وسط ستونهای اصلی دیگر مسجد قرار دارد؛ یعنی میان این ستون تا منبر پیامبر(ص) دو ستون، تا قبر ایشان نیز دو ستون، تا قبله و محراب کنونی نیز دو ستون و تا صحن اولیه مسجد نیز دو ستون فاصله دارد. در حقیقت از همه طرف سومین ستون است.

توبه = ابی لُبابه

از ستون های بسیار مهم و با فضیلت مسجد النبی(ص) ستون توبه است. «ابولبابه بن عبدالمنذر» یکی از بزرگان اوس، هنگام غزوة «بنی قریظه» یهودیان را به جنگ و مقاومت تشویق کرد. اما بی درنگ از این اقدام پشیمان شد و سوگند یاد کرد که هرگز با پیامبر(ص) روبه رو نشود، مگر آنکه توبه کند. ابولبابه یکسره به مسجدالنبی(ص) رفت و خود را به یکی از ستون های مسجد بست. او در مجموع شش شبانه روز به آن ستون بسته شده بود. سرانجام آیاتی مبنی بر پذیرش توبه ابولبابه نازل شد.

پیامبر(ص) به مسجد آمد و دستان او را گشود. از آن روز این ستون به «توبه» یا «ابولبابه» مشهور شد. حضرت رسول نوافل خود را کنار این ستون به جا آورده و گاهی نزد آن اعتکاف می جستند.

سریر

محل شب زنده داری پیامبر(ص) که ایشان سریری(تختی) از چوب خرما داشتند که کنار ستونی گذاشته و به پهلو روی آن می خوابیدند و یا اعتکاف می کردند.

نبی گرامی(ص) روزها نیز برای پاسخگویی به پرسشها و مسائل مسلمانان، به آن تکیه می داد و نیازمندی های آنان را برآورده می ساخت.

مَحرَس= علی بن ابی طالب(ع)

این ستون به نام امیرمومنان علی بن ابی طالب(ع) نیز معروف بوده است. برخی آن را مکان نماز ایشان دانسته و برخی نیز گفته اند کنار آن می ایستاد و به محافظت از جان پیامبر(ص) می پرداخت « مَحرَس» نیز به معنای مکان نگهبانی است.

وُفود

این ستون، سومین ستون از سمت قبله است. پیامبر(ص) برای دیدار با وفود؛ دسته ها و قبایل عرب کنار آن نشسته و با آنان ملاقات می کردند.

مقام جبرئیل(ع)

کنار این ستون، دَرِ خانه فاطمه (س) دختر گرامی پیامبر(ص) قرار داشته که به مسجد باز می‌شده است. ولی اکنون داخل ضریح و منتهی الیه حجرة شریف واقع شده و در دید کسی قرار ندارد.

تهجّد:

حضرت رسول(ص) پس از خارج شدن مردم از مسجد، شبها به ویژه در ماه رمضان، پشت خانه علی(ع) کنار ستونی به تهجّد و شب زنده داری می پرداخت. ستون تهجّد آخرین ستونی است که از دوران آن حضرت باقی است و دیگر ستون ها از دوران های بعدی است.

حنّانه:

پیامبر(ص) هنگام قرائت خطبه، ابتدا به درختی در سمت غرب محراب تکیه می دادند و از آن به عنوان منبر استفاده می کردند. هنگامی که برای ایشان منبری ساختند، بر منبر نشستند. گویند در این هنگام از آن درخت صدایی شبیه به ناله بلند شد که گویی در فراغ آن حضرت سر داده بود. آن حضرت دستی بر درخت کشیدند وآرام شد. تا قرن ششم این درخت در مسجد بود و مردم آن را مسح و لمس می کردند.

ایوان صفه یا منزلگاه فقرا:

هنگامی که جمعیت مهاجران در مدینه افزایش یافت، پیامبر (ص) فرمودند: برای مهاجران تهی دست که برای سکونت در مدینه مکانی ندارند، ایوان مسقفی، در آخر مسجد ساخته شود تا بتوانند در آن جا اقامت گزینند. کسانی چون سلمان فارسی، عمار بن یاسر و مقداد بن اسود و ... از آن دسته بودند.

منبر

هنگام بنای مسجد النبی، برای پیامبر(ص) منبری نساخته بودند، آن حضرت خطبه های خود را کنار تنه درخت خرمایی که به آن تکیه می زدند می خواند. هنگامی که برای ایشان منبری تهیه شد، روز جمعه بر فراز آن رفتند.

در مورد نخستین کسی که برای پیامبر(ص) منبر ساخت اختلاف است؛ برخی نوشته اند: نخستین منبر، از گِل ساخته شد و پله نداشت. برخی دیگر گویند از چوب و دارای سه پله بود. بعدها سنگی از مرمر ساختند و منبر را درون آن قرار دادند.

سال 998ق. سلطان مراد عثمانی منبر نفیس و یک پارچه ای از سنگ مرمر ساخت و به جای منبر قبلی نهاد. این منبر اکنون نیز موجود است.

محراب‌ها

محراب النبی(ص)

پیامبر(ص) نمازهای خود را کنار ستونی می خواند که بعدها به «المخلقه» معروف شد. در دوران اموی بر مکان نماز ایشان محراب ساخت. محل محراب در طول سالیان و در توسعه ها وتعمیرات اندکی تغییر یافته است.

در دوران سلطان اشرف قایتبای، محرابی نفیس و زیبا از سنگ مرمر، مزین به آیات قرآن ساختند. این محراب با همان تزیینات دوران عثمانی همچنان موجود است.

این محراب در پشت منزل فاطمه(س) مقابل ایوان صفه، محل و مکان تّهجّد و نماز شب رسول الله(ص) و فاطمه(س) بوده است.

محراب فاطمه(س)

این محراب، داخل منزل فاطمه(س) قرار داشته است. محراب مذکور اکنون داخل حجره پیامبر(ص) است.

محراب عثمانی

اکنون امام جماعت مسجدالنبی(ص) در این محراب نماز اقامه می کند.

تا آن دوران، حنفیان در امامت نماز حرم نبوی شریک نبودند، فقط مالکیان امامت را بر عهده داشتند. در قرن هفتم هجری حنفیان نیز به امامت نماز جمعه مسجد راه یافتند. در دوران عثمانی این محراب برای حنفی ها ساخته شد.

روضه النبی(ص)

پیامبر همه روزه پنج بار یا بیشتر برای اقامه نمازجماعت و جلوس بر منبر شریف، درمسیر روضه النبی تردد می کردند.

بیت شریف پیامبر گرامی(ص)

پیامبر(ص) هنگام بنای مسجد، ابتدا اتاقی برای همسر خود سوده ساختند و در آن ساکن شدند. در سال بعد نیز حجره عایشه را بنا کردند. این اتاق ها در شرق مسجد قرار داشت، همان جایی که اکنون قبر پیامبر (ص) است. البته پس از چندی، برای صفیه و امّ سلمه دو همسر دیگر رسول الله(ص) نیز اتاق هایی بنا گردید. منابع تاریخی، از بی نهایت سادگی این خانه ها سخن گفته اند.

خانه فاطمه(ص)

خانه فاطمه(ص) اکنون در داخل ضریح، در انتهای دیواره غربی و شمالی حجره قرار گرفته است. دری که اکنون در سمت باب جبرئیل، به عنوان در خانه فاطمه مشهور است همان دری است که به سوی کوچه باز می شده است.

مرقد مطهر و منور پیامبر خدا(ص)

هنگامی که «رحمه للعالمین» به «رب العالمین» پیوست. کسانی چون علی(ع) برای انجام مراسم غسل و کفن پیامبر(ص) حضور یافتند.

پس از انجام غسل و کفن پیامبر برای دفن آن حضرت اختلاف پیش آمد. علی (ع) گفت: از پیامبر شنیده است که «هیچ پیامبری تاکنون رحلت نیافته جز آ‌نکه او را در همان جایی که از دنیا رفته دفن کرده اند»، لذا آن حضرت را باکمک چند تن از یاران خود، از بنی هاشم، در همان محلی که رحلت کرد، یعنی در خانه خود که عایشه در آن می زیست به خاک سپردند. خلیفه اول (ابوبکر) و پس از آن، خلیفه دوم (عمر) نیز پس از فوت، کنار قبر پیامبر(ص) به خاک سپرده شدند.

اکنون پرده داخلی کعبه، که به رنگ سبز است، پس از تعویض بر روی مرقد پیامبر(ص) پوشانیده می شود. در داخل حجره شریف، برای زینت و روشنایی چهل قندیل از نقره و بلور بر سقف نصب شده بود. تمامی این اشیا در ابتدای دوران سعودی به بهانه بدعت و شرک برداشته شده است.

قبر فاطمه(س) دختر گرامی پیامبر(ص)

در تاریخ وفات و جای دفن حضرت فاطمه (س) نظریات گوناگون وجود دارد اما نظریه مشهود نزد شیعه 75 یا 95 روز است. براساس منابع تاریخی و روایات، محل دفن آن معصوم، بنا به احتمال، در یکی از سه نقطه زیر است.

1. 1.طبق روایتی از این شبه در «تاریخ المدینه»، قبر فاطمه(ص)در قبرستان بقیع و در گوشه خانه «عقیل بن ابی طالب» است. این خانه در ابتدای قبرستان بقیع و عمان جایی بوده که امروز قبور ائمه شیعه واقع است.
2. 2.برخی از مورخان گفته اند قبر فاطمه(ص) در خانه ایشان قرار دارد.
3. 3.گروهی از محدثان و مفسران شیعه نیز نقل کرده اند که قبر فاطمه (س) در محل روضه النبی(ص) یعنی فاصله میان منبر و مرقد پیامبر قرار دارد. زیرا به اعتقاد شیعه منزل حضرت فاطمه جزو روضه النبی(ص) محسوب می گردد. پس می توان این نظریه را با نظریه دسته دوم که محل دفن را در خانه ایشان می دانند، یکی دانست.

مکان الجنائز(محل نماز بر مردگان)

در زمان پیامبر(ص) برای اقامه نماز میت، مکانی در مسجدالنبی (ص) اختصاص یافته بود که آن حضرت ابتدا در آنجا بر مردگان نماز می گزاردند و سپس بازماندگان اموات او را به سوی بقیه می بردند.

بعضی گویند این مکان نزدیک منبر پیامبر(ص) بوده است. این سنت همچنان تا به امروز ادامه دارد و در سمت چپ (شرق) مقبره آن حضرت، بر مردگان نماز اقامه می گردد و سپس متوفی را به سوی بقیع تشییع می کنند.

مقام و مهبط جبرئیل امین(ع)

درباره محل مقام و مهبط جبرئیل(ع) اختلاف است. در روایت آمده: آنجایی که جبرئیل(ع) بر پیامبر(ص) هبوط کرد، نزدیک «باب آل عثمان» (باب جبرئیل) است که در حقیقت امروز مکان مهبط جبرئیل امین(ع) در داخل ضریح و چند متر بالاتر از دیواره شمال شرقی حجره مطهره قرار گرفته است، زیرا درقبل از توسعه، باب جبرئیل سه متر بالاتر و کمی جلوتر از باب جبرئیل کنونی بوده است.

محل اذان بلال

پس از تغییر قبله و زمانی که پیامبر(ص)به توسعه مسجد پرداختند، یعنی بعد از غزوه خیبر، این محل داخل مسجد قرار گرفت و در حقیقت محل اذان جدید مقداری پایین تر و نزدیک صحن مسجد، در انتهای دیواره شمال غربی گردید.

درهای مسجد

مسجدالنبی در زمان حیات پیامبر(ص) تنها سه در داشته و در دوران های بعد، به ویژه دوران اموی، تعداد انها به 20 عدد رسید. در دوران عثمانی، همه درها بسته شد و تنها پنج در به جا ماند. در ابتدای دوران حکومت سعودی شش در دیگر به مجموع آن افزوده شد و در توسعه دوم سعودی، تعداد درها به 42 رسید.

باب جبرئیل(ع)

وجه نامگذاری آن به جبرئیل چنین است که در پایان غزوه خندق، در این مکان به محضر پیامبر رسید. این باب را به این سبب «با الجنائز» گفته اند که مکان نماز بر مردگان(مکان جنائز) در مجاورت آن قرار دارد و همچنین پس از اقامه نماز بر میت، تشییع کنندگان مجبور بودند وی را از این باب به سوی «قبرستان بقیع» ببرند و لذا آن را باب «الجبر هم» نامیده اند.

این در به «باب عثمان» نیز معروف بود، زیرا رو به روی خانه عثمان بن عفان قرار داشت.

باب النسا نام دیگر آن باب ابی بکر بوده زیرا خانه ریطه همان خانه ابوبکر بوده است. باب النسای کنونی مقداری عقبتر از مکان اصلی ان است و جای نخست آن به پشت ایوان صفه متصل بوده است زنان اغلب از این در داخل مسجد شده و اکنون نیز ساعاتی از روز برای ورود آنان اختصاص یافته است.

دوران عثمانی

در دوران عثمانی، غیر از پنج در اصلی، دیگر درها بسته شد.

• در غرب، باب السلم و باب الرحمه
• در شرق باب النسا و باب جبرئیل(ع)
• در شمال باب التوسل یا باب المجیدی
•  

دوران سعودی

در سالهای آغازین حکومت سعودی، تعداد درهای مسجد به 11رسید، یعنی به 5 در پیشین 6 در افزوده شد در شرق، باب البقیع که مقابل پای مبارک پیامبر(ص) و کنار مناره گنبد سبز است. در شرق ابواب صدیق (سه ورودی) در شمال، باب عثمان، باب عمربن خطاب، باب عبدالعزیز و باب ملک سعود.

در توسعه دوم، یعنی دوران فهد بن عبدالعزیز، 42 در به درهای مسجد و ورودی افزوده شد.

الف-درهای شرقی(محدوده اصلی مسجد)

1.باب جبرئیل

2.باب النسا

3.باب البقیع

ب-درهای شرقی(محدوده جدید)

4-8باب ملک عبدالعزیز(با 5 ورودی) 9.باب ابوذر 10-14، باب علی(ع) با 5 ورودی ویژه بانوان

ج-درهای غربی(محدوده اصلی مسجد)

15.باب السلام

16.باب الرحمه

17.ابواب صدیق(سه ورودی)

د-درهای غربی(محدوده جدید)

20.باب سعود 21.باب عقیق 22.باب سلطان عبدالحمید

هـ-درهای شمالی(محدوده جدید)

23-27 باب عمر بن خطاب(با 5 ورودی ویژه زنان) 28باب بدر 29-32 باب ملک فهد(با 5 ورودی) 34. باب احد 29-35.باب عثمان ( با 5 ورودی ویژه زنان) 40.باب عثمان، 41.باب مجیدی 42.باب عمر

مئذنه ها(مناره ها)

در دوران پیامبر بلال حبشی بر ستونی که داخل خانه عبدالله بن عمر بود اذان می گفت. بعدها غلام عباس بن عبدالمطلب نخستین مناره را برای مسجد ساخت.در دوران عثمانی تعداد آنها به پنج رسید.در دوران سعودی، 7 مناره جدید ساخته شد.

قبه الخضراء

پایه گذار این گنبد، ممالیک مصر بودند که آن را بر ستون های اطراف مرقد، به صورت هشت ضلعی استوار ساختند. در دوران عثمانی گنبد مقبره پیامبر خدا(ص) ترمیم و به نحو اساسی تری بنا نهاده شد جدار خارجی آن، با پوشش سبز مزین گردید این گنبد به قبه الخضراء معروف شد. از آنجا که ساخت چنین بناهایی بر روی قبور، به اعتقاد وهابیت حرام است، لذا در بازسازی، نصب چراغ و روشنایی و حتی نظافت ظاهری، اعتنایی چندانی به آن نمی شود.

گبند زرقاء

قبه یا گنبد زرقا روی محراب عثمان، در دیوار جنوبی ساخت. تمام آن در دومین آتش سوزی مسجدالنبی(ص) در آتش سوخت که بار دیگر گنبدی به همان رنگ به جای ان نصب و بازسازی شد.