حج ابراهیمی؛ فرصتی برای اصلاح اجتماعی
از مهم‌ترین ابعاد حج که وجه ممیز حج ابراهیمی با حج غیر ابراهیمی است بعد اجتماعی حج است.
يكي از ابعاد اجتماعي حج، انجام مسئوليت همگاني و نظارت عمومي و مليِ امر به معروف و نهي از منكر است، اصلاح اجتماع در سرلوحه برنامه‌هاي اسلام قرار دارد. قرآن مجيد امتي را مي‌ستايد كه به اين وظيفه خطير عمل مي‌كنند آنجا كه مي‌فرمايد: «كُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِالله».
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا) يكي از مهم‌ترين ابعاد حج كه وجه مميز حج ابراهيمي با حج غير ابراهيمي است بعد اجتماعي حج است. از آنجا كه اسلام ديني اجتماعي است احكامي كه در اين دين وضع شده خالي از بعد اجتماعي نيست، حتي اگر به صورت فردي اقامه شود و نمونه بارز آن حج است. قرآن مجيد در اين‌باره مي‌گويد: «وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَي كُلِّ ضَامِر یَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَیَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ فِی أَیَّام مَعْلُومَات ...؛ مردم را براي حج دعوت كن تا پياده و سواره بر مركب‌هاي لاغر از هر راه دور بيايند تا شاهد منافع گوناگون خويش باشند و نام خدا را در ايام معيني ببرند.»
آيه فوق به صراحت بيان مي‌كند كه حج مشتمل بر منافع دنيوي و اخروي است و در آيه ديگر قرآن مجيد مي‌فرمايد: «جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيتَ الْحَرام قِياماً لِلنّاس؛ خداوند كعبه، بيت‌الحرام را وسيله‌اي براي سامان بخشيدن به كار مردم قرار داده است.» همچنين در روايتي از امام رضا(ع)، منافع سرشار حج و ابعاد عبادي ـ اجتماعي آن ذكر شده است، آن حضرت پس از ذكر منافع معنوي، به منافع مادي مي‌پردازد و مي‌گويد: «تجديد الحقوق وخطر الأنْفُس عَنِ الْفساد وَ مَنْفعة من فی الْمشرق و المغرب وَمَنْ فی البَرّ والْبَحْر و ممّن يحجّ و ممّن لا يحجّ من تاجر وجالب و بايع و مشتر وكاتب ومسكين وقضاء حوائج أهل الأطراف المواضع الممكن لهم الاجتماع فيها كذلك ليشهدوا منافع لهم.» به طور كلي مي‌توان ابعاد اجتماعي حج ابراهيمي را در چند محور مورد بررسي قرار داد:
شناخت ملل مختلف و ارزيابي امكانات
موسم حج مناسب‌ترين و بهترين فرصت براي آشنایي و ارتباطات مسلمانان با يكديگر است. امام صادق(ع) در پاسخ به پرسش علت تشريع حج مي‌گويد: «اِنَّ اللهَ خَلَقَ الْخَلْقَ... و َأَمَرَهُمْ بِما یَكُونُ مَنْ أمرِ الطّاعةِ فی الدّينِ وَ مَصْلَحَتِهِم مِنْ أَمْرِ دُنْياهُم فَجَعَلَ فِيه الإجْتماع مِنَ الشَّرْقِ وَالْغَرْبِ وَلِیَتَعارَفُوا؛ خداوند مردم را آفريد... و آنچه از دستورهاي ديني و مصلحت‌هاي دنيوي آنان بود مقرر داشت. پس حج را تشريع كرد تا مردم از شرق و غرب گردهم آيند و با يكديگر آشنا شوند.» حج مركز اجتماع سالانه جهاني مسلمانان است كه در آن مراسم معارفه عمومي انجام مي‌گيرد.
امام راحل(قدس سره) در اين‌باره فرمودند: «حج بهترين ميعادگاه معارفه ملت‌هاي اسلامي است كه مسلمانان با برادران و خواهران ديني و اسلامي خود از سراسر جهان آشنا مي‌شوند.» البته اين آشنایي و معارفه زمينه بررسي مشكلات امت اسلامي را فراهم مي‌كند.
تحكيم وحدت بين مسلمانان
در ميان احكام اجتماعي اسلام، شايد كمتر مسئله‌اي را بتوان يافت كه به اندازه «وحدت» از آن سخن رفته باشد. ده‌ها آيه قرآن به صورت مستقيم و غيرمستقيم درباره وجوب وحدت و پرهيز از اختلاف ديده مي‌شود. قرآن مجيد وحدت و تأليف بين قلوب را از نعمت‌هاي الهي مي‌داند و مي‌فرمايد: «و َاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِيعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً وَكُنْتُمْ عَلَي شَفَا حُفْرَة مِنْ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا؛ همگي به ريسمان خدا در آويزيد و پراكنده نشويد و نعمت خدا را بر خود ياد كنيد كه دشمنان يكديگر بوديد و او در ميان دل‌هاي شما الفت داد و به نعمت او با هم برادر شديد و بر لبه پرتگاه آتش بوديد و او شما را از آن برهاند.»
معيار بهترين امت مسلمانان بودن اين است كه امر به معروف و نهي از منكر مي‌كنند و به خدا ايمان دارند. در اهميت اين موضوع همين بس كه امام علي(ع) آن را برتر از همه اعمال نيك دانسته است
همچنين در روايات بسياري از معصومين(عليهم السلام)، موضوع وحدت امت اسلامي مطرح شده است، حضرت علي(ع) مي‌فرمايند: «اَلْزِمُوا السّواد الأَعْظم فاِنّ يد الله علي الجماعة اياكم والفرقة فان الشاذّ من الناس للشيطان كما ان الشاذ من الغنم لذئب؛ با اكثريت باشيد كه دست خدا با جماعت است و از تفرقه بپرهيزيد كه جدامانده از مردم بهره شيطان است همان گونه كه گوسفند دورافتاده از گله نصيب گرگ بيابان است.» چه موسمي بهتر از موسم حج و چه مكاني برتر از مكه براي تحقق اين امر خطير وجود دارد.
امام راحل (ره) منادي حج ابراهيمي در اين‌باره مي‌گويد: «از جمله وظايف در اين اجتماع عظيم، دعوت مردم و جوامع اسلامي به وحدت كلمه و رفع اختلافات بين طبقات مسلمين است كه خطبا و گويندگان و نويسندگان در اين امر حياتي اقدام نمايند و كوشش كنند در بوجود آوردن جبهه مستضعفين كه با وحدت جبهه و وحدت كلمه و شعار «لا اِلهَ اِلاّ الله» از تحت اسارت قدرت هاي شيطاني و اجانب و استعمارگران واستثمارگران بيرون آيند و با اخوت اسلامي بر مشكلات غلبه پيدا كنند.»
اهتمام به امور مسلمانان
يكي از فرايض خطير و اساسي كه نشانه مسلماني است، اهتمام به امورِ مسلمانان است. از رسول خدا(ص) روايت شده است كه: «مَنْ أصْبَحَ لا یَهْتَمّ بأموُر الْمسلِمِين فَلَیْسَ بِمُسْلِم؛ هركسي صبح كند و به امور مسلمانان همت نگمارد، مسلمان نيست.» البته اهتمام به امور مسلمانان، به عنوان كلي است كه يك سلسله فرايض ديگر، مانند اصلاح ميان مردم، برآورده ساختن نياز مردم و سود رساندن به آنان از مصاديق آن محسوب مي‌شود. بديهي است كه تحقق اين مقصود در سطح وسيع، در مراسم حج ميسور است.
امام خميني(قدس سره) در اين‌باره می‌فرمايد: «اكنون كه موسم حج بيت‌الله الحرام است و مسلمين از اطراف جهان به زيارت خانه خدا آمده‌اند، لازم است در خلال اعمال شريفه حج به يكي از بزرگ‌ترين فلسفه اين اجتماع عظيم توجه داشته و به وضع اجتماعي و سياسي كشورهاي اسلامي رسيدگي كرده و از گرفتاري‌هاي برادران ايماني خود مطلع گشته و در رفع آن در حد وظيفه اسلامي و وجداني كوشش كنند. اهتمام به امر مسلمين از فرايض مهم اسلام است.»
امام راحل (قدس سره) فرمودند: «حج بهترين ميعادگاه معارفه ملت‌هاي اسلامي است كه مسلمانان با برادران و خواهران ديني و اسلامي خود از سراسر جهان آشنا مي‌شوند.» البته اين آشنایي و معارفه زمينه بررسي مشكلات امت اسلامي را فراهم مي‌كند
رايزني و شور و مشورت و مبادله فرهنگي
در اسلام شور و مشورت از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. در قرآن ضمن اين كه يك سوره «شوري» ناميده شده، در سه آيه به شورا پرداخته شده است. خداوند متعال به پيامبرش دستور مي‌دهد كه در امور اجتماعي با مردم مشورت كند و مي‌فرمايد: «وَشاوِرْهُمْ فِی الأَمْر»؛ و در كار با آنان مشورت كن» و امام صادق(ع) يكي از فوايد حج را همين رايزني و تبادل فرهنگي مي‌داند آنجا كه مي‌فرمايد: «فجعل فيه الاجتماع مِنَ الشرق والغرب وليتعارفوا و... لتعرف آثار رسول الله (ص) وتعرف اخباره ويذكر وَلا ينسي؛ اجتماع مردم شرق و غرب را در آيين حج مقرر داشت تا آثار پيامبر(ص) و اخبار او شناخته شود و مردم آنها را به خاطر آورند و هرگز فراموش نكنند.»
اجراي فريضه مهم امر به معروف و نهي از منكر
يكي از ابعاد اجتماعي حج، انجام مسئوليت همگاني و نظارت عمومي و مليِ امر به معروف و نهي از منكر است، امر به معروف و نهي از منكر اختصاص به مسائل فردي و فرعي و جزئي ندارد و از تكيه و تأكيداتي كه اسلام بر اين فريضه دارد و توبيخ شديدي كه تاركان آن را كرده، معلوم مي‌شود كه نظر اسلام تنها به اصلاح فرد و تغيير در روش و گفتار افراد نيست بلكه افزون بر آن، اصلاح اجتماع در سرلوحه برنامه‌هاي اسلام قرار دارد. قرآن مجيد امتي را مي‌ستايد كه به اين وظيفه خطير عمل مي‌كنند آنجا كه مي‌فرمايد: «كُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِالله؛ شما بهترين امتي هستيد كه براي مردم پديد آمده‌اند؛ زيرا امر به معروف و نهي از منكر مي‌كنيد و به خدا ايمان داريد.»
معيار بهترين امت بودن مسلمانان اين است كه امر به معروف و نهي از منكر مي‌كنند و به خدا ايمان دارند و در اهميت اين موضوع همين بس كه امام علي(ع) آن را برتر از همه اعمال نيك دانسته و مي‌فرمايد: «اعمال البرّ كلّها و الجهاد فی سبيل الله عند الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر الا كنفثة فی بحر لجّيّ؛ همه كارهاي نيك و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهي از منكر جز دميدني در درياي پهناور نيست.»
حج ابراهيمي حجي است كه زمينه تحقق اين فريضه الهي را فراهم می‌كند و به راستي كدام اجتماع از اين اجتماع پرشكوه حج بالاتر و كدام فرصت و شرايط سزاوارتر كه بتوان اين فريضه مهم را در سطح وسيع به مرحله اجرا در آورد!
امام بزرگوار (قدس سره) در پيام‌هاي خود به اين نكته اشاره كرده‌اند: «به دانشمنداني كه در اين اجتماع شركت مي‌كنند از هر كشوري كه هستند لازم است براي بيداري ملت‌ها بيانيه‌هاي مستدلي با تبادل نظر صادر كرده و در محيط وحي بين جامعه مسلمين توزيع نمايند و نيز در كشورهاي خود پس از مراجعت نشر دهند و در آن بيانيه‌ها از سران كشورهاي اسلامي بخواهند كه اهداف اسلام را نصب العين خود قرار داد، اختلافات كنار گذاشته براي خلاصي از چنگال استعمار چاره بينديشند.»