کاروان به کاروان حج؛ بیت به بیت طنازی در شعر سنایی

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی حج، ردّ حج؛ این عبادت باشکوه و پراسرار، در ادبیات پارسیِ کهن هم دیده می‌شود؛ در نثر ادیبان و داستان‌سرایان و در شعر شاعران پارسی‌گوی. 

سنایی غزنوی؛ شاعر بزرگی که مولانا او را مقتدای خود می‌شمرد، یکی از همین شاعران و ادیبان است که به زیباییِ تمام درباره حج سروده است.

قصیده پرشکوه و آهنگین سنایی درباره حج و اشتیاق سفر حج، از زیباترین سروده‌های او و از شاخص‌ترین قصاید فارسی است:

گاه آن آمد که با مردان سوی میدان شویم/ یک ره از دیوان برون آییم و بر کیوان شویم

راه بگذاریم و قصد حضرت عالی کنیم/ خانه پردازیم و سوی خانه یزدان شویم

طبل جانبازی فرو کوبیم و در میدان دل/ بی‌زن و فرزند و بی‌خان و سروسامان شویم

سنایی سپس حالت‌های گوناگونی را که در طی سفر طولانی حج پیش آمدنی است، پیشاپیش حس کرده و به سادگی و روانی باز می‌گوید:

گاه چون بی‌دولتان از خاک و خس بستر کنیم/ گاه چون ارباب دولت نقش شادروان شویم

گاه از ذل غریبی، بار هر ناکس کشیم/ گاه در حال ضرورت بار هر نادان شویم

گاه بر فرزندگان چون بیدلان، واله شویم/ گه ز عشق خانمان، چون عاشقان پژمان شویم

از فراق شهر بلخ اندر عراق، از چشم دل/ گاه در آتش بویم و گاه در توفان شویم

سنایی سپس مراحل و منازل سفر را جا به جا و شهر به شهر بر می‌شمارد که از نظر شناخت مسیر سفر حج در آن روزگار، می‌تواند دارای ارزشی خاص باشد.

زیباترین قسمت‌های شعر آن جاست که شاعر به تداعی‌های دور و نزدیک؛ از اندیشه‌ای به اندیشه دیگر و از تصویری به تصویر دیگر پل می‌زند و سفر ذهنی‌اش چون به کربلا می‌رسد، یاد واقعه خونین محرم و شهادت امام حسین (ع) غمگینش می‌کند و به یاد یتیمان امام در بادیه اسارت و سرگردانی می‌افتد و از این یاد، به اندیشه کودکان خود و بستگان دیگرش، نقبی می‌زند و پیشاپیش اندوه به جان می‌خرد:

پای چون در بادیه خونین نهادیم از بلا/ همچو ریگ نرم، پیش باد، سرگردان شویم

ز آن یتیمان پدر گم کرده یاد آریم باز/ چون یتیمان روز عید از درد دل گریان شویم

وز پدر وز مادر و فرزند و زن یاد آوریم/ ز آرزوی آن جگربندان جگر بریان شویم

در تماشاشان نیابیم ار گهی خوش دل بویم/ گرد بالینشان نبینیم اردمی، نالان شویم

در غریبی درد اگر بر جان ما غالب شود/ چون نباشند این عزیزان، سخت بی‌درمان شویم

شاعر ناگهان به اندیشه مرگِ نابه‌هنگام می‌پردازد که در زمان وی واقعه‌ای سخت محتمل می‌نمود. راه طولانی، مشقت سفر و سختی‌های مسیر طولانی کعبه که از بیابان‌های خشک و بادیه‌های هول‌آور می‌گذشت، سبب می‌شد که با هر مسافر کعبه، اندیشه مرگ همراهی کند؛ به خصوص که غالبا استطاعت مالی در سال‌های پیری میسر می‌شد و پیری خود چاووش مرگ است:

باشد امیدی، هنوز از زندگی باشد، ولیک/ آه اگر در منزلی، ما صید گورستان شویم

حسرت آن روز چون بر دل همی صورت کشیم/ ناچشیده هیچ شربت، هر زمان، حیران شویم

آه اگر یک روز در کنج رباطی، ناگهان/ بی‌جمال دوستان، با خاک ره یکسان شویم

قافله باز آید اندر شهر، بی‌دیدار ما/ ما به تیغ قهر حق، کشته غریبستان شویم

دوستان گویند حج کردیم و می‌آییم باز/ ما به هر ساعت همی، طعمه دگر کرمان شویم

در بیت‌های پایانی این شعر بلند، شاهد شور و حالی دیگر از شاعر هستیم. شاعر با همین حال از سرِ رضا و خرسندی پای در راه نهاده و به دیدار دوست می‌رود و با همین حال باز می‌گردد.