حجه الوداع - 1
اولین و آخرین حج پیامبر

حجت الاسلام والمسلمین «حمید احمدی» پژوهشگر حج و زیارت و رییس کمیته فرهنگی و آموزشی ستاد اربعین حسینی (ع) در یادداشتی، آخرین حج پیامبر مکرم اسلام (ص) را برای پایگاه اطلاع رسانی حج توصیف کرده است که آن را پیش رو دارید:

● اعلام خبر حج

چند روزی از ماه ذی‌القعده نگذشته است که صدای مؤذّنان و منادیان در جای جای شهر در ساعات مختلف روز، خبر از یک واقعه و رخداد مهم می‌دهد.

شهر یک پارچه به تب و تاب و جنب و جوش افتاده است!

گوش‌ها تیز می‌شود و چشم‌ها به دهان‌هایی که دعوت پیامبر خدا را می‌خوانند، دوخته شده است.

دعوت خداوند را بر مردم می‌خوانند و خبر از تصمیم پیامبر خدا می دهند که برای اقامه حج آهنگ مکه کرده‌اند: "وَأَذِّن فِی النّاسِ بِالحَجِّ یَأتوکَ رِجالًا وَعَلىٰ کُلِّ ضامِرٍ یَأتینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمیقٍ"(1)

«و مردم را دعوت عمومی به حج کن؛ تا پیاده و سواره بر مرکب‌های لاغر از هر راه دوری به سوی تو بیایند».

پیامبر، خود مدیریت تبلیغ و فراخوان و دعوت را بر عهده دارند. پیک‌ها را روانه اطراف مدینه می‌کنند تا نامه‌‌اش و پیام وحی را بر مردم بخوانند.

در این نامه‌ها، قصد خویش را از سفر به حج به اطلاع می‌رسانند و همه را به همراهی دعوت می‌کنند. "فَکَتبَ اِلی بَلَغه کتابَه مِمَّن دَخَلَ فی الاِسلام، انَّ رسولَ الله یُریدُ الحجَّ یُوذنُهُم بِذالِکَ لَیَحُجّ مَن اَطاقَ الحَجّ، فَاَقبل‌َالناسُ"(2)

به همه اعلان می‌کنند که پیامبر خدا قصد سفر حج دارند و کسانی که توانایی انجام حج را دارند، باید حج به جای آورند و مردم نیز از این دعوت و فراخوان استقبال کردند.

پیامبر خدا (ص) حتی برخی از زنان باردار و بیمار را نیز دعوت کردند و اجازه همراهی به آنان دادند.

«اسماء بنت عُمیس» از خاندان محمد بن ابوبکر ، باردار است و در روز‌های آخر بارداری‌اش. با این حال، همراه پیامبر خدا راهی این سفر می‌شود و در همان ذوالحلیفه (میقات شجره) محل میقات حاجیان مدینه، وضع حمل می‌کند.  پیامبر به او چگونگی محرم شدن و انجام مناسک را در وضیعت خاصش، تعلیم می‌دهد.

دیگری، بسیعه اسلمیه است که ۱۵ روز بعد از اتمام حج، وضع حمل کرد.(3)

ضیاعه همسر مقداد، بیمار است. پیامبر از او پرسیدند: قصد حج داری؟! گفت: به خدا قسم، بدنم درد می‌کند و قادر نیستم.

با این حال، حضرت فرمودند: برای حج حرکت کن و با خدا شرط کن و بگو: "خدایا محل من آن‌جایی است که تو آن‌جا مرا نگه داری."(4)

شوق مردم در انجام حج همراه پیامبر، خدا وصف ناشدنی است. همه لحظه شماری می‌کنند تا پیامبر خدا فرمان حرکت صادر نماید.

اولین حجی است که بی‌حضور و بدون شرکت مشرکان برگزار می‌شود. اولین حج پیامبر خدا از مدینه است. اولین حج جمعی و رسمی مسلمانان است. از این رو، برای همه جذاب و دیدنی است.

بازار مدینه از بامدادان تا شامگاهان پر از جمعیتی است که پی زاد و توشه برای سفر و یا تهیه مایحتاج برای بازماندگان از سفر هستند. بازار خرید و فروش مرکب و لباس و آذوقه از سویق و خرما گرفته تا آرد و نان و... داغ است و خوشحالی در چهره همه موج می‌زند.

این سفر، دیگر سفر جنگ و جهاد برای دفع هجوم و فتته مشرکان و یهودیان نیست بلکه از جنس دیگری است.

از تهدید دشمن خبری نیست. از مدینه و مکه به همت جهاد یاران پیامبر و خون شهدا همه در قلمرو حکومت دولت اسلامی قرار دارند.

همه هم شوق دارند کعبه بی‌بت و حج بی شرک و بی حضور بت‌پرستان را ببینند چراکه با شجاعت علی بن ابی‌طالب (ع) در حج‌البرائه، هرچه شرک و بت و نشانه های آن در مکه و حج بود، رخت بر بسته است.

سفری است معنوی و برای انجام آئینی که از نو تولد یافته و آن ولیده ابراهیمی احیا شده است تا به سان روزهای اولش بر‌گزار شود؛ آن هم همراه و در کنار و تحت مدیریت و سایه لطف و عنایت پیامبر خدا(ص).

چه نیکو سفری و چه فرخنده دیداری!

و هر کسی که آن را در خیال و ذهنش به تصویر می‌کشید و به آن تفکر می‌کرد، در برابر شکوه و فراز معنوی‌اش به تواضع و خشوع سر خم می‌کرد و قلبش به وجد و روحش به سمت کعبه بال می‌گشود!

اما عده‌ای نگران بودند از اینکه مبادا از این قافله تاریخی و بی‌تکرار عالم جا بمانند چرا که حتی تصور حرمان این بازماندن پریشان‌شان می‌کرد.

کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش

وه که بس بی‌خبر از غلغل چندین جرسی

بال بگشا و صفیر از شجر طوبی زن

حیف باشد که چو مرغی که اسیر قفسی

همه در تلاش و پی‌جوی تدارک و زمان و چگونگی سفرند و مردان و زنان مدینه جز سفر، قراری ندارند. بارها روح بی‌قرارشان به هوای کعبه راه‌ها پیموده و پیران و ناتوانان، دعا برای تشرف و حضور، ورد زبان‌شان است امید آنکه صاحب خانه چاره سازد:

یسرالله طریقاً بک یا ملتمسی!

●تعیین جانشین

چند روزی به سفر مانده است که پیامبر خدا برای اداره امور مدینه و پی‌گیری امور حکومتی، «ابودجانه سمّاک بن خَرشه ساعدی انصاری» را به عنوان جانشین خود تعیین و معرفی کردند.(5)

ابودجانه از مجاهدان شجاع جنگ اُحد است که کنار حضرت علی علیه‌السلام ایستاد و دلیرانه جنگید و رغم فرار عده‌ای، او پایداری کرد و پا به فرار نگذاشت.

همچنین عمرو بن ام‌مکتوم(6) را برای امور خاص تعیین فرمودند.

●آموزش مناسک، آداب و معارف حج

آلوده شدن همه زوایای حج ابراهیمی به خرافات و پیرایه‌هایی از فرهنگ شرک و جاهلیت، ایجاب می‌کرد که پیامبر خدا برای این جمعیت انبوه که برای حج به راه افتادند، با بیان و عمل، احکام و معارف و آداب حج را به آنان تعلیم نمایند.

حُذیفه از اصحاب پیامبر خدا در این باره می‌گوید: پیامبر (ص) در مسیر در هر فرصتی، جزئیات مناسک از واجبات و محرمات حج را با گفتار و عمل خویش به مردم می‌آموختند و می‌فرمودند: "مناسک حج را از من فرا بگیرید، چرا که شاید من بعد از این به سفر حج نیامدم."(7)

از این‌رو، آن حضرت اعلام می‌کنند که آئین ‌حضرت‌ابراهیم علیه‌السلام را در حج، برای ایشان برپا داشته‌است. همه بدعت‌های مشرکان را پس از ابراهیم زدوده و حج را به‌حالت نخستین خود برگردانیده است."(8)

(ادامه دارد)

●منابع:

۱- سوره حج، ۲۷

۲-الکافی، ج۲، ص ۲۴۹

۳-کافی، ج۴، صص۴۴۸ و ۴۴۴

۴-مستدرک الوسائل، ج۹، ص۱۷۳

۵- السیره النبویه، ج۴، ص۳۴۸.

۶- الاستیعاب، ج۳،ص۱۱۹۹

۷-کنزالعمال،ج۵،ص۱۱۶

۸-الحج و العمره فی الکتاب و السنه،ص۲۴۶