غدیر خم و مسجد مبارکی که دیگر نیست

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی حج،  آیین حج به پایان رسیده بود و کاروانیان در راه بازگشت به شهر و دیار خود بودند. نزدیک ظهر بود که به منطقه‌ای بین مکه و مدینه به نام غدیر خم رسیدند؛ منطقه‌ای با برکه‌ای وسیع و درختانی کهنسال که از آب برکه سیراب می‌شدند و شاخ و برگ پربار و انبوهشان، سایه‌سار خوبی برای استراحت بین‌راهیِ کاروانیان خسته بود.  

خورشید خود را به وسط آسمان رسانده و وقت نماز ظهر رسیده بود، یکی اذان گفت و پیامبر(ص) به نماز ایستاد. خیلی زود ولوله و همهمه میان مسلمانان به سکوتی سرشار از شوق همراهی با پیامبر در آخرین نماز جماعت حج تبدیل شد. 

آن روز هجدهم ماه ذی‌الحجه سال دهم هجری بود و چند روزی از پایان اولین و آخرین حج پیامبر(ص) و خروج ایشان و سایر حجاج از مکه می‌گذشت. هوای سرزمین حجاز گرم و آفتاب ظهر پُر حرارت بود، پس کاروانیان بلافاصله پس از نماز ظهر بار و بُنه جمع کرده و راهی جاده شدند. 

لختی نگذشته بود که جبرئیل از آسمان فرود آمد و پس از سلام به پیامبر(ص)، آیه‌ای را بر ایشان نازل کرد که همان آیه 67 سوره مائده، معروف به آیه تبلیغ بود، و سپس از رسول خدا(ص) خواست که آیه را برای حجاج بخواند: « ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده [به مردم] برسان. اگر این کار را نکنی، رسالت الهی را به انجام نرسانده‌ای و خداوند از مردم نگاهت خواهد داشت ». 

پیامبر(ص) بلادرنگ از یارانش خواست همه کاروانیان را یکجا کنار برکه غدیر جمع کنند و به آنها که جلوتر رفته‌اند بگویند برگردند و منتظر باشند تا آنها که عقب ماندند به کاروان پیامبر(ص) ملحق شوند. 

خیلی زود منبری از سنگها و جهاز شتران ساخته شد و پیامبر(ص) از آن بالا رفته و خطبه‌ای خواند، و در پایان دست علی(ع) را بالا برده و خطاب به حجاج فرمود: ای مردم، آیا من از خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوارتر نیستم؟ مردم پاسخ دادند: آری، ای رسول خدا. پیامبر(ص) فرمود: خداوند ولی من است و من ولی مؤمنین‌ام و من به خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوارترم. سپس رسول خدا(ص) جمله معروف «هرکس که من مولای او هستم، از این پس علی مولای اوست/ مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه» را بر زبان راند و به این ترتیب علی(ص) را به عنوان جانشین خود به همگان معرفی کرد.

در همین هنگام بود که پیامبر(ص) از مرگ قریب‌الوقوع خود به مسلمانان خبر داد و به آنها تأکید کرد از دو چیز دور نشوند: «قرآن و اهل‌بیت او»... 

پس از آن پیامبر(ص) و علی(ع) به چادر پیامبر رفتند و بنا به دستور حضرت، مسلمانان با علی(ع) که او را امیرالمؤمنین خطاب می‌کردند، بیعت کردند. آنگاه پیامبر(ص) آن روز را بزرگ‌ترین عید مسلمانان نامید.

غدیر خم کجاست؟

این اتفاق عظیم و مبارک اما در سرزمینی رخ داد که معروف به غدیر خم بود. اما غدیر خم کجاست و چه سرنوشتی یافت؟ 

غدیر خم ناحیه‌ای میان مکه و مدینه و در 64 کیلومتری مکه است. این منطقه در سه الی چهار کیلومتری جحفه و جحفه نیز در 64 کیلومتری مکه واقع شده و کمتر از 300 کیلومتر با مدینه فاصله دارد.

شهرت این مکان به خاطر وجود برکه‌ای بود که آب باران در آن جمع شده بود. این برکه و آبگیر بین دو رشته کوه در شمال و جنوب قرار داشت و از شرق به غرب کشیده شده بود و در روزگاران گذشته تا دریای سرخ امتداد داشت و در مسیر سیل به‌صورت زمینی هموار در آمده بود. 

برای واژه «غدیر» معانی مختلفی مانند «آبگیر»، «قطعه‌ای از آب» و «جای جمع شدن آب باران» به کار می‌بردند. چند آبگیر یا غدیر در گوشه و کنار عربستان یافت می‌شد و از این رو این محل را به نام غدیر خم نامگذاری کردند تا با غدیرهای مشابه اشتباه نشود و مزیت آن این بود که هیچگاه در طول سال خشک نمی‌شد. کنار این برکه و به برکت پرآبی آن، چند درخت کهنسال از نوع «سَمُر» شبیه درخت چنار وجود داشت که شاخ و برگ انبوه داشتند و سایبانی برای توقف و استراحت کاروانیان بودند. 

غدیر خم همان جایی بود که راه حاجیان از هم جدا می‌شد و اهالی مصر، مدینه، عراق و شام به سرزمین خود می‌رفتند، و به نظر می‌رسد دلیل انتخاب آن برای نزول آیه تبلیغ و اعلام ولایت امیرمومنان(ع) از سوی پروردگار این بود که آن نقطه آخرین اجتماع حجاج پیش از رهسپار شدن آنها به مقصد سرزمین‌هایشان بود. 

غدیر خم شرافت یافت؛ مسجدی بنا شد

پیامبر(ص) وقتی آیه 67 سوره مائده را برای مسلمانان خواند و علی(ع) را جانشین پس از خود اعلام کرد، آن روز (یعنی هجدهم ذی‌حجه) را بزرگ‌ترین عید مسلمانان نامید. این عید بزرگ در جایی رقم خورد به نام غدیر خم، پس به همان میزان که این واقعه مبارک بود، روزی که واقعه در آن رقم خورد و مکانی که مفتخر به ثبت این اتفاق آسمانی به نام خود شد، هم مبارک است و قابل احترام، پس باید ماندگار می‌شد، از همین رو پیامبر(ص) دستور ساخت مسجدی را در آن زمین مبارک به علی (ع) داد، تا آن واقعه و بیعت مبارک و خواست خدای متعال در خاطره تاریخ بماند و فراموش نشود. بنابراین مسجدی به وسعت 50مترمربع به نام غدیر، پس از رحلت پیامبر(ص) توسط امیرمومنان(ع) در همان محل که پیامبر خطبه خواند، ساخته شد.  

پس از شهادت امیرمومنان، معاویه ساربانی را با 200 نفر فرستاد تا آثار غدیر خم را با خاک یکسان کنند. البته برخی از دوستداران امیرمومنان پس از شهادت ایشان، در دشت‌های حجاز متفرق شدند و برای خود، باغ‌ها و آبادی‌هایی در بعضی از مناطق از جمله مناطق اطراف غدیر خم ساختند که خود عاملی برای فراموش نشدن آن خطه و رویداد مبارکش بود. این آبادی بعدها به واسطه شرایط سیاسی و جغرافیایی به محلی مخروبه تبدیل شد و آثار و بقایای تاریخی آن تا حدود زیادی از بین رفت. در زمان‌های دیگر بار دیگر مسجد غدیر بنا شد و از آنجا که در کنار جاده‏ حجاج قرار داشت، محلی معروف بود و حتی تاریخ‌نگاران و جغرافی‌نویسان از آن نام برده و به محل دقیق آن در نوشته‌های خود اشاره می‌کردند.

سفارش اهل بیت(ع) به زیارت مسجد غدیر خم

اسناد و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که ائمه معصومین (ع) به یاران خود سفارش می‌کردند تا از زیارت مسجد غدیر غفلت نکنند. مثلا امام حسین (ع) در مسیر بازگشت از مکه به کربلا توقفی در غدیر داشتند و امام باقر و امام صادق (ع) به مسجد غدیر آمدند و جای جای مراسم غدیر را برای اصحاب‌شان تشریح کردند. 

محدثان و علمای بزرگ نیز در غدیر حضور می‏‌یافتند و ادای احترام می‏‌کردند که به عنوان نمونه می‌توان به علی بن مهزیار اهوازی اشاره کرد که در قرن سوم در سفر حج خود به مسجد غدیر آمده است و همچنین در آثار بزرگانی همچون شیخ طوسی در قرن ششم، ابن حمزه در قرن هفتم و شهید اول و علامه حلی در قرن هشتم، نام مسجد غدیر و تصریح به باقی بودن آثار آن در زمان‌‌شان تصریح شده است.

غربت غدیر 

سید حیدر کاظمی از مراجع قرن سیزدهم در سال 1250 از وجود مسجد غدیر خبر داده و در آن زمان با آنکه جاده از غدیر فاصله داشته؛ ولی مسجد آن مشهور بوده است و محدث نوری نیز از وجود آن در سال 1300 خبر داده و شخصا در آن حضور یافته و اعمال آن را به جا آورده است؛ بنابراین مسجد غدیر تا صد سال پیش برپا و محل عبادت و به عنوان مسجد غدیر معروف بوده است، تا آن که دو اقدام کینه‌توزانه برای از بین بردن مسجد غدیر انجام گرفت. از یک سو مسجد را خراب کرده و آثار آن را از بین بردند و از سوی دیگر مسیر جاده را طوری تغییر دادند که از منطقه‏ غدیر فاصله‏ زیادی پیدا کرده است.
 

اکنون غدیر خم در محل عبور و مرور زائران بیت‌الله الحرام و مسافران مکه و مدینه‌ قرار ندارد و در گوشه‌ دورافتاده‌ای واقع شده که هر از گاهی برخی از کاروانیان شیعی خود را به این محل می‌رسانند و در کنار برکه‌ای برجای مانده از زمان‌های گذشته ( که گاه خشک است و گاه آبی دارد) و سایه‌سار درختان کهنسال و بلندقامت آن، یاد و خاطره واقعه آسمانی و سرنوشت‌ساز غدیر را مرور کرده و گرامی می‌دارند.

در تیرماه 1402 یعنی دو سال پیش گروهی از مسلمانان ساکن امریکا که به حج مشرف شده بودند، با وجود سختی و محدودیت‌های زیاد توانستند خود را به مکان تاریخی واقعه غدیر خم رسانده و از آن بازدید کنند. سفر آنها به صورت مستندی در صدا و سیما به نمایش گذاشته شد.