آیت الله ری شهری : حج بسان قرآن است

پرسش: با توجّه به اینکه توحید محور اصلی دین اسلام است و حج نیز مالامال از تعظیم ذکر
خداوند متعال است با نگاه به آیات قرآن کریم چگونه می توان تجلی خداوند را برای حجاج نمایان کرد ؟

تجلی خداوند در حج با نگاه به قرآن از طریق تفسیر آیات مربوط به این فریضة الهی قابل تبیین است .

مانند : تفسیر آیه وجوب حج برای افراد مستطیع [1] ، نظیر آیة اخلاص در حج [2]، تفسیر آیات برائت از مشرکین[3] ، تفسیر آیات مربوط به تعبد محض در مناسک حج[4] ، تفسیر آیات شعائر الهی در حج[5] ، تفسیر آیات مربوط به تأثیر انجام مناسک حج در افزایش تقوا[6] ، تفسیر آیات مربوط به یاد خداوند متعال در حج[7] ، تفسیر آیات مربوط به اماکن متبرّکه در حج[8] ، تفسیر آیات مربوط به منافع حج [9] ، تفسیر آیات مربوط به تحمل مشقت در راه انجام این فریضه الهی[10] ، تفسیر آیات مربوط به انفاق در حج[11] ، تفسیر آیات مربوط به تعاون و همیاری در حج[12] .

نکته قابل توجّه اینکه به فرمودة امام خمینی (ره) : « حج بسان قرآن است که همه از آن بهره مند می شوند ؛ ولی اندیشمندان و غواصان و درد آشنایان امّت اسلامی ، اگر دل به دریای معارف آن بزنند و از نزدیک شدن و فرو رفتن در احکام و سیاستهای اجتماعی آن نترسند ، از صدف این دریا ، گوهرهای هدایت و رشد و حکمت و آزادگی را بیشتر صید خواهند نمود و از زلال حکمت و معرفت آن تا ابد سیراب خواهند گشت . ولی چه باید کرد ، و این غم بزرگ را به کجا باید برد که حج بسان قرآن مهجور گردیده است و به همان اندازه ای که آن کتاب زندگی و کمال و جمال در حجاب های خود ساخته ما پنهان شده است و این گنجینه اسرار آفرینش در دل خروارها خاک کج فکری های ما دفن و پنهان گردیده است و زبان انس و هدایت و زندگی ، و فلسفه زندگی ساز او به زبان وحشت و مرگ و قبر ، تنزل کرده است ؛ حج نیز به همان سرنوشت گرفتار گشته است .» [13]
بر پایة این سخن دقیق تجلی قرآنی خداوند متعال در حج مراتبی دارد که با ژرف نگری در آیات قرآن و اسرار حج افزایش می یابد .

پرسش:  با توجّه به اینکه توحید به عنوان کلمه سواء (آیه 64 سوره مبارکه آل عمران) و حج نیز نمایش عظیم مسلمانان برای نشان دادن این توحید و یگانی است چگونه می توان با توجّه به آیه یاد شده آموزه حج را در سیطره یک وحدت جهانی نمایش داد ؟

آیة یادشده به مسلمانان دستور می دهد که پیروان کتاب های آسمانی بر پایة پذیرفتن اصل توحید و عدم پذیرش اطاعت و ربوبیت غیرخدا به تعامل منطقی دعوت کنند ، به سخن دیگر آیة یاد شده مردم جهان را بر پایه حق گرایی به وحدت کلمه می خواند . رکن سیاسی حج یعنی برائت از مشرکین نیز همین پیام را دارد یعنی مردم جهان می توانند با شرک زدایی و شکستن بت های موهوم اعتقادی و نفسانی به وحدت برسند . 
 
پرسش:  در موسم حج انسان پس از اقرار به توحید به نوعی وحدت نظری با همنوعان خود رسیده و در طی این وحدت نظری به وحدتی عملی دست می یابد که ثمره آن عدالت ، ایثارگری ، خودسازی و به تعبیر کامل تمامی فضایل اخلاقی است . این فضایل اخلاقی به جنس بشریت تعلق دارد و هر که خواستار آن باشد می تواند به آن دست یابد . با این توضیح با استعانت از آیات قرآن کریم تبیین نمائید که چگونه می توان این پیام عظیم موسم حج را به جهان غیر اسلامی ارائه داد ؟

انتقال پیام اخلاقی حج به جوامع غیراسلامی درصورتی امکان پذیر است که حج ، زائر خانه خدا را متحوّل کرده باشد ، حجاج بیت الله الحرام با گفتار نیکو ، «قولواللنّاس حسناً» و رفتار نیکو « اعملوا صالحاً » می توانند پیامبر فضایل اخلاقی حج باشند .

پرسش:  حج یکی از ابعاد جهانی شدن اسلام را به نمایش می گذارد که این ادعا به نوعی در یهودیت نیز مطرح است امّا جهانی شدن در یهودیت با جریانات زیرزمینی ، اقتصادی و نظامی است . در مورد جهانی شدن در اسلام با توجّه به آموزه هایی که در حج مورد توجّه قرار می گیرد توضیحات لازم را ارائه فرمائید ؟

مقایسة جهانی شدن در اسلام و جهانی شدن در یهودیت مانند مقایسة شب و روز با یکدیگر است ، جهانی شدن در اسلام هم از نظر مبنا و اساس و هم از نظر شیوة عمل با جهانی شدن به مفهوم امروزی آن متفاوت است ، آنچه حج در این رابطه می آموزد مبارزه با عقاید موهوم و قدرتهای استکباری و شرک آمیز در جهت فراگیر شدن حقّ و عدالت در جهان است .  
 

 پس از بنا نهادن کعبه به همّت حضرت ابراهیم u توجّه به کعبه در زمان حضرت موسی u و عیسی u به سمت بیت المقدّس شد به گونه ای که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نیز تا مدّتی به آن سمت نماز می گذاردند ، چرایی این مسأله یعنی انحراف از کعبه در دو شریعت موسوی و عیسوی و توجّه مشرکان در این برهه به کعبه را مطرح نمائید ؟

در پاسخ به این سؤال چند نکته قابل توجّه است :
1-  بر پایه برخی از گزارش ها کعبه در همه ادیان الهی مورد احترام بوده و پیروان همه ادیان موظف بوده اند در نماز ، رو به آن داشته باشند[14] ، البته بیت المقدّس نیز در ادیان الهی مورد احترام بوده است .
2-  در شماری از روایات اهل بیت آمده که بسیاری از انبیای الهی از جمله حضرت موسی و حضرت عیسی علیهما السّلام برای حج به مکّه آمده اند و حج انجام داده اند .[15]
3-  احترام مشرکین به کعبه به معنای رو کردن آنها به کعبه در عبادات نیست ، بلکه آنها در عبادات پنداری خود رو به بت ها می کردند ، احترام آنها به کعبه علاوه بر منافع اقتصادی ریشه در سنّت نیاکان خود که از نسل حضرت اسماعیل بوده اند ، دارد .
4-  بعید نیست یکی از علل مهم تغییر قبله این باشد که در آغاز بعثت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم کعبه کانون بت های مشرکان بود و لذا آن حضرت دستور دادند مسلمانان موقتاً به سوی بیت المقدّس نماز بخوانند تا صفوف خود را از مشرکان جدا کنند ، امّا هنگامی که به مدینه هجرت کردند و حکومت تشکیل دادند و صفوف آنها از دیگران کاملاً مشخّص شد ، ادامه این وضع ضرورت نداشت ، لذا در این هنگام مکلّف شدند که به سوی کعبه ، قدیمی ترین مرکز توحید و پرسابقه ترین کانون عبادت انبیاء بازگردند .
بدیهی است هم نماز خواندن به سوی بین المقدّس برای آنها که خانه کعبه را سرمایه معنوی خود می دانستند مشکل بود و هم بازگشت به سوی کعبه بعد از بیت المقدّس و لذا قرآن تغییر قبله را یک آزمون الهی می داند «و ما جعلنا القبلة التی کنت علیها إلا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه … »[16]
خداوند متعال می خواست با این آزمون بزرگ آنچه از آثار شرک در وجود مسلمانان باقی مانده از بین برود و روح تسلیم مطلق در برابر اوامر الهی در برابر فرمان حق در وجودشان پدید آید .
البته در این باره سخن بسیار است که فرصت دیگری برای طرح آن نیاز دارد .
 

______________________________________________________________

[1] آیه 97 آل عمران با ترجمه آن .
[2] واتموا الحج و العمرة لله 196 بقره .
[3] برائة من الله و رسوله الی الّذین عاهدتم من المشرکین (توبه 1) آیات سوره توبه و چهارم ممتحنه) .
[4] توبه 37 ، بقره 189 ، مائده 2 ، انفال 25 .
[5] حج : 32 ، 26 / بقره : 158 ، مائده : 2 .
[6] « لن ینال الله لحومها ولا دماؤها ولکن یناله التقوی منکم (حج 36 – 37) ؛ « و من یعظم شعائر الله فاءنها من تقوی القلوب (حج 26-33) ؛ « و أتموا الحج و العمرة لله … و اتقوا الله و اعلموا أن الله شدید العقاب (بقره 196) ؛ « والحج … ولکن البر من اتقی و أتوا البیوت من أبوابها و اتقوا الله لعلکم تفلحون (بقره 189) ؛ « الحج أشهر معلومات فمن فرض فیهن الحج فلا رفث ولافسوق و لاجدال فی الحج و ما تفعلوا من خیر یعلمه الله و تزودوا فان خیر الزاد التقوی و اتقون یا أولی الالباب … فلا إثم علیه لمن اتقی و اتقوا الله (بقره 197 – 203) ؛ « لاتحلوا شعائر الله و لا الشهر الحرام و لا الهدی و لا القلائد و لا آمین البیت الحرام یبتغون فضلا من ربهم و رضوانا … و تعاونوا علی البر و التقوی و لاتعاونوا علی الإثم و العدوان . واتقوا الله ان الله شدید العقاب (مائده 2).
[7] ولکلّ أمة جعلنا منسکالیذکروا اسم الله علی ما رزقهم … وبشر المخبتین ، الّذین إذا ذکر الله و جلت قلوبهم (حج 35) ؛ « … من شعائر الله لکم فیها خیر فاذکروا اسم الله علیها صواف … کذلک سخرها لکم لتکبروا الله علی ماهداکم و بشر المحسنین (حج 36-37) ؛ فاذا أفضتم من عرفات فاذکروا الله عندالمشعر الحرام و اذکروه کما هداکم … ثم أفیضوا من حیث أفاض الناس واستغفروا الله … فإذا قضیتم مناسککم فاذکروا الله کذکرکم آباءکم أو أشد ذکرا فمن الناس من یقول … واذکروا الله فی أیام معدودات » (بقره 197-203) ؛ لیشهدوا منافع لهم و یذکروا اسم الله فی أیام معلومات علی مارزقهم من بهیمة الانعام … (حج 26-33)
[8] « … بهذا البلد … » (بلد 1 و 2) ؛ « فلیعبدوا رب هذا البیت » (سوره قریش) ؛ « هذا البلد آمنا … بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم … (35 – 41) ؛ رب هذه البلدة الذی حرمها … (النمل 92) ؛ حرما آمنا یجبی إلیه ثمرات کل شیء رزقا من لدنا … » (القصص 57 ) ؛ حرما آمنا و یتخطف النّاس من …» (العنکبوت 67 ) ؛ « أول بیت وضع للناس للذی ببکه … » ( آل عمران 96) ؛ « البیت مثابة للناس و أمنا واتخذوا من مقام إبراهیم مصلی … طهرابیتی للطائفین و … » (بقره 125) ؛ « الکعبة البیت الحرام قیاماً للناس و الشهر الحرام … » (مائده 97) ؛ والمسجدالحرام الذی جعلناه للناس سواء العاکف فیه والباد … » (حج 25) ؛ هدیا بالغ الکعبه … » (مائده 97) ؛ ولتنذر أم القری و من حولها » (انعام 92) ؛ «ببطن مکه … المسجد الحرام » (فتح 24 – 25 ) ؛ « أفضتم من عرفات فاذکروا الله عندالمشعر الحرام … ثم أفیضوا من حیث …» (بقره 197 – 203)
[9] «لیشهدوا منافع لهم ویذکروا اسم الله فی أیام معلومات علی ما رزقهم من بهیمة … ذلک و من یعظم حرمات الله فهو خیر … ذلک و من یعظم شعائر الله فأنّها من تقوی القلوب ، لکم فیها منافع إلی … » (حج 26-33) ؛ « و إذ جعلنا البیت مثابة للناس و امنا … » (بقره 125) ؛ «جعل الله الکعبة البیت الحرام قیاماً للناس و الشهر الحرام و الهدی والقلائد … » (مائده 97) .
[10] « ولکل أمة جعلنا منسکا … المخبتین ، الذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم والصابرین علی ما أصابهم (حج 34-35) ؛ «أسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم ربنا لیقیموا الصلاة» (ابراهیم 35) ؛ «لیبلونکم الله بشیء من الصید تناله أیدیکم و رماحکم … (مائده ، 97) ؛ «ولاتحلقوا رؤوسکم حتی … فمن کان منکم مریضا أو به اذی من رأسه فقدیه من … فمن تمتع بالعمرة إلی الحج فما استیسر من الهدی فمن لم یجد فصیام …» (بقره 196) ؛ یأتوک رجالا و علی کل ضامر یأتین من کل فج عمیق » (حج 26-33)
[11] « وأحلت لکم الانعام … و من یعظم شعائر الله … لکم فیها منافع إلی … ؛ « جعلنا منسکالیذکروا اسم الله علی ما رزقهم من … و بشر المخبتین ، الذین … و ممارزقناهم ینفقون ، والبدن جعلناها … فکلوا منها وأطعموا … لن ینال الله لحومها ولا … و بشر المحسنین (حج 32-37).
[12] « غیر محلی الصید و أنتم حرم … لاتحلوا شعائر الله ولاالشهر الحرام و لاالهدی ولاالقلائد …  وتعاونوا علی البر و التقوی ولاتعاونوا علی …» (مائده 1-2) ؛ «ولا تقاتلوهم عند المسجدالحرام حتی یقاتلوکم فیه … الشهر الحرام بالشهر الحرام والحرمات قصاص … واتقوا الله واعلموا أن الله مع المتقین ، وأنفقوا فی سبیل الله ولا تلقوا بأیدیکم إلی التهلکه و أحسنوا إن الله یحب المحسنین » (بقره 191 – 195) .
[13] صحیفة حج ، ص 250 – 251
[14] ر. ک المیزان ، ج 1 ، ص 338 .
[15] ر . ک . حج و عمره در قرآن و حدیث ص 527 حج گذاری پیامبران .
[16] بقره : 143 .