امام باقر(ع)؛ نخستین تدوین‌کننده احکام حج
مناسک زیبا و باشکوه حج در حال آغاز شدن است و این آغاز، همزمان است با شهادت پنجمین امام شیعیان؛ امام محمدباقر(ع)؛ امامی که نخستین تدوین‌کننده جمیعِ احکامِ مناسک حج و عامل اصلی تحقق کامل این فریضه جمعی و به دنبال آن حافظ وحدت امت اسلامی بود.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی حج،
شاید بد نباشد دست کم در سالروز شهادت امام باقر(ع)، شناخت‌مان را از این امام عزیز بیشتر کنیم، مثلا بدانیم امامی که روز شهادتش در ایام حج واقع شده؛ یعنی 7 ذی‌الحجه، نقش بسیار مهمی در تبیین و تدوین احکام حج برای نخستین بار در میان مسلمانان داشتند و تمام مسلمانان (شیعه و سنی) علم مناسک حج را به صورت یکپارچه و مدون، مدیون این امام هستند.
نخستین امامی که فرصت طرح معارف اصیل اسلامی را یافت
امام باقر(ع) یعنی محمدبن علی‌بن‌الحسین، در سال 57 هجری در مدینه به دنیا آمدند، یعنی 4 سال پیش از واقعه کربلا، پس در کربلا حضور داشتند و در جایی فرمودند که من همه وقایع و اتفاقات کربلا را به یاد دارم.
ایشان 39 سال در کنار پدر بزرگوار خود؛ امام سجاد(ع) زندگی کردند و پس از امام سجاد تا پایان حیات پاک خود، یعنی 7 ذی‌الحجه سال 114 قمری به مدت 18 سال امامت جامعه مسلمانان را بر عهده داشتند.
نکته بسیار مهم در دوره امامت ایشان این است که در میان امامان معصوم؛ امام باقر(ع) اولین امامی بود که فرصت پیدا کرد معارف اصیل اسلامی را در سطح جامعه مطرح و به مردم منتقل کند. و یکی از این معارف، حقیقت حج بود که در کلام و گفتار و رفتار ایشان متجلی شد.
ایشان بارها همراه پدرش؛ حضرت سجاد (ع)، و پس از ایشان نیز خود به سفر حج مشرف شد، و هر بار از آغاز تا پایان هر سفر، نه تنها به بیان احکام حج می‌پرداخت، بلکه روح حج در رفتار و کردار ایشان؛ از احرام گرفته تا کمک به همسفران، از مناجات و طواف عاشقانه تا وقوف عارفان در مواقف شریف جلوه‌گر بود.
برای همین هم گفته می‌شود که امام باقر(ع) درخصوص حج به گردن همه مسلمانان حق بسیار بزرگی دارد، حتی اهل سنت بسیاری از احکام و مناسک حج خود را از امام باقر(ع) گرفته‌اند.
روایتی در الکافی تالیف کلینی(دارالحدیث، جلد3) به نقل از امام صادق (ع) آمده که می‌گوید: «قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَخْبِرْنِی بِدَعَائِمِ الْإِسْلَام….وکَانَتِ الشِّیعَةُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ أَبُو جَعْفَرٍ وهُمْ لَا یَعْرِفُونَ مَنَاسِکَ حَجِّهِمْ وحَلَالَهُمْ وحَرَامَهُمْ حَتَّى کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ فَفَتَحَ لَهُمْ وبَیَّنَ لَهُمْ مَنَاسِکَ حَجِّهِمْ وحَلَالَهُمْ وحَرَامَهُمْ حَتَّى صَارَ النَّاسُ یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا کَانُوا یَحْتَاجُونَ إِلَى النَّاسِ …»
آیت الله گلپایگانی(ره) با اشاره به نقش ائمه طاهرین در تبیین احکام حج پیامبر(ص) شرحی بر حدیث فوق الذکر نوشته‌اند: «ائمه طاهرین درصدد تبیین اعمال و برنامه‌هاى صحیح و پویاى حج بر آمده، و آداب مناسب با کانون توحید و اخلاص را در اختیار مردم مى‌گذاشتند، هر چند که موانع اجتماعى، داخلى و خارجى و بازیگرى‌هاى دشمنان نگذاشت که در همان اوائل امر مردم به خوبى این برنامه‌هاى افتخارآمیز را فرا بگیرند. شیخ مفید( قدس سره) راجع‌به حضرت امام محمد باقر(علیه السلام) مى فرماید: « . . . واعتمدوا علیه فی مناسک الحج التی رواها عن رسول الله صلى الله علیه وآله ». نقطه اتکای مردم در اعمال حجشان مناسک و برنامه‌هایى بود که آن حضرت باقر(ع) از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) روایت مى فرمود. محدث قمى نیز عبارتى دارند به این صورت که: «کانت الشیعة قبل أن یکون أبو جعفر علیه السلام وهم لا یعرفون مناسک حجهم و صلاتهم و صیامهم حتى کان أبو جعفر(علیه السلام) ففتح لهم و بین لهم مناسک حجهم و حلالهم و حرامهم ». شیعه پیش از دوران امام باقر(ع) عارف به مناسک حج و حلال و حرام خود نبود تا آن که آن حضرت آمد و در علوم را بر روى آنان گشود و مناسک حجشان و حلال و حرامشان را براى آنان روشن ساخت. [احکام و آداب حج، السید الگلپایگانی – ص 7 – 8]
مرحوم علامه مجلسی (ره) نیز در بحارالانوار/ جلد 65، به این حدیث اشاره کرده‌اند و همچنین شیخ عباس قمی(ره) در الانوار البهیه به این موضوع اشاره دارند.
چرا بیان احکام حج از زمان امام باقر(ع) آغاز شد؟
با این همه شاید این پرسش مطرح شود که مگر پیامبر (ص) و امامان پس از آن حضرت، حج نمی‌گزاردند و احکامِ کامل حج از زمان ایشان مطرح نبوده است؟!
در پاسخ باید گفت اول اینکه بهترین منبع برای این ادعا که امام باقر(ع) نخستین امامِ بیان کننده احکامِ کامل حج بودند، همان روایتِ امام صادق (ع) است که کلینی در الکافی آورده ( و در سطور بالا ذکر شد)، و مجلسی اول آن را صحیح دانسته و بنا بر آن روایت، امام صادق پدرشان را آغازگر بیان احکام حج به مردم معرفی می‌کنند.
دوم اینکه پیامبر(ص) در طول عمر مبارک خود یک بار حج تمتع به‌جای آوردند که به حجه‌الوداع معروف شد و سه بار هم عمره مفرده، اما معنای روایت امام صادق(ع) که در بالا ذکر شد، این نیست که تا زمان امام باقر(ع) برای حج آداب و احکامی نبوده است؛ زیرا پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) خود به همراه یارانشان بارها به حج رفته و اعمال آن را به جای آورده بودند، بلکه گزارش موجود در روایت، ناظر به این مطلب است که شیعیان تا زمان امام سجاد(ع) و ابتدای زمان امام باقر(ع) در چنان تنگنایی قرار داشتند که حتی نمی‌توانستند احکام حج را بر اساس مکتب خویش از امامان و اندیشمندان خود بیاموزند.
به استناد برخی از شواهد تاریخی و روایی پس از ارتحال رسول اکرم(ص) و طی 25 سال خلافت خلفا، مناسک دینی آن گونه که باید و شاید، به دست مردم نرسید. هنگامی که خلافت به حضرت امیر(علیه السلام) احاله شد، در پی رسوخ بدعت‌ها، آن حضرت نتوانست یا نخواست با همه آنها به مبارزه برخیزد. دلیل ادعا گفتار ذیل از آن حضرت است: «قَدْ عَمِلَتِ الْوُلَاةُ قَبْلِی أَعْمَالاً خَالَفُوا فِیهَا رَسُولَ اللَّه ص مُتَعَمِّدِینَ لِخِلَافِه نَاقِضِینَ لِعَهْدِه مُغَیِّرِینِ لِسُنَّتِه ولَوْ حَمَلْتُ النَّاسَ عَلَى تَرْکِهَا وحَوَّلْتُهَا إِلَى مَوَاضِعِهَا وإِلَى مَا کَانَتْ فِی عَهْدِ رَسُولِ اللَّه ص لَتَفَرَّقَ عَنِّی جُنْدِی حَتَّى أَبْقَى وَحْدِی أَوْ قَلِیلٌ مِنْ شِیعَتِیَ الَّذِینَ عَرَفُوا فَضْلِی وفَرْضَ إِمَامَتِی مِنْ کِتَابِ اللَّه عَزَّ وجَلَّ وسُنَّةِ رَسُولِ اللَّه ص» (کافی، ج8، ص 59)
در دوران امام حسن و امام حسین(ع) نیز که با حاکمیت استبداد شدید معاویه و یزید همراه شد، کسی جرأت و جسارت مراجعه به آن بزرگواران را پیدا نکرد تا احکام الهی به آنان ابلاغ شود.
از سویی دیگر، در پی شهادت سالار شهیدان(ع) چنان جوّ رعب و وحشت بر جامعه اسلامی حاکم شد که مراجعه به اهل بیت(ع) به حداقلِ تصور رسید.
از این جهت با وجود آنکه امام سجاد(ع) حدود چهل سال پس از شهادت پدر بزرگوار خود در قید حیات بودند، تقریبا کمتر از انگشتان دست روایتی از ایشان نقل شده است.
اما اراده الهی چنان تعلق گرفت که در عصر امام باقر(ع) قیام عباسیان علیه امویان آغاز شد و دیگر از آن استبداد شدید سابق علیه شیعه و اهل بیت (ع) خبری نبود.
امام باقر و فرزند ایشان امام صادق(ع) از این فضای باز سیاسی نهایت استفاده را کرده و بخش عمده معارف دینی را در میان مردم گستراندند.
پس از رفع نسبی خفقان و ترویج فقه توسط امام باقر(ع)، نه تنها این مشکل شیعیان برطرف شد، بلکه فقه شیعه تا اندازه‌ای پیشرفت کرد که غیرشیعیان نیز برای آموختن مسائل حج به آنان مراجعه می‌کردند به این دلیل که پایه‌های حکومت اموی در حال تضعیف‌شدن بود و بر خلاف اوایل دوران اموی، حتی غیرشیعیان نیز فرمانروایان اموی را به عنوان مرجع دینی به رسمیت نشناخته و با آنکه شاید برخی از آنها معتقد به امامت ائمه شیعه نبودند، اما آن حضرات را به عنوان مرجع علمی قبول داشتند، از این‌رو، در زمان امام باقر(ع) زمینه برای شناخت دقیق احکام فقهی به خصوص احکام حج مهیا شد.
تدوین و یکپارچه‌سازی احکام حج
از سویی شاهدیم که اختلاف زیادی بین احکام حج شیعیان با اهل سنت وجود ندارد؛ نه در طواف، نه در سعیِ صفا و مروه، نه در وقوف و مُحرم شدن و… زیرا در کتاب‌های اهل سنت مثل «صحیح مسلم» و «صحیح بخاری» روایات زیادی از امام باقر (ع) در باب احکام حج بیان شده است. این یعنی یک وحدت و یکپارچگی در انجام مناسک حج وجود دارد، که بسیار حائز اهمیت است و این را هم مدیون امام باقر(ع) هستیم.
درواقع امروز یکی از مهم‌ترین جلوه‌ها و نشانه‌های وحدت مسلمین و امت اسلامی، مراسم حج است. با اینکه این فریضه، اعمال بسیار، شرایط مختلف و فروع فقهی فراوانی دارد؛ اما با این وجود، مسلمانان را در تمام اعمال اساسی حج متفق می‌یابیم. مثلاً در حال حاضر تمام مسلمانان اتفاق نظر دارند که پنج میقات وجود دارد، و در یک مکان آن را برپا می‌کنند، در حالی که اگر در مکان میقات‌ها با هم اختلاف داشتند چه هرج و مرجی که به‌وجود نمی آمد. همچنین چگونگی طواف و سعی و محدوده عرفات و منا، وقت‌های مختلف اعمال، وقوف در عرفات و مشعر و محدوده مشعر... امروزه تمام این امور نزد مسلمانان محل اتفاق است، درحالی که مثلا اگر در عمل «سعی» اختلافی میان مسلمانان بود، مشکلات فراوانی برای حاجیان پیدا می‌شد. اما می‌بینیم که حج شکل واحدی دارد، این درحالی است که نسبت به‌امور گوناگون عبادی با یکدیگر اختلاف نظر دارند، حتی در نماز و وضو نیز با هم اختلاف دارند. اگر در حج نیز اینگونه اختلافات وجود داشت، اختلاف و شکاف بزرگی در میان مسلمانان واقع می‌شد.
این وحدت، به‌برکت امام باقر (ع) بود، زیرا در صحاح اهل سنت روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که ایشان شیوه حج رسول خدا(ص) را از جابر بن عبدالله انصاری نقل می‌کنند و در نتیجه تمام مسلمانان، حج را با این جزئیاتش از امام باقر(ع) فراگرفته‌اند. البته پیروان اهل بیت(ع) احکام حج را بر اساس راه‌های مخصوصشان از امام باقر(ع) و سایر ائمه اطهار(ع) گرفته‌اند، اما دیگر مسلمانان حج را به‌عنوان کسی که روایتی را با سند درستش از پیامبر(ص) نقل کرده است، از امام باقر(ع) نقل می‌کنند. ما شیعیان می‌دانیم امام باقر(ع) خودش «مَهْبِطَ الْوَحْی» و بی‌نیاز از جابر است، اما حضرت با چشم‌انداز و نگاه به‌عمق تاریخ و شرایط مسلمانان(رَأْیُکُمْ عِلْمٌ وَ حِلْمٌ وَ حَزْمٌ) این روایت را از طریق جابر از رسول خدا(ص) نقل کردند تا در این عبادت مهم و گروهی، وحدت و انسجام ایجاد شود. حج عبادتی است که از جنبه گروهی بودن، منحصر به‌فرد است و امام باقر (ع) نقش‌آفرینِ اصلی در تحقق کامل این جمعی‌ترین فریضه و به‌دنبال آن، حفظ وحدت امت اسلامی بودند.
