امام باقر (ع) بنیانگذار نهضت علمی و فرهنگی

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج ، امام محمدباقر (ع) کنیه‌اش «ابوجعفر» است. مادر گرامی‌شان «ام عبدالله» دختر امام حسن مجتبی (ع) است و از این جهت، نخستین کسی بود که هم از نظر پدر و هم از نظر مادر فاطمی و علوی بوده است. حضرت باقر ، فرزند امام سجاد (علیه‌السّلام)، امام پنجم شیعیان و یکی از چهارده معصوم است که در برخی نقل قول ها تاریخ ولادت آن حضرت نقل را در اول ماه رجب ۵۷ق می‌دانند.

امام محمد باقر (ع) در دوران استبداد و ظالمانه مروانیان از سال ۹۵ تا سال ۱۱۴ هجری امامت شیعیان را عهده دار بود.

بعد از نهضت خونین و الهی عاشورا، امام سجاد (ع) با استفاده  از فرصت‌های ایجاد شده، به رغم همه تنگناها جبهه فرهنگی و علمی را گشود تا اندیشه و ارزش‌های مکتب اهل بیت (علیهم السلام) بسط و تعمیق یابد. امام باقر (ع)  در ادامه نهضتی که بعد عاشورا با جهاد تبیین امام سجاد (ع) آغاز شده بود، با تلاش و جهاد علمی با تربیت نخبگان به تقویت بنیه های معرفتی اندیشه و فرهنگ شیعه پرداخت.

گزارش‌های تاریخی معتبر

از شخصیت فرهیخته علمی و اندیشمند از مردان و زنان از ملیت های مختلف بعنوان شاگردان و تربیت شدگان آن حضرت نام برده اند.

مرجعیت علمی امام در جامعه اسلامی تا بدانجا بود که جمعی از اندیشمندان از پیروان مذاهب اسلامی او را به دلیل وسعت دانش و علمش می‌ستودند و برای تعلیم به نزدش می‌رفتند.

انبوه روایات در زمینه های فقه ، اعتقادات و دیگر علوم اسلامی که از محدثان شیعه و اهل سنت بر جای مانده، گواه مقام و منزلت و تلاش بی وقفه آن حضرت است.

اوج گیری فعالیت علمی و فرهنگی امام باقر (ع) به تناسب ضرورتی بود که شیعیان و جامعه بدان نیاز داشتند. چون جامعه پهناور اسلامی آن روز در اوج فرقه گرایی ، افراطی‌گرایی و تفریط گرایانی قرار داشت که همه موجودیت اندیشه و هویت اسلامی را تهدید می‌کرد. شیعه در چنین اوضاعی لازم بود هویت فرهنگی خویش را به درستی و دقت تمام تعین بخشد.

از سوی دیگر، هجوم اندیشه‌ها و آرای جدید از مکاتب غیر اسلامی به دلیل باز شدن مرزهای کشورهای بزرگ و صاحب فرهنگ و پیشینه تمدنی و ادیان مختلف به دلیل فتوحات و ارتباطات گسترده و چه به سبب جاذبه های دینی ، فرهنگی،علمی، اقتصادی و بازرگانی جهان اسلام ، امام و همه نخبگان دینی و فرهنگی  را واداشت به ایمن سازی فکری جامعه  و مسلمانان همت بگمارند.

امام باقر(ع) با درک این شرایط و ضرورت با ژرف‌اندیشی ، برای هویت بخشی به شیعیان و دفاع از اندیشه اسلامی در مقابل جریان های جدید غیر دینی ، التقاطی ،الحادی و انحرافی، نهضتی علمی و فرهنگی را بنیان نهاد. پیش نیاز  آن ایجاد سرمایه انسانی  وارسته و اندیشمندی بود که تأسیس مدرسه فقه و حدیث و کلام را ضروری ساخت تا در آن اندیشمندان بزرگی تربیت شوند که با تدبیر امام توفیق حاصل شد و شخصیت های بزرگی از اهل فکر و دانش تربیت شدند که از جمله می توان به این افراد اشاره کرد: :

 •زرارة بن اعین ممتازترین شاگرد امام باقر (ع) از برجسته‌ترین متکلمان ، محدثان و فقیهان و از رهبران بزرگ دینی در عراق بود و از تدوین کنندگان مکتب حقوقی شیعه به شمار می‌رود.

•محمد بن مسلم بن ریاحی الطائفی از معتمدترین و موفق‌ترین شیعیان درعراق و راوی هزاران حدیث از امام است. او در کنار علم حدیث در حقوق و قضا نیز تبحر و دانش فراوان داشت.

•ابوبصیرلیث‌ البختری فقیه بزرگ ، کمیت اسدی شاعر نامدار و برجسته شیعی و ابوحمزه ثمالی، از فقیهان و محدثان و عارفان بزرگ شیعه، از جمله تربیت شدگان این مدارس فکری و علمی امام هستند.

درکنار این جهاد و تلاش ایجابی، مبارزه با نفی و نقد اندیشه های انحرافی و مبارزه با افراط و تفریط ، رویکرد حضرت در عرصه دانش و فرهنگ بود که منجر به شکل گیری نهضت بزرگ فرهنگی و علمی عصر امام صادق (ع) شد و هویت فرهنگی ، حقوقی و اجتماعی  شیعیان به کمال رسید و به صورت روشن از سایر نحله ها و جریان ها و مذاهب و فرق جدا گردید.

امام  در کنار این تلاش عظیم، هوشمندانه با اتخاذ تقیه به عنوان استراتژی حفظ اقلیت و سپر امنیتی برای شیعیان با توجه به جریان تندروی که از سوی برخی گروه‌های شیعی در حال شکل گیری بود، همراه با دفاع عقلانی از اندیشه و مکتب اهل بیت (علیهم السلام) به حفظ و بسط فرهنگ و مکتب اهل بیت پرداخت  و موجب گسترش پهنه جغرافیایی و تعداد شیعیان شد و در این راه موفق گردید نهضتی بزرگ را با تربیت سرمایه انسانی  والا و ارزشمند و اتخاذ راهبرد درست بنا نهاده و بسط دهد و با تولید اندیشه و گسترش فرهنگ، در مانایی مکتب اهل بیت ع(لیهم السلام) سهم بسزایی و نقش محوری داشته باشد.

الَسَّـلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا الْباقِرُ بِعِلْمِ اللّهِ

الَسَّـلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا الْفاحِصُ عَنْ دِینِ اللّهِ

الَسَّـلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا الْمُبَیِّنُ لِحُکمِ اللّهِ

*بنگرید به محمد بن حسن طوسی، اختیار معرفةالرجال ( رجال کشی) ص۷۵

**احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، ج۱، ص۲۶.

نویسنده: حمید احمدی ۲۳ دی ماه  ۱۴۰۲ برابر اول  رجب ۱۴۴۵