احکام و خصائص الحرمین...

احكام و خصائص الحرمين المكي والمدني في الفقه الاسلامي، در اصل رساله دكتراي نويسنده است كه به رسم رساله‌هاي دانشگاهي، مقدماتي درباره موضوع، پيشينه و روش اين پژوهش را در بر مي‌گيرد. با اين‌كه موضوع محوري كتاب، طرح ديدگاه‌ها و مسائل فقهي است، تاريخ و توسعه‌هاي حرمين نيز در آن تحليل شده است. اين بررسي‌ها با بيان ديدگاه‌هاي فقيهان مذاهب چهارگانه اهل سنت و يادكرد فضيلت‌ها و ويژگي‌هاي معنوي حرمين همراه گشته‌ است.

اين ويژگي‌ها را در كتاب حاضر مي‌توان يافت: گستردگي و جامعيت در ارائه يك دوره معارف حج و حرمين، گزارش سخنان فقيهان چهارگانه اهل سنت، توجه به نمودار و جداول (ص201، 260، 266ـ267)، همراه‌كردن گزارش‌هاي تاريخي با مسائل فقهي، گزارش تحليلي از تعميرها و توسعه‌هاي حرمين (ص129ـ267)، تبويب و تدوين مناسب و منطقي، و فراواني و غناي منابع و مآخذ. (ص951ـ965)

كتاب در پنج باب و فصول بسيار تدوين گشته است. در بابي با عنوان مقدمه، اين موضوعات بيان شده‌اند: سير تاريخي بناي كعبه و تعمير و توسعه مسجدالحرام، حفر زمزم از روزگار جاهليت تا دوران آل سعود همراه گزارشي تاريخي از مناصب كعبه، پرده كعبه، مقامات چهارگانه، تاريخ تعمير و توسعه مسجدالنبي، ظهور بدعت‌ها در حرمين، و پاسخ به شبهات خاورشناسان. (ص24ـ266) نويسنده در گفتار پيرامون عمارت و بازسازي‌ها، نوسازي‌ها و توسعه‌هاي مسجدالحرام در روزگار خلفاي اموي و عباسي، اطلاعات منابع تاريخي مكه مانند اخبار مكه ازرقي (م.248ق.) و اخبار مكه فاكهي (م.279ق.)را تلخيص و گزارش نموده (ص160ـ178)و سپس از آغاز و پايان توسعه به دست سلطان سليم خان عثماني در سال 979ق. و اتمام آن به دست سلطان مراد خان در 989ق. سخن گفته است. (ص181ـ182) نيز ويژگي‌هاي توسعه اول و دوم مسجدالحرام در روزگار آل سعود را بيان كرده است. توسعه اول مسجدالحرام با فرمان ملك سعود بن عبدالعزيز در سال 1375ق. آغاز گشت و در چهار مرحله همه بخش‌ها و اجزاي مسجدالحرام تغيير و توسعه داده شد. (ص192ـ195) توسعه دوم در روزگار ملك فهد بن عبدالعزيز انجام گرفت (ص196) و مروه نيز تغيير اساسي يافت. (ص199) در اين توسعه، مساحت مسجد به 356000 متر مربع رسيد. (ص196) احداث طبقات مختلف و ستون‌هاي فراوان (1453 ستون) و گسترش باب‌ها (41 باب) از ويژگي‌هاي اين توسعه هستند. (ص197ـ201)

در بررسي بناها و توسعه‌هاي مسجدالنبي نيز اطلاعاتي كلي درباره بناي اوليه روزگار نبوي و بناي دوران عمر بن خطاب و عثمان و خلفاي پسين ارائه شده است. (ص235ـ249) از بناي مسجدالنبي پس از آتش‌سوزي سال886ق. به دست سلطان قايتباي از سلاطين مماليك مصر تا تعمير و توسعه به دست عبدالمجيد خان عثماني 387 سال فاصله بود. سلطان عثماني با فرستادن مهندسان، كارشناسان، نجاران و كارگران و آماده ساختن وسايل و امكانات مورد نياز در 1265ق. به تعمير و توسعه مسجد پرداخت و در سال 1277ق. آن را به پايان رساند. (ص253ـ254) مسجدالنبي در روزگار آل سعود تاكنون سه توسعه داشته است: توسعه اول به سال 1370ق. در روزگار ملك عبدالعزيز (ص259ـ260)، توسعه دوم در روزگار ملك فيصل (ص261) و توسعه سوم در روزگار ملك فهد (ص263). در مجموع، مساحت مسجدالنبي بسيار گسترده شد و به 235000 متر مربع رسيد. (ص264ـ267) اكنون مساحت مسجد و صحن اطراف آن 400500 متر مربع است.

نويسنده در رد ادعاي خاورشناسان غربي كه سبك معماري اسلامي‌ـ‌ عربي را انكار كرده‌اند، توسعه‌هاي تاريخي حرمين و كعبه را دليل وجود هنر معماري نزد عرب‌ها در همه دوره‌هاي تاريخي دانسته است. (ص131ـ139) نيز در اين باب از احكام و مناسك قبله، ديدگاه‌هاي فقيهان اهل سنت درباره استقبال٭، تعريف قبله، مركزيت قبله براي امت اسلامي، و استدبار قبله سخن رفته است. (ص269ـ416) نويسنده از وضع قبله مسجدالنبي پس از هجرت نبوي سخن گفته و نيز به مسائل نجومي قبله و مركزيت كعبه براي كره زمين هم اشاراتي كرده است. (ص389ـ395)

باب دوم به فضايل، ويژگي‌ها و احكام كعبه مي‌پردازد و به پشتوانه منابع فقهي و حديثي، از اين مباحث سخن مي‌گويد: نكات و فروعي درباره آداب ورود به كعبه، نماز در كعبه، فروش و سرقت پرده كعبه، جايگاه‌هاي نماز پيامبر در اطراف كعبه، پيوند حِجر اسماعيل و كعبه، حدود طواف كعبه، طهارت در طواف كعبه، ويژگي‌هاي ركن و مقام ابراهيم، استلام ركن يماني و ركن حجرالاسود، فضيلت‌هاي مُلْتَزَم، نگاه به كعبه، ويژگي‌ها و مناسك آب زمزم و بركات و آثار معنوي آن. چنان‌كه از مباحث اين باب و ديگر ابواب پيدا است، نويسنده همراه يادكرد مناسك و فروع فقهي، جنبه‌هاي فضايلي، ميراث تاريخي و آداب اخلاقي مربوط به هر موضوع را نيز ياد مي‌كند.(ص417ـ535) از اين رو، در باب سوم در كنار بيان احكام، مناسك و ويژگي‌هاي مسجدالحرام، به تفصيل از حدود و تفاوت‌هاي حرم مكي و مدني (ص537ـ562)‌، فضيلت‌هاي نماز و دو چندان شدن پاداش كارهاي نيك در مسجدالحرام سخن گفته (ص577ـ591) و به بيان فروعي خاص چون احكام نذر سفر بيت‌ الله الحرام و تبيين مفهوم نذر نيز پرداخته است. (ص567ـ575)

باب چهارم در چهار فصل، شرحي تحليلي از احكام و حرمت مكه و حرم مكي در فقه اسلامي ارائه مي‌دهد. مباحث اين باب در اين قلمرو هستند: نام‌هاي مكه در قرآن، اقامه حدود در مكه، قصاص و قتال در مكه، بَغي و بُغات، حمل سلاح در مكه، پاي نهادن مشركان در حرم مكي، صيد در حرم مكي، قطع درخت در مكه، فروش و اجاره خانه‌هاي حرم مكه، خراج بر مزارع مكه، تقسيم اراضي مكه، و انتقال خاك و سنگ مكه‌. (ص593ـ750)

همين مباحث در باب پنجم درباره حرم مدني، ويژگي‌ها و امتيازات مدينه، فضيلت‌هاي مسجدالنبي، ويژگي‌هاي كوه اُحُد، زيارت مسجد قبا، زيارت قبور بقيع و مرقد نبوي از ديدگاه حديثي و فقهي طرح شده است. (ص751ـ907)

اين كتاب در دو جلد در 984 صفحه به زبان عربي در قطع وزيري به سال 1429ق. به اهتمام مؤسسه الريان بيروت منتشر شده است.

علي احمدي ميرآقا