سیری در ابعاد و اسرار حج در نگاه شهید مطهری
به باور شهید مطهری اسلام به اتحاد مسلمین عنایت فوق‌العاده‌ای دارد و مهم‌ترین، عمومی‌ترین، طولانی‌ترین و متنوع‌ترین اجتماع اسلامی، برنامه حج است که به حق آن را «کنگره عمومی اسلامی» نام نهاده‌اند.
شهيد مطهری معتقد است كه اسلام به اتفاق و اتحاد مسلمين عنايت فوق‌العاده‌ای دارد و وحدت اسلامی يكی از هدف‌های بزرگ اسلام به شمار می‌رود. وی بر اين باور است كه تمامی مسلمانان، مخصوصا داعيان خير و آمران به معروف و ناهيان از منكر در طريق تحقق يافتن اين هدف بزرگ اسلامی كوشش كنند و لااقل آتش اختلافات را دامن نزنند. وی به آيه شريفه 13 از سوره مباركه شوری استناد می‌كند كه خداوند می‌فرمايد:«أَقِيمُواْ الدِّينَ وَ لَا تَتَفَرَّقُواْ فِيهِ كَبرُ عَليَ الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ؛ دين را بپا داريد و در آن پراكنده نشويد، آنچه تو به آن دعوت ميكنی بر مشركين گران و دشوار است».
اين شهيد بزرگوار در تبيين معنای اين آيه می‌نويسد: اين آيه كريمه می‌خواهد بفهماند چون مخالفان اسلام با هدف‌های اسلامی مخالفند، آرزومند تفرق و پراكندگی آن‌ها می‌باشند و از وحدت مسلمانان می‌ترسند، آن‌ها هستند كه آتش‌های تفرقه و اختلاف را دامن می‌زنند و موانع برای وحدت مسلمين ايجاد می‌كنند.
اين مفسر قرآن كريم در ادامه با اشاره به آيه شريفه 46 از سوره مباركه انفال: «وَ لَا تَنَزَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَ تَذْهَبَ رِيحُكم؛ با يكديگر نزاع نكنيد كه سست خواهيد شد و بوی شما از ميان خواهد رفت»، در يادداشت‌های خود می‌آورد: اين آيه اتحاد مسلمانان را موجب قوت و قدرت و شوكت و خاصيت داشتن آن‌ها معرفی می‌كند و می‌فرمايد اگر در ميان شما اختلاف افتد قوت و شوكت و بوی و خاصيت شما از ميان می‌رود.
شهيد مطهری معتقد است كه نزاع‌ها بر دو قسم است؛ بعضی از نزاع‌ها مربوط به تضاد منافع آنی افراد است و برخی ريشه عقيدتی دارد. به نظر ايشان مورد دوم فوق‌العاده خطرناك است و از نسلی به نسل ديگر منتقل می‌شود و بحث و جدل و در پی آن كتب و نوشته‌هايی به وجود می‌آورد كه قرن‌ها ادامه پيدا می‌كند و هرچه زمان می‌گذرد بر موجبات آن افزوده، و شكاف عميق‌تر می‌شود.
وی در بيان ضرورت صبر و داشتن پيوند مسلمانان، به آيه شريفه 200 از سوره مباركه آل‌عمران اشاره می‌كند كه خداوند متعال می‌فرمايد: «یَأَیُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اصْبرِواْ وَ صَابِرُواْ وَ رَابِطُواْ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون؛ ای اهل ايمان! صابر و خويشتن‌دار باشيد، يكديگر را در خويشتن‌داری ياری كنيد و با يكديگر پيوند داشته باشيد، تقوای الهی داشته باشيد، باشد كه رستگار شويد».
شهيد مطهری در ادامه به حديثی از رسول اكرم(ص) اشاره می‌كند و می‌نويسد: شيعه و اهل سنت حديثی به اين مضمون روايت كرده‌اند: «ثلاث لا يغلّ عليهن قلب امریء مسلم؛ اخلاص العمل لله و النصيح‍ة لائم‍ة المسلمين و اللزوم لجماعتهم؛ سه چيز است كه هرگز دل مرد مسلمان در مورد آن‌ها نمی‌لغزد و خيانت نمی‌كند؛ عملی را خالصا لوجه الله بجا آوردن، خيرخواهی برای پيشوايان مسلمانان، همراهی و ملازمت جماعت مسلمين».
اين عالم برجسته شيعی با بيان اين‌كه اين جملات جزو كلماتی است كه رسول اكرم(ص) در حجة‌الوداع برای مردم القا فرمودند، نگاشته است: رسول اكرم(ص) در حجة‌الوداع در مواقف چندی برای مردم سخن گفته است؛ در مسجدالحرام، در عرفات، در مسجد خيف (منا) و در روز غديرخم. جملات بالا را رسول اكرم(ص) در مسجد خيف كه در منا واقع است بيان فرموده است.
وی به روايتی در كافی اشاره می‌كند كه معاوی‍ة بن وهب گفت: «از امام صادق(ع) پرسيدم: ما (يعنی شيعيان) چگونه بايد با ديگران (اهل تسنن) معاشرت كنيم، تكليف ما با آن‌ها چيست؟ امام(ع) فرمودند: ببينيد ائمه شما چگونه رفتار می‌كنند؛ مانند امامان خود رفتار كنيد. به خدا قسم امامان شما بيماران آن‌ها را عيادت می‌كنند، جنازه‌های آن‌ها را تشييع می‌كنند، برای آن‌ها شهادت می‌دهند.» در اين زمينه روايات زيادی به همين مضمون است.
شهيد مطهری در وجه تبيين اين آيات و روايات می‌نويسد: اين مطالب را ذكر كردم كه بدانيم حفظ وحدت يكی از هدف‌های اسلامی است و بايد در حد امكان برای تحقق اين هدف بكوشيم تا مصداق «ولتكن منكم ام‍ة يدعون الی الخير» بوده باشيم. تحقق يافتن اين هدف به هيچ وجه مستلزم اين نيست كه از بعضی اصول يا فروع مسلّم خود دست برداريم.
وی در پاسخ به اين سؤال كه آيا وحدت مسلمين و حسن تفاهم ميان فرق اسلامی جزو منظورهای حج هست يا نه؟، می‌نگارد: كسی كه كوچك‌ترين آشنايی با تعليمات اسلامی داشته باشد، در اين جهت ترديد نمی‌كند كه اسلام به عناوين مختلف دستور داده كه مسلمانان دور هم جمع شوند و يكديگر را از نزديك ببينند و از احوال يكديگر مطلع شوند تا دل‌هايشان به يكديگر نزديك شود و ديوارها از ميان برده شود و شكاف‌ها پر شود.
اين محقق شهير علوم اسلامی با بيان اين‌كه طبق نصوص اسلامی، عبادت هر اندازه بيشتر در خلوت و دور از چشم ديگران صورت بگيرد به اخلاص نزديك‌تر است، می‌نويسد: در عين حال اسلام دستور أكيد داده است كه نماز به جماعت خوانده شود و اجر و ثواب اين عمل را بيش از آنچه تصور می‌رود از نماز فرادا بالاتر برده است، چرا؟ برای اين‌كه در اثر جماعت، مسلمانان از يكديگر با خبر می‌شوند و دل‌هاشان به يكديگر نزديك می‌شود.
وی می‌نويسد: هفته‌ای يك بار نماز جمعه قرار داده و مقرر كرده است كه در شعاع يك فرسخ در يك فرسخ بر همه واجب است كه شركت كنند. در نماز جمعه (كه همان نماز ظهر روز جمعه است، ولی با تشريفات خاص) به جای دو ركعت آن دو خطابه را قرار داده تا امام در آن خطابه علاوه بر مواعظ، اخبار اقطار عالم اسلام را به اطلاع آن‌ها می‌رساند و مصالح عمومی آن‌ها را با ايشان در ميان می‌گذارد.
شهيد مطهری با تأكيد بر اين‌كه نماز جماعت يك اجتماع روزانه و نماز جمعه يك اجتماع عمومی‌تر هفتگی است، می‌نويسد: نماز عيد فطر و نماز عيد اضحی دو عبادت اجتماعی ديگر است كه سالانه برگزار می‌شود، اما از همه اجتماعات اسلامی مهم‌تر و عمومی‌تر و طولانی‌تر و متنوع‌تر برنامه حج است كه به حق آن را «كنگره عمومی اسلامی» نام نهاده‌اند.
وی می‌نويسد: بر هر كسی واجب است كه اگر توانايی داشته باشد، حداقل در عمر يك‌بار در اين اجتماع عظيم شركت كند. همه مسلمانان بايد در زمان معين و روزهای معين اعمال معينی را انجام دهند. همه بايد يك نوع لباس در آن ايام بپوشند، يك نوع سخن به زبان آورند.
اين عالم شيعی با بيان اين‌كه اين عمل بزرگ اسلامی، با همه نقايصی كه در اجرای آن وجود دارد باز هم در جهان بی‌نظير است، می‌نويسد: هم زمان واحد و هم مكان واحد در نظر گرفته شده است؛ همه بايد اين اعمال را در روزهای معينی از ذی‌الحجه انجام دهند، نه روزهای ديگر و يا ماه‌های ديگر، و همه بايد آن اعمال را در سرزمين معين انجام دهند.
شهيد مطهری در بيان چرايی وحدت زمانی و مكانی حج می‌نويسد: همه بايد در همان سرزمينی كه اولين بار در آنجا خانه‌ای برای پرستش خدای يگانه ساخته شده است، جمع شوند. چرا؟ آيا جز برای اين است كه ميعادگاه اهل توحيد و مجمع اهل توحيد باشد؟ آيا جز برای اين است كه اهل توحيد بايد در آنجا رنگ توحيد و وحدت به خود بگيرد؟
وی در پايان، سخنی از علامه فقيد كاشف الغطاء بيان و تأييد می‌كند كه «بنی الاسلام علی كلمتين؛ كلم‍ة التوحيد و توحيد الكلم‍ة؛ اسلام بر روی دو اصل و دو فكر بنا شده است؛ يكی اصل پرستش خدای يگانه است، ديگر اصل اتفاق و اتحاد جامعه اسلامی است».*