ابتهاج الانسان و الزمن

اين كتاب كه نام كاملش ابتهاج الانسان و الزمن في الاحسان الواصل للحرمين من اليمن بمولانا الوزير الباشا حسن است، به بيان فضيلت‌هاي حرمين شريفين و شرح خدمات وزير حسن پاشا به اين دو شهر پرداخته و اطلاعاتي تاريخي از وضع مكه و مدينه در اين دوره ارائه كرده است.

نويسنده، فرزند محمد قطب‌ الدين نهروالي (م.990ق.) از مورخان مشهور مكه و مؤلف الإعلام بأعلام بيت ‌الله الحرام* در تاريخ محلي مكه است. برخي منابع به نويسنده و پدرش محمد بن قطب‌ الدين نسبت قادري و خرقاني نيز داده‌اند كه گويا به گرايش‌هاي صوفيانه آنان اشاره دارد.[1] شرح حال‌ نگاران از محمد بن قطب‌ الدين اندك نوشته‌اند و برخي معتقدند كه قطب‌ الدين نهروالي فرزند پسر نداشته است[2]؛ ولي قطب‌ الدين، خود، در سفرنامه‌اش تصريح كرده كه در سفر به مدينه، پسرانش از جمله محمد با او بوده‌اند.[3] تاريخ تولد و مرگ محمد بن قطب‌ الدين دانسته نيست. تنها از تاريخ پايان تأليف كتاب (1005ق.) مي‌توان دوره حيات او را حدس زد.[4] زركلي اين كتاب را نوشته قطب‌ الدين دانسته نه فرزندش.[5] قطب‌ الدين متولد نهروال هند بوده و براي فراگرفتن علوم ديني به حجاز و مصر سفر كرد و در مكه ساكن شد.[6]

كتاب ابتهاج الانسان دو بخش، هفت فصل و يك مقدمه دارد. نهروالي در بخش نخست با چهار فصل بيشتر به بيان فضيلت‌هاي مكه و مدينه، مسجدالحرام و كعبه و سنجش ميان مكه و مدينه پرداخته و در بخش دوم در سه فصل شرح حال و اعمال وزير پاشا حسن و ماجراي رفتن او به يمن و بازگشتش به مكه در سال 998ق. و خيرات و پيشكش‌هاي او به مسجدالحرام را آورده است. حسن پاشا از وزيران سلطان مراد بني‌سليم عثماني، دهم محرم 989ق. به حكومت يمن منصوب شد.[7] او را حاكمي دادگر و بردبار وصف كرده‌اند.[8] او به سال 1013ق. از حكومت عزل شد و سه سال بعد در قسطنطنيه درگذشت.[9]

از اين كتاب چند نسخه خطي در دست است: نسخه دار الكتب المصريه با شماره 79، نسخه المكتبة العباسيه با شماره 160 ب و نسخه كتابخانه ليدن با شماره 937.[10]

منابع

الاعلام: الزركلي (م.1396ق.)، بيروت، دار العلم للملايين، 1997م؛ اعلام العلماء الاعلام: عبدالكريم بن محب ‌الدين القطبي (م.1014ق.)، به كوشش احمد محمد و عبدالعزيز، رياض، دار الرفاعي، 1407ق؛ التاريخ و المورخون بمكه: محمد الحبيب الهليه، الفرقان، 1944م؛ خلاصة الاثر في اعيان القرن الحادي عشر: المحبي، بيروت، دار صادر؛ سمط النجوم العوالي: عبدالملك بن حسين العصامي (م.1111ق.)، به كوشش عادل احمد و معوض، بيروت، دار الكتب العلميه، 1419ق؛ معجم المطبوعات العربيه: يوسف اليان سركيس (م.1351ق.)، قم، مكتبة النجفي، 1410ق؛ معجم المؤلفين: عمر كحّاله، بيروت، دار احياء التراث العربي ـ مكتبة المثني؛ نشر الرياحين: عاتق بن غيث البلادي، دار مكه، 1415ق؛ هدية العارفين: اسماعيل باشا (م.1339ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي.

ابراهيم احمديان

 

---