الاحادیث الواردة فی فضائل المدینه

صالح بن حامد بن سعيد رفاعي از محققان معاصر اهل سنت و دانش‌آموخته دانشگاه اسلامي مدينه منوره است. اين كتاب دانشنامه دكتري وي است كه در سال 1411ق. با درجه ممتاز پذيرفته و از سوي همين دانشگاه منتشر شده است. مؤلف داراي اثري ديگر در موضوع حديث با نام الثقات الذين ضعفوا في بعض شيوخهم (دار الخضيري، مدينه، 1418ق.) است.

رفاعي با تأليف اين كتاب كوشيده است اثري جامع‌تر در موضوع فضيلت‌هاي مدينه نسبت به آثار پيشين همانند فضائل المدينه تأليف ابوسعيد مفضل جندي (م.308ق.) و اربعون حديثاً في فضائل المدينه اثر محمد بن احمد خصاصي الشاذلي (م.1107ق.) پديد آورد. او تنها به گزارش حديث بسنده نكرده و به تحليل سندي و متني آن‌ها نيز پرداخته است. (براي نمونه: ص590-593) رفاعي معتقد است كه حتي در روايت‌هاي فضيلت‌ نيز نمي‌توان به حديث‌هاي ضعيف‌ استناد كرد. (ص28) وي در تحليل‌هاي سندي و رجالي بيشتر از ناصر الدين الباني اثر پذيرفته (براي نمونه: ص436، 442-444) و در تحليل متن روايت‌ها از ديدگاه ابن تيميه* متاثر است. (براي نمونه: ص342، 585)

رفاعي حديث‌هاي كتاب را از منابع حديثي گوناگون، از جمله مسند ابي‌داود سليمان بن داود الطيالسي، مسند ابي‌بكر، مسند امام احمد حنبل، مسند ابي‌يعلي موصلي، معجم كبير و معجم صغير طبراني، و برخي كتب تاريخ مدينه مانند تاريخ المدينه ابن شبّه، الدرة الثمينة في اخبار المدينه ابن نجار و وفاء الوفاء سمهودي برآورده (ص14) و در روايت‌هاي طولاني، تنها بخش مرتبط با مدينه منوره را آورده و در هر باب نخست روايت‌هاي صحيح و سپس روايت‌هاي ضعيف را ياد كرده است. اين كتاب حاوي 375 حديث نامكرر است كه مؤلف 133 حديث را صحيح و حسن و 193 حديث را ضعيف و 49 حديث را ساختگي دانسته است. (ص664)

كتاب در قالب مقدمه، سه باب و خاتمه تدوين يافته است. مؤلف در مقدمه با بيان هميشگي بودن فضيلت‌هاي مدينه منوره، اختصاص برخي از آن‌ها به زماني معين را رد (ص30) و با بررسي برخي نام‌هاي اين شهر، حدود جغرافيايي آن را معين كرده است. (ص33-42)

باب اول در نُه فصل به ويژگي‌هاي شهر مدينه مي‌پردازد. برخي از مباحث اين باب عبارتند از: جايگاه معنوي و حرم بودن مدينه، ايمني آن از تب و طاعون و فتنه دجّال (ص47،120، 180-181، 186)، فضيلت اقامت در اين شهر و تحمّل مشكلات آن، شفاعت پيامبر(ص) براي مردم مدينه و دعاي ايشان براي بركت يافتن اين شهر (ص215-216) و فراواني روزي در آن (ص217)، فضيلت كساني كه در آن وفات مي‌يابند(ص264-284) و در امان بودن ايشان از هراس‌هاي روز قيامت (ص271)، نااميدي شيطان از ورود شرك به مدينه بر اثر ظهور اسلام (ص348)، منع ظلم به مدينه و مردم آن و نفرين ظالمان بر مدينه. (ص251-253)

مؤلف برخي روايت‌ها درباره آفرينش پيامبر گرامي(ص) را ياد و رد مي‌كند كه بر پايه آن‌ها، پيامبر گرامي(ص) از همان خاكي آفريده شده كه در آن دفن گشته است. (ص341-342) در گفتار پيرامون مقايسه فضيلت مدينه و مكه، مؤلف بيشترِ روايت‌ها در فضليت شهرها را ساختگي مي‌داند (ص349-364) و تنها صحت روايتي از پيامبر گرامي(ص) را مي‌پذيرد كه بر پايه آن، هنگام خروج از مكه، آن‌جا را بهترين و محبوب‌ترين زمين نزد خداوند خواند. (ص325)

باب دوم كتاب در شش فصل به فضيلت مسجد نبوي پرداخته و مباحثي از اين دست را پيش كشيده است: بناي مسجد نبوي بر پايه تقوا (ص367-373)، فضل و ثواب نماز در آن (ص400)، جواز اعتكاف در آن (ص509)، دوري نمازگزارانش از آتش دوزخ (ص435-436)، برابري نماز در اين مسجد با حج (ص437-438)، همسنگ بودن تعليم و تعلّم در آن با جهاد (ص438، 510، 512)، و سنگين بودن گناه و سوگند دروغ در آن. (ص499-503)

مؤلف، قبله مسجدالنبي(ص) را موازي كعبه مي‌داند؛ اما آن دسته روايت‌ها را سست و ضعيف مي‌شمرد كه پيامبر گرامي(ص) بي‌آن كه دوري مسافت، كوه‌ها و موانع ديگر مانع شده باشند، كعبه را از اين مكان ديده است. (ص516-517) او با ذكر رويات شَدّ الرحال* كه بيانگر انحصار جواز مسافرت به سوي سه مسجد (مسجدالنبي، مسجدالحرام و مسجد الاقصي) هستند (ص439-455)، روايت‌هاي دلالت‌گر بر فضيلت قصد سفر براي زيارت مرقد نبوي (ص583-595) را ضعيف شمرده و با تمسك به سخن ابن تيميه و امثال وي، اين كار را مشروع نمي‌داند. البته در نظر او، زيارت براي كسي كه با نيتّي ديگر به مسجد نبوي آيد، صالح و مستحب است. (ص595) با اين حال، حديث‌هاي گوناگون و معتبري را درباره زيارت بقيع از جانب پيامبر(ص) و دعاي ايشان براي اهل بقيع گزارش كرده است. (ص596-614)

باب سوم كتاب در فضيلت ديگر مكان‌هاي مقدس شهر مدينه است و موضوعاتي همچون مسجد قبا و بناي آن بر پايه تقوا (ص523-539)، برابري ثواب نماز در آن با عمره (ص532، 541) و توجه ويژه پيامبر(ص) به اين مسجد (ص552) را در بر دارد. درباره وادي عقيق و بطحان و فضيلت آن‌ها روايت‌هايي در كتاب آمده (ص623-633) و سپس چند روايت در فضيلت خاك مدينه و خاصيت شفابخشي آن ياد شده كه مؤلف آن‌ها را ضعيف و مردود شمرده (ص634-642)؛ ولي روايت‌هاي گوناگون در شفابخشي خرماي عَجْوِه* مدينه و بهشتي بودن آن را گزارش كرده و صحيح خوانده است. (ص651)

كتاب الاحاديث الوارده تا كنون سه بار در انتشارات دانشگاه اسلامي مدينه منوره، مُجَمَّع ملك فهد و دار الخضيري چاپ شده است. مؤلف در سال 1427ق. با حذف حديث‌هاي ضعيف و افزودن ديدگاه برخي از دانشوران درباره شهر مدينه، تلخيصي از كتاب را نيز با عنوان الاحاديث الصحيحة في فضائل المدينه منتشر كرده است.

ابوذر جعفري