اخبار مکه ابن شَبَّه
اخبار مکه ابن شَبَّه: از تواریخ محلی گمشده مکه، نگاشته عمر بن شَبَّه (173ـ262ق.) آگاهی‌های بسیاری از این کتاب به دست نیامده است. آن چه می‌دانیم، تنها گزارش‌ها و نصوصی کوتاه درباره تاریخ و رخدادهای مکه است. گویا این کتاب تا اوایل سده دهم
اخبار مكه ابن شَبَّه: از تواريخ محلي گمشده مكه، نگاشته عمر بن شَبَّه (173ـ262ق.)
آگاهي‌هاي بسياري از اين كتاب به دست نيامده است. آن چه مي‌دانيم، تنها گزارش‌ها و نصوصي كوتاه درباره تاريخ و رخدادهاي مكه است. گويا اين كتاب تا اوايل سده دهم ق. در دسترس تاريخ‌‌نگاران مكه بوده است؛ زيرا سمهودي (م.911ق.) به گونه‌اي كه نشان دهنده گزارش مستقيم و بي‌واسطه است، گزارش‌هايي مختصر از آن آورده است.[1]
ابن شبّه انبوهي از دانش و گزارش تاريخي و ادبي را از دانشوران برجسته مدينه و مناطق ديگر فراگرفت. بازتاب اين دانش در موسوعه‌هايي مانند الاغاني و الاستيعاب نشان دهنده ارج و اهميت گزارش‌هاي او است. وي در رخدادها و ستيزهاي كلامي گرفتار شد و همراه ديگر محدثان و مخالفان نظريه خلق قرآن، وادار به خانه‌نشيني گشت.[2]
ابن نديم از دو اثر ابن شبه با عناوين كتاب مكه و امراء مكه نام مي‌برد.[3] وي در جاي ديگر كه از تاريخ خط و كتابت عربي سخن گفته، دانستني‌هاي مهمي از كتاب مكه ابن شبه درباره تاريخ نگارش عربي و آگاهي قريش از كتابت عربي آورده است.[4]
فأسي (م.832ق.) خبر داده كه گويا اين كتاب را ديده و آن را به كتاب ازرقي و فاكهي همانند دانسته است.[5] سخاوي (م.902ق.) نيز در كتابشناسي آثار مربوط به مكه، از اين كتاب نام برده و بدون اشاره به سخن فأسي، مدعي شده كه وي از اين اثر آگاهي نداشته است. در گزارش سخاوي، دو نكته ديگر نيز هست: نخست اين‌كه ابن فهد نسخه‌اي در يك جلد از اين كتاب دست‌نويس كرده و ديگر اين‌كه كتاب به شيوه و سبك اخبار مكه ازرقي و فاكهي نگارش يافته است.[6] نيز عز بن فهد از آن در دو جا بهره گرفته است: يكي در موضوع حكمراني عبدالله بن خالد بن اسيد قرشي بر مكه و ديگري حكومت خالد بن عبدالله قسري بر مكه.[7] ابن حجر (م.852ق.) در زندگينامه صحابه، از آگاهي‌هاي اين كتاب بهره جسته و 15 گزارش از آن آورده است. وي در اين گزارش‌ها نام كتاب را اخبار مكه يا كتاب مكه ثبت كرده است.[8] سمهودي در وفاء الوفاء با موضوع مدينه و مكان‌هاي آن، در چند جا از اخبار مكه ابن شبّه گزارش كرده است. وي مي‌افزايد كه بر خلاف مكه، هيچ خبر و حديثي در كراهت اقامت و مجاورت مدينه نيامده است.[9] گزارش سمهودي نشان مي‌دهد كه وي كتاب را ديده و بي‌واسطه از آن گزارش كرده است. نقل مستقيم ابن ظهيره (م.986ق.) از اين كتاب نشانه‌اي تقريبا روشن از دسترسي وي به كتاب است.[10] بر پايه اين گزارش‌ها، مي‌توان موضوع كتاب اخبار مكه ابن شبّه را تاريخ مكه و وصف مكان‌ها، مساجد وكوه‌هاي مكه، سيره نبوي، كعبه، حدود حرم، و خانه‌ها و جغرافياي منازل مكه دانست.
منابع
الاصابه: ابن حجر العسقلاني (م.852ق.)، به كوشش علي محمد و ديگران، بيروت، دار الكتب العلميه، 1415ق؛ الاعلان بالتوبيخ: شمس الدين السخاوي (م.902ق.)، به كوشش فرانس روزنتال، بيروت، دار الكتب العلميه؛ تاريخ بغداد: الخطيب البغدادي (م.463ق.)، به كوشش عبدالقادر، بيروت، دار الكتب العلميه، 1417ق؛ تاريخ التراث العربي: فؤاد سزگين، ترجمه: فهمي، قم، مكتبة النجفي، 1412ق؛ الجامع اللطيف في فضل مكه: ابن ظهيره (م.986ق.)، به كوشش علي عمر، المكتبة الثقافية الدينيه، 1423ق؛ حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلي، ترجمه: آيتي، مشعر، 1375ش؛ العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش فؤاد سير، مصر، الرساله، 1406ق؛ غاية المرام باخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزيز بن فهد المكي (م.920ق.)، به كوشش شلتوت، دار المدني، 1406ق؛ الفهرست: ابن النديم (م.438ق.)، به كوشش تجدد؛ وفاء الوفاء: السمهودي (م.911ق.)، به كوشش السامرائي، مؤسسة الفرقان، 1422ق.
علي احمدي ميرآقا
[1]. وفاء الوفاء، ج1، ص125، 127.
[2]. تاريخ بغداد، ج11، ص209.
[3]. الفهرست، ص125؛ نك: حجاز در صدر اسلام، ص440.
[4]. الفهرست، ص8 .
[5]. العقد الثمين، ج1، ص10.
[6]. الاعلان بالتوبيخ، ص280.
[7]. غاية المرام، ج1، ص61، 211.
[8]. الاصابه، ج1، ص457، 603؛ ج2، ص33، 209، 475؛ ج3، ص451؛ ج4، ص63، 266، 356؛ ج5، ص99؛ ج7، ص199؛ تاريخ التراث العربي، ، مج1، ج2، ص205-206.
[9]. وفاء الوفاء، ج1، ص125، 127، 133؛ ج4، ص481.
[10]. الجامع اللطيف، ص25.
اخبار مكه ابن شَبَّه