نشست علمی «تصویرپردازی حرمین شریفین، از سنگ قبر موصل تا کاشی‌های توپکاپی» در استانبول با سخنرانی احمد خامه‌یار

نشست تخصصی با عنوان «تصویرپردازی حرمین شریفین، از سنگ قبر موصل تا کاشی‌های توپکاپی» با سخنرانی احمد خامه‌یار ـ دانشجوی دکتری دانشگاه تهران و مؤلف و پژوهشگر متخصص زیارتگاه‌ها و اماکن مقدس ـ در محل «بنیاد علم و هنر» استانبول برگزار شد. این نشست در پژوهشکده هنرِ این مؤسسه، در بعد از ظهر روز جمعه 22 اسفند 1393 با حضور چند تن از اساتید و دانشجویان هنر برگزار شد.

نشست تخصصي با عنوان «تصويرپردازي حرمين شريفين، از سنگ قبر موصل تا كاشي‌هاي توپكاپي» با سخنراني احمد خامه‌يار ـ دانشجوي دكتري دانشگاه تهران و مؤلف و پژوهشگر متخصص زيارتگاه‌ها و اماكن مقدس ـ در محل «بنياد علم و هنر» استانبول برگزار شد. اين نشست در پژوهشكده هنرِ اين مؤسسه، در بعد از ظهر روز جمعه 22 اسفند 1393 با حضور چند تن از اساتيد و دانشجويان هنر برگزار شد.

موضوع اصلي اين سخنراني، مروري اجمالي بر مهم‌ترين شيوه‌ها و سبك‌هاي تصويرپردازي مسجدالحرام و مسجدالنبي در نسخه‌هاي خطي و آثار هنري، و معرفي گونه‌هاي مختلف آثار حاوي نگاره‌هاي حرمين شريفين بود. در ادامه، به طور خلاصه به مهم‌ترين محورها و مباحث مطرح شده در نشست فوق اشاره مي‌گردد:

 

- تقدس و جايگاه معنوي مسجدالحرام و مسجدالنبي نزد مسلمانان، عاملي بوده است تا آنها از سده‌هاي مياني، با هدف معرفي و شناساندن شكل و جزئيات موجود در اين دو مسجد، به تصويرپردازي آنها در قالب نگاره‌هاي موجود در نسخه‌هاي خطي و اشياي هنري بپردازند.

 

- ​نگاره‌هاي حرمين شريفين، از زماني كه احتمالاً قديمي‌ترين تصوير موجود از مسجدالحرام بر سنگ‌نوشته‌اي در شهر موصل حجّاري شده، تا دوره عثماني كه تصاوير زيبايي از حرمين شريفين بر كاشي‌هاي مساجد شهر استانبول و كاخ توپكاپي نقاشي شده، روند طولاني و تغييرات فراواني را پشت سر گذاشته است.

 

- سنگ قبر يا سنگ‌نوشته موجود در زيارتگاه «ابراهيم مجاب» در موصل، كه به موزه آثار اسلامي بغداد انتقال يافته است، يك نمونه اوليه حاوي تصوير مسجدالحرام است كه جزئيات اصلي مسجد، شامل خانه كعبه، حجر اسماعيل، مقام ابراهيم، منبر و گنبدهاي درون صحن مسجد، و رواق‌ها و مناره‌هاي گرداگرد آن را نمايش داده است.

 

- طومار ـ گواهينامه حج، از دوره ايوبي و مورخ 602ق، كه در حال حاضر در موزه هنر ترك و اسلام در استانبول به نمايش گذاشته شده، سند كهن ديگري است كه حاوي تصاوير اماكن مقدس مرتبط با سفر حج، همچون عرفات، مِنا، مسجدالحرام، مسجدالنبي و مسجدالاقصي است.

 

- در گنبد آزادان در حومه غربي اصفهان، از نيمه سده 8 هجري، دو ديوارنگاره وجود دارد كه يكي از آنها، ساختمان مسجدالحرام را، با خانه كعبه و برخي بناهاي درون صحن مسجد و رواق‌هاي اطراف آن به تصوير كشيده است. نگاره ديگر نيز شهر مدينه را با برج و باروهاي آن و ساختمان مسجدالنبي در مركز شهر نشان مي‌دهد.

«مجمل التواريخ والقصص» يك تاريخ عمومي فارسي، اثر نويسنده‌اي ناشناس است كه برخي نسخه‌هاي خطي آن، از جمله نسخه كتابخانه برلين، مورخ 751ق، و نسخه دانشگاه هايدلبرگ، از سده 9 هجري، حاوي نگاره‌هاي مسجدالحرام و مسجدالنبي است. بدين ترتيب نسخه‌هاي خطي اين اثر از كهن‌ترين نسخه‌هاي حاوي تصاوير حرمين شريفين به شمار مي‌آيد.

 

- از ديگر آثار خطيِ جالب و كهنِ حاوي تصاوير حرمين شريفين، چند طومار ـ گواهي‌نامه حج از سده‌هاي 9 و 10 هجري است. از مهم‌ترين اين طومارها مي‌توان به طومار مورخ 836ق در موزه بريتانيا در لندن، طومار مورخ 837ق در موزه هنر اسلامي در دوحه و طومار مورخ 951ق در موزه كاخ توپكاپي در استانبول اشاره كرد.

 

- فتوح الحرمين، سروده محييِ لاري، يك مثنوي فارسي از نيمه اول سده 10 هجري است كه معمولاً نسخه‌هاي خطي آن شامل نگاره‌هاي متعددي از مساجد و اماكن مقدس در مكه و مدينه است. نگاره‌هاي فتوح الحرمين، نقش و تأثير به‌سزايي در گسترش سنت تصويرپردازي اماكن مقدس حرمين شريفين داشته است.

 

- دلائل الخيراتِ جُزولي (درگذشته 870ق)، اثر ديگري است كه نسخه‌هاي خطي فراواني از آن وجود دارد و بيشتر آنها حاوي نگاره‌هاي مكه و مدينه است. نگاره‌هاي دلائل الخيرات را مي‌توان به سه سبك اصلي شامل: مغربي، تركي عثماني و هندي ـ كشميري تقسيم‌بندي كرد. نگاره‌هاي سبك مغربي، معمولاً تصوير روضه پيامبر (ص) و حجره مدفن شريف آن حضرت را نشان مي‌دهد. نگاره‌هاي سبك هندي ـ كشميري، مسجدالحرام و مسجدالنبي را به سبك نگاره‌هاي فتوح الحرمين به تصوير كشيده است. نسخه‌هاي متعلّق به حوزه عثماني نيز عمدتاً دو شهر مكه و مدينه را به شيوه پرسپكتيو نمايش مي‌دهد.

 

- در برخي بناهاي تاريخي شهر قاهره، ديوارنگاره‌هاي جالبي از مكه و مدينه باقي مانده كه قدمت آنها عمدتاً از نيمه دوم سده 11 هجري است و پانوراماي اين دو شهر مقدس را به تصوير كشيده است.

سنت تصويرپردازي حرمين شريفين، بر كاشي‌هاي توليد شده در دوره عثماني (كه عمدتاً در شهر «ازنيك» در شمال غربي آناتولي توليد مي‌شده) رواج گسترده‌اي داشته است. نمونه‌هاي بسيار زيبايي از نگاره‌هاي مسجدالحرام و گاه مسجدالنبي روي كاشي‌هاي ازنيك وجود دارد كه شماري از آنها به موزه‌ها و گالري‌هاي هنري انتقال يافته؛ اما برخي ديگر نيز هنوز در مساجد و بناهاي معماري قلمرو جغرافيايي عثماني باقي مانده است.

از زيباترين و برجسته‌ترين نگاره‌هاي اماكن مقدس روي كاشي، نمونه‌هاي باقي‌مانده در حرمسراي كاخ توپكاپي در استانبول است كه مسجدالحرام، مسجدالنبي و سرزمين عرفات را شامل مي‌شود.

 

- گونه‌هاي ديگري از آثار هنري حاوي تصاوير حرمين شريفين، مانند تابلوهاي نقاشي روي كاغذ و نقاشي روي بوم وجود دارد كه بيشتر آنها مربوط به دوره متأخر (سده 13 هجري) است و نگاره‌هاي واقع‌گرايانه‌تري از مسجدالحرام و مسجدالنبي را به تصوير كشيده است.