تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره

نگارنده تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرّمه و مدينه منوّره از پژوهشگران حوزه تاريخ اسلام است و آثاري در قالب كتاب و مقاله در اين حوزه پديد آورده است. از آثار ديگر او است: تاريخ و اماكن زيارتي و سياحتي سوريه (قم، نشر مشعر، 1383ش.) و تاريخ عتبات عاليات. (قم، نشر مشعر، 1383ش.).

كتاب با هدف شناساندن پيشينه مكان‌هاي مقدس مكه و مدينه و چگونگي تخريب آن‌ها در دهه‌هاي اخير (ص18) و نيز آشنايي حج‌گزاران و زائران حرمين شريفين با اين مكان‌هاي مقدس (ص16) نگاشته شده است.

نويسنده از منابع كهن (ص323-334) چون اخبار مكه ازرقي، اخبار مكه فاكهي، شفاء الغرام فاسي، و آثار معاصر سود برده است و در موارد اندك به منابع غير مرتبط با موضوع نيز استناد كرده است. (براي نمونه: ص29)

كتاب، آگاهي‌هاي مربوط به تغييرات و تحولات طبيعي و غير طبيعي دهه‌هاي اخير مكه و مدينه را در بر دارد و با ارقام تازه همراه است. اشتمال بر مسائل و موضوعات پرشمار تاريخي و جغرافيايي و فقهي (ص73-79) و كلامي (ص58-59) و اجتماعي (ص36-37) و داشتن نقشه‌ها (براي نمونه: ص38، 100، 144) و تصاوير (براي نمونه: ص358-359) و شرح و مقايسه وضع كنوني مكان‌ها و آثار با گذشته آن‌ها (براي نمونه: ص193-195) از ويژگي‌هاي اين كتاب است.

كتاب دو مقدمه، يك زمينه و دو بخش بنيادين دارد. نويسنده پس از مقدمه، ذيل عنوان «زمينه» از حدود و موقعيّت طبيعي و جغرافيايي، آب و هوا، توليدات كشاورزي و صنعتي، فرودگاه‌ها، و بنادر مهم عربستان سخن گفته است.(ص21-38)

بخش اول در نُه فصل بدين شرح به مكه مكرمه اختصاص يافته است: 1. موضوعاتي مانند موقعيّت جغرافيايي، نام‌هاي مشهور و تاريخي و فضيلت‌هاي مكه و مسجدالحرام. (ص39-49) 2. پيشينه، بازسازي‌ها و گسترش‌هاي مسجدالحرام. (ص51-90) 3. جغرافياي تاريخي سرزمين مكه. (ص91-100) 4. مساجد تاريخي مكه. (ص101-110) 5. گورستان تاريخي و كهن ابوطالب و فضيلت‌هايش و چند تن از مشاهير مدفون در آن و مزار شهداي فَخ. (ص111-120) 6. وصف خانه‌ها و مساجد تاريخي مكه، تخريب شده در دوران سعودي. (ص121-129) 7. ميقات‌هاي حج، حرم و مساجد آغازين منطقه حرم. (ص131-144) 8. موضوعاتي مانند مشعر الحرام، مُزْدَلَفَه، وادي مُحَسّر، سرزمين مِنا و جَمَرات. (ص161-167) 9. مكان‌هاي تاريخي ميان مكه و مدينه، مانند مزار شهداي بدر، غدير خم، مسجد غدير خم و زيارتگاه اَبواء (مرقد حضرت آمنه بنت وهب). (ص161-167)

بخش دوم با عنوان «تاريخ و آثار اسلامي مدينه منوّره» در هفت فصل بدين شرح سامان يافته است: 1. موقعيّت جغرافيايي و پيشينه مدينه، ورود يهوديان از شامات و مهاجرت اوس و خزرج از يمن به مدينه، نام‌ها و فضيلت‌هاي مدينه و هجرت پيامبر9. (ص168-184) 2. مطالبي در باره مسجدالنبي و آثار تاريخي مربوط به آن، از جمله ستون‌ها، ايوان صُفّه، محراب‌ها، خانه و مرقد مُطهّر پيامبر9، خانه امير مؤمنان7 و حضرت فاطمه3 همراه با مباحث تاريخي آن‌ها و گسترش‌هاي گوناگون در گذر زمان. (ص185-230) 3. خانه‌ها و مسجدهاي ويران شده در دوران سعودي، مكان سقيفه و مسجد بني‌ساعده. (ص231-245) 4. شرح ديگر مساجد تاريخي مدينه، منطقه نبرد اُحُد و احزاب، غزوه بني‌قُرَيْظَه و بني‌نضير و مساجد آن. (ص247-276) 5. شرح زيارتگاه‌هاي مدينه، قبرستان بقيع، بارگاه امامان و زيارتگاه شهداي اُحُد و آرامگاه‌ها و مقابر ويران شده در دوران سعودي. (ص277-303) 6. معرفي كوه‌ها، وادي‌ها، حصار و دروازه‌هاي مدينه. (ص305-314) 7. مساجد و مناطق تاريخي پيرامون مدينه و منطقه فدك و خيبر و زيارتگاه ينبوع. (ص315-322)

نويسنده در پايان، نقشه استان‌هاي عربستان را همراه 97 عكس رنگي از مكان‌هايي مهم چون اُحُد، مسجد شجره، قلعه خيبر، فدك و بيابان رَبذه آورده است. اين تصاوير به لحاظ چگونگي و كميت بر تصاوير كتاب‌هاي معاصر برتري چشمگير دارد.

چاپ‌ها: كتاب به سال 1372ش. در نشر مشعر منتشر شده و به سال 1386ش. ويراستي ديگر از آن با تجديد نظر و افزايش چاپ گشته است. (ص19-20) شيخ ابراهيم خزرجي در سال 1999م. ترجمه عربي كتاب را با عنوان «تاريخ و آثار مكة و المدينه» در انتشارات دارالنبلاء بيروت به چاپ سپرده است.

منصور رمضانخاني