آثار مقدس کعبه و مسجدالحرام

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، قدمت بناهای مسجد الحرام به هزاران سال قبل از زمان حضور اسلام برمی‌گردد و این مسجد در طول تاریخ تحت توسعه و بازسازی‌های مکرر قرار گرفته است تا توانایی پذیرش و خدمت به زائران را بهبود بخشد. از دیگر عناصر مهم در مسجد الحرام میتوان به موارد ذیل اشاره کرد؛

1.حجرالاسود:

سنگ حجر الأسود، یکی از عناصر مهم و مقدس در مسجد الحرام در مکه است. این سنگ به صورت یک قطعه سنگ سیاهی که در رکن اسود یا شرقی قرار دارد. پیامبر(ص) فرمودند: حجر الاسود یاقوتی سفید از یاقوتهای بهشت بوده و خداوند آن را به سبب گناه گناهکاران دگرگون کرده است.

سنگ حجر الأسود نمادی از تاریخ، ارزش و معنویت اسلام است. حضور این سنگ در مسجد الحرام به مسلمانان یادآور می‌شود که این مکان به عنوان مرکز قدسی دینی و اتحاد مسلمانان در سراسر جهان شناخته می‌شود.

2.ارکان کعبه

گوشه خانه کعبه را ارکان کعبه گویند. هرگاه واژه رکن بدون پسوند به کار رود، مقصود از آن رکنی است که حجرالاسود در آن است. مسیر طواف، از رکن حجرالاسود آغاز شده، سپس به رکن عراقی میرسد و پس از آن به رکن شامی و سپس به رکن مصری و بعد از آن به رکن یمانی و آنگاه باز به رکن حجرالاسود میرسد و همین جا یک شوط پایان میابد. برای مطاف حدی وجود ندارد و تا هر جای مسجد الحرام که طواف در آن طواف کعبه صدق کند، طواف مجزی است، ولی مستحب است که اگر اضطرار و ازدحام نباشد در میان کعبه و مقام ابراهیم انجام شود.

رکن شرقی(اسود):

یکی از زوایای کعبه است. پس از بازسازی کعبه توسط قریش، سنگ حجر الاسود به دست حضرت محمد قبل از درب کعبه در رکن حجر اسود نصب شد و محل شروع طواف حجاج است.

رکن غربی(شامی):

از زوایای کعبه که به سمت مغرب واقع شده و طواف‌کننده پس از حِجر اسماعیل به آن می‌رسد. این رکن، به رکن شامی نیز شناخته می‌شود، ولی به گفته برخی محققین این نامگذاری سابقه تاریخی ندارد.

رکن شمالی(عراقی):

یکی از زوایای کعبه است که تقریباً به سمت شمال عربستان، یعنی کشور عراق واقع شده و طواف‌کننده پس از آن به حِجر اسماعیل می‌رسد. درِ خانه کعبه بین این رکن و رکن حَجَرالاَسوَد قرار دارد.

رکن جنوبی(یمانی):

یکی دیگر از زوایای کعبه است که به سمت جنوب و کشور یمن قرار دارد. این رکن پس از رکن حَجَر الاَسوَد، برترین رکن کعبه شمرده شده و در روایات از آن، به عنوان دری از درهای بهشت یاد شده است. از جمله اعمالی که درباره رکن یمانی سفارش شده است: لمس، بوسیدن و در آغوش گرفتن آن، و نیز ذکر صلوات، دعا و توبه در نزد آن است. به گفته برخی عالمان شیعه، محل شکافتن کعبه برای ورود فاطمه بنت اسد مادر حضرت علی(ع) به آن، در کنار رکن یمانی بوده است.

3.شاذروان:

برآمدگی کوتاه در اطراف دیوار کعبه که جز در بخش حجر اسماعیل، در سه سمت دیگر کعبه وجود دارد. مشهور فقیهان شیعه، این برآمدگی را جزو کعبه دانسته‌اند و برآنند که طواف‌کننده باید خارج از آن طواف کند. امروزه پرده کعبه به میله‌های نصب‌شده در شاذروان وصل می‌گردد.

درباره شکل‌گیری شاذروان گفته شده که در بازسازی کعبه توسط قریش، اندکی از عرض بیرونی دیوار کاسته شد و برآمدگی‌ای در پایین دیوارها به‌وجود آمد. برخی دیگر، شاذروان را بنایی برای تقویت دیوار کعبه دانسته‌اند. گروه دیگری نقل کرده‌اند که قریش در تجدید بنای کعبه، دیوارها را بر آنچه ابراهیم(ع) ساخته بود بنا نهادند، اما به جهت عدم کفایت هزینه تعمیر، ناگزیر ادامه دیوارها را مقداری به سمت داخل بنا نمودند.

4.ناودان طلا(میراب)

ناودانی از طلاست که بر بام کعبه نصب شده و به سمت حجر اسماعیل است. هرگاه باران بر بام کعبه ببارد، آب از ناودان در این فضای حجر اسماعیل میریزد. به اعتقاد مسلمانان، اینجا مدفن اسماعیل و مادرش هاجر و بسیاری از پیامبران است. گویند آن را نخست حجاج بن یوسف ثقفی نهاد تا آب باران بر بام خانه جمع نشود. در روایت آمده‌است که دعا در زیر ناودان کعبه پذیرفته است.

5.باب کعبه

سمت شرقی کعبه میان رکن عراقی و رکن حجرالاسود قرار دارد. در روایات فضیلت‌هایی برای آن ذکر شده که گشوده شدن درهای رحمت الهی به روی مردم هنگام بازشدن دَرِ کعبه از آن جمله است. از پیامبر(ص) نقل شده که هرکس پس از لمس حجرالاسود و نماز در رکن ابراهیم، دست بر دَرِ کعبه گذارد و دعا کند، دعای او مستجاب خواهد شد.

6.درون کعبه

فضای درونی کعبه شامل ستون‌ها، آویزه‌ها، پرده و پلکان می‌شود. آویزه‌ها اشیای قیمتی بودند که به کعبه اهدا شده بودند و از سقف و دیوارها آویزان می‌شدند. درون کعبه به دلیل وجود پلکان، فضایی شش ضلعی دارد و سقف آن توسط سه ستون چوبی، که در یک ردیف قرار گرفته‌اند نگه داشته می‌شود. محل منتسب به مکان نماز خواندن پیامبر(ص) پس از فتح مکه، درون کعبه و نزدیک رکن شامی مشخص شده است.

لوح‌هایی که به دیوارها نصب شده و دری که به سمت پلکان داخلیِ کعبه باز می‌شود، از دیگر اجزاء درون کعبه است. داخل کعبه در طول تاریخ تغییرات زیادی کرده است و پیش از اسلام مکان گردآوری بت‌های مشرکان بود.

7.مستجار

بخشی از ضلع غربی دیوار کعبه به طول تقریبا ۲ متر است که بین رکن یمانی و درِ دوم کعبه که در زمان حجاج بن یوسف ثقفی مسدود شد، قرار دارد. این قسمت در پشت کعبه و درست روبروی درِ فعلی کعبه است.

معنای واژه مستجار، پناهگاه است. این مکان محل پذیرش توبه دانسته شده و به راز و نیاز و خواندن دعا در آن توصیه شده است.

8.ملتزم

ملتزم بخشی از دیوار شرقی کعبه است که بین در کعبه و حجر الاسود قرار گرفته است. بنابر روایاتی، این مکان محل استجابت دعا است و پیامبر اکرم(ص) صورت و دست‌های خود را در این قسمت دیوار قرار داده و دعا کرد.

9.معجنه

گودالی بر روی زمین به عمق 30 سانتی متر و عرض 1.5 متر

10.حطیم

به حد فاصل بین رکن حجرالاسود و درِ کعبه حَطیم گفته می شود که از آن در باب حج و لعان نام برده‏ اند. حطیم از برترین و ارزشمندترین مکانهاى روى زمین و با فضیلت‏ ترین نقطه مسجدالحرام و محل پذیرفته شدن توبه حضرت آدم علیه السّلام است. وجه نامگذارى این نقطه از اطراف کعبه به حطیم یا به جهت ازدحام جمعیت براى دعا و نماز است و یا به جهت ریختن گناهان و پاک شدن بنده در آن مکان.

11.پوشش کعبه(الکسوه)

گفته شده است که برای نخستین بار حضرت اسماعیل علیه‌السّلام پرده‌ای بر روی کعبه کشید. بعدها قریش این سنت را ادامه داد و پرده داری کعبه برای آنان منصبی ویژه شد. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پس از فتح مکه (۲۰ رمضان سال هشتم هجرت) پرده آن را عوض کرد. بعد از آن همیشه یکی از کارهای خلفا و امیران توجه به همین پرده و تعویض سالانه آن بوده است.

12.مقام ابراهیم(ع)

این مکان مربوط به زمانی است که حضرت ابراهیم(علیه السلام) دیوارهای کعبه را بالا می‌برد؛ آن‌گاه که دیوار بالا رفت، به حدی که دست بدان نمی‌رسید، سنگی آوردند و ابراهیم(علیه السلام) بر روی آن ایستاد و سنگ‌ها را از دست حضرت اسماعیل(علیه السلام) گرفت و دیوار کعبه را بالا برد.در روایات دیگری آمده است که ابراهیم(علیه السلام) بر روی این سنگ ایستاد و مردم را به حج فرا خواند. بر روی این سنگ، اثر پای ابراهیم(علیه السلام) مشخص است امااثری ازانگشتان آن حضرت نیست.

گفتنی است بنا به برخی از اقوال، مقام ابراهیم تا فتح مکه داخل کعبه بوده و پس از فتح، رسول خدا(صلی الله علیه وآله) آن را درآورد و کنار کعبه، نزدیک در نصب کرد. زمانی که آیه «وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی» نازل شد، آن حضرت دستور داد تا مقام را جایی که اکنون قرار گرفته انتقال دهند.
نقل‌های دیگر حاکی است که تا زمان خلیفه دوم به کعبه چسبیده بوده و وی آن را به این محل منتقل کرده است. این نقل‌های متفاوت، زمینه نظریه تغییر محل مقام را فراهم کرد.

13.چاه زمزم

 آب زمزم، آبی است که در چشمه‌ای به همین نام در حرم مکه و در نزدیکی کعبه جاری می‌شود. هاجر همسر ابراهیم(ع) فاصله کوه صفا و مروه را هفت بار پیمود در شرایطی که اسماعیل تشنه و شیر هاجر خشک شده بود. سپس جبرئیل بر او نازل شد بر زمین کوبید و به قدرت الهی آب از همان جا فوران زد. هاجر به آب جاری گفت زمزم به معنی بایست. این آب مقدس و برکت‌بخش در اسلام اهمیت ویژه‌ای دارد. منشأ آب زمزم: آب زمزم از چاهی در حرم مکه به نام "چاه زمزم" به دست می‌آید. این چاه باستانی واقع در نزدیکی کعبه است و دارای منشأ قدیمی است. از آب این چاه در سراسر تاریخ اسلام استفاده می‌شود.

14.صفا و مروه

نام دو کوه کوچک در کنار مسجدالحرام است. سعی میان این دو کوه، از اعمال حج تمتع و عمره مفرده است. صفا در پایین کوه ابوقبیس و در سمت جنوب شرقی کعبه و نقطه آغاز سعی محسوب می‌شود. مروه نیز کوهی کوچک و هم‌جوار کوه قعیقعان است که در سمت شمال شرقی کعبه قرار گرفته و نقطه پایان سعی به شمار می‌آید. به فاصله میان دو کوه صفا و مروه مسعی گفته می‌شود.

پیشینه تاریخی کوه‌های صفا و مروه در روایات به زمان هبوط حضرت آدم(ع) بازگردانده شده است. در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده که «صفا را صفا نامیدند، بدان جهت که آدمِ برگزیده بر آن فرود آمد، پس برای این کوه نامی از اسم آدم را انتخاب کردند خداوند (عزوجل) می‌فرماید: «ان اللّٰه اصطفی آدم و نوحاً...» و حوا بر مروه فرود آمد و مروه را مروه نامیدند؛ زیرا زن بر آن فرود آمد پس نامی از مراه برای این کوه برگزیدند.

روایات دیگر شهرت این دو کوه را به عصر حضرت ابراهیم(ع) پیوند می‌زنند. بنابر روایت از ابن عباس نخستین کسی که میان صفا و مروه دوید مادر اسماعیل بود و به دنبال هفت مرتبه آمد و شد‌ هاجر بین صفا و مروه، سعی، سنّت شد و اولین بار ابراهیم همراه با فرزندش اسماعیل این سنّت الهی را انجام دادند. پیامبران دیگر در زیارت کعبه این عمل را نجام می‌دادند.