مسجدی که باب رحمت و جبرئیل دارد
مسجد النبی دارای درهای متعددی مانند باب جبرئیل و باب رحمت است و امروزه چون نگینی مایه اتصال و وحدت مسلمانان به یکدیگر شده است.
شکل، ظاهر و مساحت مسجدالنبی به عنوان نخستین مسجد مسلمانان که زمانی پیامبر(ص) با دستان خود بنا کرده بودند، در طول تاریخ دچار تغییر و تحولات زیادی شده است و در نهایت امروز مسجدی را به عنوان مسجدالنبی می‌شناسیم که دارای ظاهری بسیار زیبا و معماری غنی اسلامی است که هفت باب اصلی و در مجموع بیش از 80 ورودی دارد.
طبقه فوقانی مسجد النبی
یکی از موضوعات قابل توجه که شاید برای زائران و افرادی که به مدینه سفر می‌کنند، جای سوال باشد درباره درهای این مسجد مقدس و تاریخی است. برای پاسخ به این سوال مروری کوتاه بر پیشینه این بنا لازم است.
بیشتر مورخان معتقدند؛ در بنای اولیه، مساحت مسجدالنبی حدود ۱۰۶۰ متر مربع بوده است؛ اما پس از بازگشت رسول خدا از غزوه خیبر در سال هفت هجری قمری، به دلیل افزایش تعداد مسلمانان، به مساحت مسجد افزوده شد و طول و عرض آن هر یک نزدیک به یک‌صد ذرع افزایش یافت و مساحت آن به ۲۴۷۵ متر مربع رسید.
نخستین اقدام رسول خدا (ص) در مدینه منوره ساخت این مسجد بود. پیش از آن در قبا نیز مسجدی به دست آن حضرت و اصحاب بزرگوارشان ساخته شده بود که چنین اقدامی از اهمیت نقش مسجد در اسلام نشان دارد.
این مکان، شریف ترین مسجد پس از مسجدالحرام است. رسول خدا(ص) درباره نماز خواندن در این مسجد فرمودند: نماز در مسجد من، نزد خداوند برابر با ۱۰ هزار نماز در مساجد دیگر است، جز مسجدالحرام که نماز در آن برابر با ۱۰۰هزار نماز است.
مساحت مسجدالنبی در زمان خلیفه دوم در سال ۱۷هجری قمری از طرف غرب ۱۰ متر، از جانب قبله پنج متر و از سوی شمال ۲۵ متر توسعه یافت. در دوره عثمان بن عفان در سال ۲۹ - ۳۰ هجری قمری، ۴۹۶ متر مربع به مسجدالنبی (ص) افزود و مساحت آن به ۴۰۷۱ متر مربع رسید و تا زمان ولیدبن عبدالملک به همین شکل باقی ماند.
در زمان ولیدبن عبدالملک بین سال‌های ۸۸ ـ ۹۱ هجری قمری، ۲۳۶۹ متر مربع به مساحت مسجد افزوده شد و مساحت آن به ۶۴۴۰ متر مربع رسید.
همچنین در عصر مهدی عباسی در سال ۱۶۱ هجری قمری بار دیگر دست به توسعه مسجد زدند و مساحت آن را به ۸۸۹۰ متر مربع رساندند. در عصر ممالیک قایت بای به سال ۸۸۸ هجری قمری، ۱۲۰ متر مربع به مساحت مسجد اضافه شد که مساحت آن را به ۹۰۱۰ متر مربع رساندند.
در دوران عثمانی، سلطان عبدالمجید عثمانی در سال‌های ۱۲۶۵ تا ۱۲۷۷ هجری قمری، ۱۲۹۳ متر مربع به مساحت این مسجد افزوده شد و مساحتش به ۱۰ هزار و ۳۰۳ متر مربع رسید.
به دنبال روی کار آمدن آل سعود، در دو مرحله توسعه، ۸۸ هزار و ۲۴ متر به مساحت کل مسجدالنبی افزوده شد که بیش از ۱۶۷ هزار نمازگزار را در خود جای میدهد. با توسعه اطراف حرم، هزاران نفر دیگر به ظرفیت نمازگزاران افزوده شده است.
آنچه از آثار و اسامی امامان شیعه، خلفا و برخی صحابه بر کتیبه های مسجدالنبی به چشم میخورد، یادگاری از سلاطین عثمانی است که میانِ فرق اسلامی تجمیع شده است.
بهتر است برای آشنایی بیشتر پیش از سفر، آگاهی اجمالی از بخشهای مختلف مسجدالنبی که گنجینه‌ای از تاریخ اسلام را در خود جای داده است، داشته باشیم که به اختصار به اطلاعات منتشر شده در برخی منابع مکتوب تاریخی، اشاره می‌شود:
روضه شریف
قسمتی از مسجدالنبی که در ناحیه جنوب شرقی (رو به سمت قبله) قرار دارد، به نام روضه مطهر شناخته می‌شود. این قسمت فضیلت زیادی دارد و در حدیثی از رسول خدا (ص) به عنوان باغی از باغ های بهشت معرفی شده است. در محدوده روضه مطهره، سه مکان مقدس دیگر نیز وجود دارد که عبارتند از مرقد مطهر پیامبر(ص)، منبر و محراب.
در کناره شرقی مسجد، رسول خدا (ص) حجرههایی برای زندگی همسران خود ساخته بودند که تا نزدیک ۹۰ سال پس از رحلت آن حضرت نیز سرپا بود. ابتدا حجره ای برای سوده، پس از آن برای عایشه و در امتداد آن حجرهای برای حضرت فاطمه (س) ساخته شد.
منبر
یکی از مکان‌های مقدس در مسجد، محل منبر رسول خدا (ص) است. در روایات آمده است که پیامبر در آغاز با تکیه بر درخت خرما، به ایراد خطبه می پرداخت. یکی از اصحاب پیشنهاد ساختن منبری را داد تا رسول خدا (ص) روی آن بنشیند تا هم مردم او را ببینند و هم آن حضرت از ایستادن خسته نشود. این منبر دارای سه پله بوده است. منبر رسول خدا (ص) هشت بار نوسازی شده و هر بار در جای پیشین خود قرار داده شده است. منبری که در حال حاضر وجود دارد، منبری است که سلطان مراد عثمانی در سال ۹۹۹ هجری قمری دستور ساخت و نصب آن را داد.
محراب
محراب در محلی ساخته شده است که رسول خدا (ص) در آنجا نماز میگزارد و در این که محل نماز آن حضرت همین محراب فعلی است، تردیدی نیست.
ستونهای مسجد
سقف مسجد پیامبر (ص) بر ستونهایی قرار داشت که علاوه بر نگهداری سقف، مورد استفاده رسول خدا (ص) و اصحاب آن حضرت بود. از ستونهای هشتگانه آن زمان خاطرات ویژهای باقی مانده که سبب تقدس آن شده است، به طوری که اکنون نزدیک به ۷۰۶ ستون در مسجد وجود دارد. ستونهایی که در محل قدیمی مسجد، در قسمت جنوبی آن قرار دارد، اکنون با رنگ سفید از بقیه ستونها مشخص شده است که برخی از آن‌ها عبارتند از ستون مَحْرَس که علی بن ابیطالب (ع) در کنار این ستون می ایستاد و از رسول خدا (ص) محافظت می کرد. استوانه محرس را به نام استوانه علی بن ابیطالب نیز می شناسند.
ستون توبه
این ستون را استوانه ابولبابه نیز نامیده اند. ابولبابه پس از کاری که به سود یهودیان بنی قریظه از او سر زد، در عذاب وجدان قرار گرفت و به منظور توبه و تنبیه خویش، خود را به ستون بست و افزون بر ۱۰ شبانه روز بر آن حال باقی ماند و تنها در اوقات نماز و هنگام قضای حاجت، دخترش او را از ستون میگشود، تا این‌که بر پیامبر خدا (ص) در مورد پذیرش توبه ابولبابه وحی نازل شد.
آن حضرت به مسجد آمد و او را از ستون باز کرد. نماز و توبه در کنار این ستون فضیلت دارد.
ستون وفود
یکی از کارهای روزانه رسول خدا (ص) ملاقات با سران قبایل بود. محل این ملاقات در کنار ستونی از ستونهای مسجد بود که بعدها به نام «اسطوان الوفود» معروف شد و اکنون نیز به همین نام شناخته می شود.
ستون سریر
محلی است که پیامبر تختی از شاخه های خرما را در کنار آن می گذاشت و روی آن به استراحت می پرداخت.
ستون مهاجرین
علت انتخاب نام مهاجرین برای این ستون، شاید این بوده است که مهاجران مکه در کنار این ستون، نماز می‌گزاردند و می نشستند. این ستون به نام عایشه نیز شناخته می شود، زیرا از عایشه نقل شده است که اگر مردم فضیلت نماز در کنار این ستون را می دانستند بر سر آمدن کنار آن قرعه می زدند و به همین دلیل به آن ستون قرعه هم گفته شده است.
ستون تهجد
در روایت است که پیامبر (ص) شب هنگام که مردم، مسجد را به سوی خانه های‌شان ترک می کردند، حصیری در کنار این ستون می گستراندند و به تهجد و نماز شب می پرداخت و به همین مناسبت به این اسم معروف شد.
ستون مربعةالقبر
این استوانه که به آن مقام جبرئیل نیز می گویند، چسبیده به ضلع شمالی ضریح مطهر است و در خانه حضرت فاطمه (س) از آنجا گشوده میشد. این همان دری است که به روایت ابن عباس، پیامبر خدا (ص) هر روز پنج بار در وقت نمازهای پنجگانه، به مدت نه ماه کنار آن در می ایستاد و میگفتند: اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَکاتُهُ، إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.
ستون مخلقه
رسول خدا در آغاز بر تنه درخت خرمایی تکیه می کردند و خطبه می خواندند. نوشته اند؛ زمانی که برای آن حضرت منبر ساخته شد، از این درخت ناله ای برخاست شبیه ناله شتر ماده ای که از بچه خود جدا شده است، از این رو این ستون را، ستون حنّانه نامیده اند. ستون مخلقه در محل همان تنه نخل نصب شده است.
صفه
صفه نام مکانی است که گروهی از مهاجران مسلمان بی سرپناه در سال‌های اولیه هجرت در آنجا سکونت داشتند. زمینی که به آن‌ها اختصاص داده شده بود، حدود ۹۶ متر مساحت داشت و مسقف بود و در میان باب جبرئیل و باب النساء قرار داشت. افرادی مانند بلال، ابوذر، مقداد، حذیفه و... از اصحاب صفه بودند.
مقام جبرئیل
این محل به خاطر این به عنوان مقام جبرئیل شناخته شد که این فرشته مقرب الهی از آنجا بر رسول خدا (ص) وارد میشد و به خدمت آن حضرت میرسید، این محل اکنون داخل حجره شریفه قرار دارد و قابل دسترسی نیست.
اما درباره درهای نخستین مسجدالنبی (ص) در منابع تاریخی چنین ذکر شده است؛ زمانی که مسجدالنبی ساخته شد، سه در برای ورود و خروج داشت؛ اما در سال سوم هجرت به دستور پیامبر (ص) همه درهای خانه‌ها به جز در خانه علی (ع) به مسجد بسته شد.
باب جبرئیل
این در محل ورود رسول خدا (ص) بوده است. همچنین پیامبر (ص) در ورودی این باب با جبرئیل ملاقات کرده است.
باب الرحمه
نامگذاری این در برگرفته از حدیث رسول خدا (ص) است. ایشان به درخواست شخصی که از این در وارد شده بود، از خداوند طلب نزول باران کردند و پس از هفت روز نیز طبق درخواست همان شخص تقاضای قطع باران کردند.
باب السلام
این در از زمان بنای نخستین مسجد وجود داشته است.
باب النساء
این در اختصاص به رفت و آمد زن‌ها به مسجد داشته است.
باب البقیع
از درهای قدیمی مسجد است که روبه‌روی قبرستان بقیع قرار دارد.
یکی دیگر از نمادهای مسجد در معماری اسلامی وجود مناره و ماذنه در آن است. مناره های مسجدالنبی زمانی که ولید، مسجد را توسعه داد، چهار مناره بر چهار گوشه مسجدالنبی ساخت، این مناره ها در گذر زمان جای خود را به مناره های بزرگتر و محکم تری دادند و مناره های جدیدی نیز برای مسجد ساخته شد. چهار مناره اصلی مسجد عبارتند از مناره های سلیمانیه و مجیدیه که در دو سوی ضلع شمالی قرار گرفته و مناره های قایتبای و باب‌السلام که در دو سوی ضلع جنوبی (قبله) واقع شده‌اند.
در حال حاضر مناره های دیگری نیز بر مسجد افزوده شده است.
