در جستجوی یاس کبود: روایت زیارت حضرت زهرا (س) در سفرنامه‌های عصر قاجار
در آستانه موسم حج، ارادت زائران ایرانی به حضرت فاطمه زهرا (س) در شهر مدینه پررنگ‌تر از همیشه جلوه‌گر می‌شود. سفرنامه‌های عصر قاجار گواهی روشن بر این دلدادگی‌اند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج؛ با نزدیک شدن به موسم حج، شهر پیامبر، مدینه منوره، بار دیگر شاهد حضور پرشور و چشمگیر زائران ایرانی است. خیل مشتاقانی که پس از سال‌ها انتظار، قدم در این سفر روحانی نهاده‌اند و مقصدشان سرزمین وحی، دیار رسول‌الله و خاندان مطهرش است. لحظه لحظه وجود این محبان و دلدادگان خاندان عصمت و طهارت، آکنده از شوق زیارت پیامبر خاتم (ص) و دخت گرامی و پاره تنش، حضرت فاطمه زهرا (س) است. اما پرسشی که در قلب و ذهن بسیاری از این زائران نقش می‌بندد این است: این بانوی یگانه را در کدام گوشه این شهر باید جستجو کرد؟ آیا در کنار مزار نورانی پدر بزرگوارش؟ در روضه شریفه؟ یا در بقعه‌ای در خانه خود؟ یا در میان قبور خاموش بقیع؟
این عدم قطعیت تاریخی درباره محل دقیق دفن حضرت فاطمه (س)، موجب شده تا ارادتمندان ایشان در طول تاریخ، با حضور در مواضع متعدد محتمل، از جمله بیت الاحزان، روضه شریفه و مکان‌هایی در بقیع که احتمال دفن ایشان در آنجا داده شده، به زیارت و عرض ارادت بپردازند. این سنت دیرینه در سفرنامه‌های تاریخی، از جمله متون برجای‌مانده از دوره قاجار نیز به خوبی منعکس شده و امروز نیز در رفتار و مناسک زائران ایرانی قابل مشاهده است.
این موضوع به خوبی در نوشته‌های سیاحان و رجال قاجاری که به سفر حج و عتبات عالیات مشرف شده‌اند، منعکس شده است. کیکاوس میرزا(م1284ق) به سه موضع خانه حضرت زهرا(س)، روضه شریفه و بقیع به عنوان مدفن ایشان اشاره کرده است. کیکاوس میرزا زیارت حضرت زهرا(س) را از آداب موکده مدینه برشمرده و در بقیع هم سه مکان را برای زیارت حضرت فاطمه توصیه می‌کند:
«اول زیارت نمایند آن معصومه را به ائمه بقیع. قبری است پیش روی ضریح ائمه بقیع، و حال در بقیع متداول است که مواجه آن قبر می‌ایستند، و زیارت آن بزرگوار را می‌کنند، و بعضی گفته که این قبر را قبر فاطمه بنت اسد که والده جناب امیرالمؤمنین است می‌دانند؛ و قبر دیگر در خارج بقیع به مشرق آن واقع است در میان نخلستان‌ها، و مشهور چنان است که فاطمه بنت اسد آن است. و سوم در بیت الاحزان».
میرزا محمد حسین فراهانی هم به همین مطالب اشاره کرده است:
«یکی هم در همین بقعه متبرکه بقیع در همین مکان مبارک است که مقبره ساخته‌شده و سنی و شیعه در اینجا زیارت می‌خوانند و در جلو همین قبر مبارک پرده گلابتون دوز کهنه آویخته... و بعضی را عقیده این است که این مقبره مدفن حضرت فاطمه بنت حضرت امام حسن مجتبی (ع) است که مادر حضرت امام محمدباقر(ع) باشد».
فراهانی در ادامه می نویسد:
«اغلب در بیت الاحزان نیز زیارت صدیقه کبری را می خوانند. پشت گنبد ائمه بقیع، همین سمتی که مقبره مرحوم شیخ احمد است، بقعه کوچکی است که بیت الاحزان حضرت فاطمه زهرا (س) است... می‌گویند در وسط این ضریح جای نخلی است که به معجز حضرت صدیقه سبز شده بوده».
ملارحمت الله عاشوری بخارایی (م1311ق) درباره بیت الاحزان می‌گوید که در آنجا اکثر اغلب زنان مشغول زیارتند.
سلیم خان تکابی که در سالهای 1310 – 1311ق در سفر حج بوده است زیارتنامه حضرت صدیقه طاهره را در بقیع چنین نقل می‌کند:
«بعد زیارت حضرت فاطمة الزهراء البتول بنت حضرت رسول - رضی الله تعالی عنها - را نموده، و این دعا را خوانده:
«السلام علیک یا بنت رسول الله، السلام علیک یا بنت نبی الله، السلام علیک یا بنت حبیب الله، رضی الله تعالی عنک و أرضاک أحسن الرضا، و جعل الجنة منزلک و مسکنک و محلک و مأواک، السلام علیک و رحمة الله و برکاته».
بر اساس این گزارش‌های تاریخی، آشکار است که زیارت حضرت فاطمه زهرا (س) جایگاه ویژه‌ای در مناسک زیارتی ایرانیان در دوره قاجار داشته و زائران به دلیل عدم قطعیت در محل دفن، با حضور در مواضع متعدد محتمل، ارادت خود را به ساحت آن بانوی بزرگوار ابراز می‌داشتند.