منا؛ خاک پرفضیلتی که به زائر فرصت «حاجی» شدن داد + فیلم

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی حج، زائران خانه خدا پس از آنکه شب دهم ذی‌الحجه تا طلوع فجر روز دهم را در مشعر بیتوته و وقوف کردند، از صبح دیروز ( روز عید قربان) وارد سرزمین منا شدند و سه روز در این سرزمین می‌مانند تا اعمال مخصوص منا را به جای آورند. 

درواقع زائر پس از عرفات و از شب دهم که پا به مشعرالحرام گذاشته، لیاقت ورود به اولین ورودیِ حرم را یافته، زیرا مشعرالحرام جزو محدوده حرم (مکه) است و به عبارتی اولین درِ حرم همان مشعرالحرام است. زائر یک شب در این ورودی توقف داشته و پس از طلوع آفتاب اجازه یافته مشعر را ترک کرده و با گذر از محدوده محسر وارد سرزمین منا شود. 

زائران تا ظهر روز دوازدهم یا سیزدهم در منا باقی می‌مانند. بیتوته در شب یازدهم و دوازدهم در منا جزو واجبات اعمال حج و رمی جمرات ( پرتاب سنگریزه به سه ستونِ نماد شیطان)، یکی از مهمترین اعمال حج در این سرزمین است. 

رمی جمرات در دو نوبت در منا صورت می‌گیرد. رمی در عید قربان ( که پس از ورود به منا و پیش از قربانی و تقصیر صورت می‌گیرد)، و رمی در ایام تشریق که: شامل رمی جمرات سه گانه اولی، وسطی و عقبه است و در ایام تشریق یعنی روزهای یازده، دوازده و نیز سیزدهم ذی‌حجه در صورتی که شب سیزدهم در منا بماند، به ترتیبِ یاد شده صورت می‌گیرد. 

قربانی کردن و ذبح یک حیوان (گوسفند، گاو یا شتر) به عنوان قربانی، تقصیر یا حلق یعنی کوتاه کردن یا تراشیدن موهای سر و صرفِ اقامت در منا در شب‌های یازدهم و دوازدهم از واجبات و ارکان حج است.

زائران خانه خدا پس از انجام این اعمال در منا «حاجی» می‌شوند.

اما منا کجاست، به چه معناست، پیشینه‌اش چیست و چه فضیلت‌هایی دارد؟

منا؛ سرزمینی که آدم (ع) در آن آرزوی بازگشت به بهشت کرد

وجه تسمیه‌های مختلفی برای منا نقل شده است. اهل لغت ریشة نام منا را از «امناء»، به معنای ریختن می‌دانند که به تناسب ریخته شدن خون قربانی‌های بسیار، بر آن نهاده‌ شده است.

اما در برخی روایات «مُنی» به معنای آرزو، ریشة نام «مِنا» دانسته شده است؛ زیرا در این سرزمین بود که حضرت آدم(ع) آرزوی بازگشت به بهشت کرد.

منا به معنای مرگ را نیز ریشه این نام می‌دانند؛ زیرا مرگ قربانیان حجاج در ‌این درّه است.

همچنین گفته شده ریشه این نام، مُنی به معنای اجتماع است که به تناسب اجتماع همه ساله حجاج در این سرزمین، بر آن نامیده شده است. 

محدوده و جغرافیای منا

سرزمین منا حدود 3/5 کیلومتر طول و عرض کمی به اندازه پانصد متر دارد و با کوه‌های اطراف محصور شده است.

این سرزمین از آخر وادی محسر شروع می‌شود و تا جمره عقبه امتداد دارد. در گذشته یک فرسخ با مکه فاصله داشت، اما امروز به مکه متصل است.

منطقه منا پوشش گیاهی چندانی ندارد و فقط حاوی گیاهان و بوته‌های خاردار و درختچه‌های بیابانی است. 

منا در روایات

به گفته روایات، ابلیس که برای وسوسه حضرت آدم(ع) به هنگام حج‌گزاری‌اش آمده بود، در جایی که بعدها جمره‌های منا در آن ساخته شد، بر وی نمایان شد و شروع به وسوسه وی کرد. در این هنگام جبرئیل به آدم(ع) فرمان داد که با ابلیس سخن نگوید و او را با هفت سنگریزه بزند و با هر کدام، تکبیر بگوید.

در ماجرای ذبح حضرت اسماعیل(ع) نیز در منابع شیعه و اهل‌سنت از منا یاد شده است. بر اساس برخی از‌ این روایات، حضرت ابراهیم(ع) برای ذبح فرزندش در مکانی نزدیک جمره وسطی تلاش کرد و شیطان در سه جمره بر وی ظاهر شد و وسوسه‌اش کرد تا تکلیفش را انجام ندهد و حضرت ابراهیم(ع) با پرتاب سنگریزه، با وی مقابله کرد و او را فراری داد. این مکان که نزدیک جمره دوم بود، بعد‌‌ها «منحر» یا «قربانگاه» شد.

ظاهرا پس از این ماجرا بود که رمی نمادهای شیطان در جمرات، سنت ابراهیم(ع) شد و به وسیله آن حضرت و بازماندگانش در میان عرب، ضمن مناسک حج رواج یافت.

جغرافیای جمرات

جمرات سه‌گانه در غرب منا و به سمت مکه واقع شده‌اند. نزدیک‌ترین جمره به مکه، جمره عقبه است که به نام‌های کُبری، قُصوی و ثالثه (عظمی) نیز خوانده می‌شد. پس از آن، جمره دوم که به جمره وُسطی یا ثانیه نیز معروف است و پس از آن، جمره اولی با فاصله حدود هفت هزار متر از مسجدالحرام، پس از جمره ثانیه قرار دارد. ‌این جمره نیز با نام‌های دیگری مانند جمره صُغری، دُنیا و سُفلی، خوانده شده است. 

مساجد منا

مساجد متعددی در منا وجود داشت که بیشتر آنها در قسمت غربی و در نزدیکی جمرات قرار داشتند. مسجد خیف، مسجد النحر و مسجد البیعه از مهمترین این مساجد بود.

مسجد خیف در کنار مسجد کوثر، و در دامنه کوه قرار داشته و مهم‌ترین مسجد منا بوده که هم اکنون نیز وجود دارد. در دعای سمات نام این مسجد آمده و روایت‌های فراوانی در فضیلت نماز گزاردن در این مسجد آمده است.

همچنین گفته‌ شده پیامبران بسیاری از جمله حضرت عیسی و موسی در آن نماز گزارده‌اند و مدفن حضرت آدم(ص) است.

محل نماز رسول اکرم(ص) و سخنرانی ایشان درباره علل پیروزی و فتح مکه نیز مسجد خیف بوده است. 

این مسجد در دوران های مختلف مورد توجه بوده و توسعه داده شده است و هم اکنون حدود 25 هزار مترمربع مساحت دارد و نزدیک به سی هزار نمازگزار را در خود جای می‌دهد.

مسجد نحر بین جمره اولی و وسطی در سیصد متری شمال جمره عقبه قرار داشته است. برخی آن را همان مسجد کبش (قوچ) دانسته‌اند تا به یاد قوچی باشد که برای قربانی شدن به جای اسماعیل در این مکان فرستاده شد. این مسجد تا سال 1365ق. پابرجا بود.

مسجد کوثر از دیگر مساجد این منطقه  است که به نقلی، محل نزول سوره کوثر بر پیامبر(ص) بوده است. این مسجد از مساجدی است که تا سده اخیر وجود داشت.

مسجد البیعه نیز از دیگر مسجدهای منا است که در کنار جمره عقبه، برای یادبود بیعت پیامبر(ص) با انصار ساخته شده است. این مسجد اکنون تنها ساختمان موجود در میدانگاه کنار جمرات است.

غارهای پرفضیلت منا

برخی از سفرنامه‌نویسان قرن سیزدهم هجری، از وجود دو غار در منا خبر داده‌اند؛ یکی از این دو غار، در نزدیکی کوه جنوبی منا قرار داشت که به نام غار «المرسلات» مشهور بود و گفته می‏‌شد که پیامبر(ص) در این غار عبادت می‏‌کرد و در این غار بر آن حضرت سوره مرسلات نازل شد. مردم نیز همواره برای زیارت و تبرک به سوی این غار می‌رفتند.

غار دیگر در کوه شمالی سرزمین منا قرار داشت که گفته می‌شد حضرت ابراهیم(ع) به همراه هاجر در این غار زندگی می‌کرد. این غار 4 متر طول و 5/2 متر عرض دارد.

در سمت راست غار المرسلات، غار دیگری دیده می‏‌شد که آن نیز در دل کوه احداث شده بود. در بیرون غار یاد شده، مصلایی وجود داشت که گفته ‏‌شده قربان‌گاه حضرت اسماعیل(ع) بوده است. 

استفاده از چادر و خیمه به جای ساختمان در منا

استفاده از چادر و خیمه، از همان زمان شکل‌گیری مکه در دوران حضرت ابراهیم(ع) در گزارش‌های روایی آمده است. همچنین در گزارش‌های مختلف به استفاده از خیمه در منا از سوی پیامبر(ص) و امامان معصوم نیز اشاره و از خیمه‌های امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم یاد شده است. 

در دو قرن اخیر، خانه‌های به هم پیوسته‌ای در دو طرف راه اصلی منا وجود داشت، اما پس از به قدرت رسیدن و‌هابیان متعصب، بر اساس نظر دانشمندان این فرقه، هرگونه ساخت و ساز ثابت در منا ممنوع و همه تخریب شد و پس از این، فقط سرویس‌های بهداشتی و حمام‌هایی که به صورت ثابت احداث شده بود، در منا باقی ماند. امروزه حاجیان در خیمه‌های منا که با گذر زمان مجهز به وسایل برودتی، برق و... شده‌ است، اسکان داده می‌شوند. 

منا؛ محل محفل مشرکان و مسلمانان 

پیش از اسلام در فرصت بیتوته سه روزه در موسم حج در منا، مجالس و نشست‌های فرهنگی بسیاری منعقد می‌شد. اعراب جاهلی در این فرصت از افتخارات خانوادگی و پدران خود سخن می‌گفتند، تا اینکه قرآن کریم فرمان داد تا در فرصت اتراق در منا، آن‌چنان‌که پدرانشان را یاد می‌کنند یا بهتر از آن، به یاد خدا باشند.

این محفل‌ها در زمان پیامبر(ص) و امامان معصوم نیز در منا ادامه داشت و شامل دعوت پیامبر(ص) از قبایل عرب برای اسلام آوردن، بیعت انصار با پیامبر(ص)، خطابه‌های پیامبر(ص) در حجه‌الوداع در منا، مجلس بزرگ امام حسین(ع) در سال 59 یا 60 هجری با هزار نفر از اصحاب و یاران باقیمانده از پیامبر(ص) و تابعین، محفل علمی امام صادق(ع) و شاگردان آن حضرت در منا و ... می‌شود.

از وقایع مهمِ پس از اسلام در سرزمین منا نیز می‌توان به بسیج و سازماندهی و استقرار سپاه اسلام برای فتح مکه در سال هشتم هجری اشاره کرد. 

منابع: فصلنامه علمی‌ترویجی میقات حج/ نوش بندگی/ صهبای صفا