مقاله:مسجد در مدینه النبی

شناخت این نیایشگاه الهی در مدینه النبی برای جامعه امروز ما و دنیای معنویت گرای اهمیت بسیار دارد؛ چرا که مسجد در طول تاریخ، خاستگاه آموزش های فرهنگی و نظامی و نمایشگاه هنرهای اسلامی و آوردگاه رقابت های ادبی بوده است.
پیامبر بزرگوار اسلام (ص) زمانی که یثرب آمد، وضعیت سیاسی جدید آغاز شد؛ دو قبیله اوس و خزرج که دشمنی های کهنه و مهلک خود را در سایه اخوت دینی فراموش کرده بودند، دور بیرق اسلام گرد آمده و هسته جامعه مسلمانان را تشکیل دادند. تقسیمات قدیمی ملغا و لقب معزز « انصار» برای همه کسانی که اسلام را در ساعات سخت یاری کرده بودند، متداول شد. گروه مومنین که زادگاه محبوب خود را ترک کرده و از هرگونه وابستگی به آن دست کشیده بودند، نام مهاجرین رادریافت کردند.برای اینکه پیوند مهاجرین و انصار محکم تر شود، پیامبر عقد اخوت بین آنها بست تا در غم و شادی یکدیگر شریک شوند.
اسم قدیمی یثرب به مدینه النبی تبدیل شد و پیامبر در نخستین فرصت در راه دعوت به اسلام به تاسیس مسجد به عنوان پایگاه مهم اجتماعی و تربیتی پرداخت . پیامبر (ص) درچند کیلومتری شهر مدینه و در محلی به نام قبا، مسجد معروف قبا را ساخت؛ این نخسین مسجدی است که در اسلام ساخته شده است.
دو برادری که مالک زمین بودند، آن را هدیه کردند ولی چون یتیم بودند، پیامبر زمین را با آنها پرداخت . ساختمان مسجد از نظر شکل و بنا ساده و با دین بی پیرایه ای که تعلیم می فرمود سازگار بود، دیوارهای آن با آجر و گل و سقفش از برگ درخت خرما درست شده بود. بخشی از مسجد نیز برای اقامت کسانی که منزل نداشتند، در نظر گرفته شد و در سالهای بعدنیز مسجد توسعه پیدا کرد.
مسجد کانون آموزش مدینه النبی
از همان ابتدا مسجد به عنوان کانون همبستگی مسلمانان، به تحکیم پیوندها و تبادل آرا در امور دینی مسلمانان همت گماشت . از نخستین روزهای ترویج اسلام، تعلیم با مسجد ارتباط تنگاتنگ داشت و انجام با درک و یاد گیری فرمایشات پیامبر (ص) با عنوان« حدیث » و بر طبق آیین اسلام آغاز شد.
وجه تربیتی و آموزشی مسجد پس از جنبه عبادی بیشتر نمایان و برجسته است. این نقش مسجد، توجه همه پژوهشگرانی راکه درباره مسجد النبی سخن گفته یا اثری نگاشته اند، به خود جلب کرده است. در برهه زمانی که مراکز آموزشی در کنار مسجد به فعالیت فرهنگی می پرداختند، تنها شمار اندکی مکتب های خانگی بود که در گوشه و کنار شهر مدینه و یا مکه قرار داشت و این مکتب ها تنها به آموزش خواندن و نوشتن در پاره ای موارد قرآن کریم و معارف اسلامی می پرداختند و حجم کارهای آنها هرگز با آنچه در مساجد انجام می شد، قابل مقایسه نیست. تقریبا تمام علوم رایج در آن روزگار چون خواندن قرآن و حدیث، در مسجد تدوین می شد و ابعاد و کارکرد تربیتی مسجد با استناد به عملکرد و سخنان نبی اکرم (ص) کاملا مورد توجه ایشان بوده است. از این رو، یکی از ره آوردهای مسجد در مدینه النبی، ایجاد فضای رو شنگری و هدایت علمی و تربیت اخلاقی بود.مسجد پیامبر خدا (ص) در مدینه نخستین دانشگاهی بود که حضرت (ص)با دست خود یاران  را به نیکی تربیت کردند تا در دین خدا فقیه و دانا شدند.صحابه پیامبر (ص) به آن رفت و آمد می کردند تا دانش، هدایت، فضایل و معرفت بیاموزند و هر اندازه که شرایط زندگی شان مساعدت می کرد به این مهم اختصاص می دادند.
مسجد النبی مدرسه ای بود که مردان و قهرمانان در آن ساخته شدند و در پرتو قرآن، مردم بت پرست به پیشروان هدایت تبدیل شدند. همین افراد داعیان، مبلغان، حامیان، پارسیان شب و سواران میدان در روز بودند و توانستد اسلام و صلح و صفا را در گستره زمین رواج دهند و حیات معنوی را در گستره گیتی منتشر سازند و انسانیت را با ارزش های اسلام یاری رسانند.
پایگاه تبلیغ پیامبر(ص) در مدینه
در روزگار رسول خدا (ص) و صحابه ایشان، مسجد، کانون تبلیغ و ارشاد بود و مکان ضیافت و پذیرایی هیئت هایی بود که بر پیامبر خدا(ص) وارد می شدند تا به اسلام تشرف حاصل کنند. یاران رسول ا… بر حضور در مسجد می کوشیدند و هرگاه یکی از یاران نمی توانست در آن حاضر شود، یکی از صحابه، وی را در جریان جلسات قرار می داد.
 نهضت نبی اکرم اندیشه های انسان را بسوی تعالی رهنمون ساخت و با فرمان به «خواندن» ( اقرا باسم ربک الذی خلق الذی علم بالقلم، علم الانسان مالم یعلم) مبارزه با نادانی را رسالت خود قرار داد و اسلام ویژگی «ندانستن» جامعه آن دوران را بستر آگاهی، بینش و دانش مبدل کرد و مسجد النبی موجی از افکار و اندیشه های الهی را در جامعه ایجاد نمود. پایگاه تبلیغ اسلامی شور و نشاط علمی را برانگیخت ودانش و آموختن بهایی دیگر یافت. به هر روی، شمار آنان که خواندن و نوشتنمی دانستند افزایش یافت و تبلیغ و آموزش با خواندن محتوای پیام آسمانی رونقی چشمگیر پیدا کرد.
آموزگار مکتب اسلام پرستش خدای را محور تبلیغ قرار داد و بر فراگیری معنای ایمان، دانستن آیه های کتاب آسمانی تاکید می کرد تا از گذر آن رسالت خویش را مبنی بر تفسیر و تبیین آیه های و فحوای کلام آسمانی به مردم انجام دهد. پیامبر برای ادای این رسالت دشوار از هر فرصت برای روشنگری مردم بهره می جست ولی سیره و زندگی پیامبر نشان می دهد که مسجد در دوران رسالت، مهمترین سنگر تبلیغ و تربیت دینی بوده است. ابوذر می گوید: رسول خدا (ص) ایمان را قبل از آموزش قرآن به ما  می آموخت. برخی از یاران چون حضرت علی (ع)، عبدا…بن رواحه،معاذبن جبلو ابو عبید نیز در این راه در کنار پیامبر قرار داشتند و در انجام رسالت الهی او را یاری می کردند.
مسجد مدینه النبی؛ سیاست، فرهنگ و مدیریت اسلامی
در دوره های درخشان تمدن اسلام، مسجد در حیات جمعی مسلمانان با نقش هایی چون مجلس شورا، محل داوری، مرکز فتوا، پایگاه یا ستاد تقسیم های نظامی جلوه می کرد.
سپاهیان از مسجد برای جهاد در راه خدا گسیل می شدند تا کلمه الهی را برافراشته دارند و پرچم اسلام را در جهان به اهتزاز در آورده اند.
تاسیس مسجد در مدینه النبی محور اساسی روند حرکت روز افزون و آغاز فصل جدید سیاسی در حیات امت مسلمان است و نخستین گام بنیاد تمدنی نوین با تاسیس این پایگاه عبادی – سیاسی ریخته شد. مرکزیت سیاسی مسجد در مدینه پیامبر و پویایی تمدن اسلام اصل مهمی است که بر حکومت، جامعه و فرهنگ، تاثیری ژرف دارد. مسجد نبوی کانون جنبش های فکری و عملی بوده است و شکوه آن خانه پیامبر خدا (ص) – که در آن روز مرکز حکومت و سیاست بود- تحت الشعاع قرار می داده است.
پیمان اخوت دو قبیله اوس و خزرج در مسجد النبی بسته شد و عقد اخوت میان امت نیز از مواردی است که پیامبر در مسجد مدینه بر قرار ساخت. هیئت ها و گروه هایی که قصد تشرف به اسلام داشتند به مدینه النبی می آمدند و وارد مسجد می شدند. اسیران جنگی را در مسجد جای می دادند و تا آزادی و مسلمان شدن درآن نگه داری می شدند.
پیامبر (ص) در بسیاری موارد، تازه مسلمانان را به صورت فردی در مسجد آموزش می داد و گفت و گوهای علمی و فرهنگی زیادی میان هیئت های اعزامی قبایل گوناگون به مدینه صورت می گرفت و جایگاه این گفت و گو، جایی جز مسجد نبود.
نبی اکرم با هیئت هایی که به حضور می پذیرفتند به مذاکره دینی و اجتماعی می پرداختند که این برنامه ها مضاف بر جنبه های سیاسی، به منظور گرویدن به اسلام، بحث و گفت وگو پیرامون معارف اسلامی سامان می یافت.
محیط فرهنگی که پیامبر در مدینه ایجاد کرده بودند، ایجاب می کرد که در حضور آن حضرت و با اجازه ایشان مسابقه شعر و سخنرانی در مسجد برگزار شود و پیامبر با بردباری با چنین مسایلی برخورد می کردند.
 مسجد پیامبر به عنوان کانون عشق ومودت میان مسلمانان مدینه در آمد و نقش بسزایی در ایجاد فضای معنوی گذاشت تا زمینه مناسب برای اجتماع معتقدان به پیام وحی ایجاد شود.
اهمیت و نقش مسجد الحرام،هرگز از نگاه پیامبر (ص) پوشیده نبود ولی چیرگی قریش و مشرکان امکان پی ریزی فعالیت را از آن سلب کرده بود ولی با فتح مکه و اداره سیاسی آن شهر، پیامبر شروع به فعالیت های فرهنگی و سیاسی در این مرکز مقدس نمود و دست به ترویج مبانی دینی زد و با انجام کارهایی که به گونه ای اداره امور حکومت اسلامی بود، قدم در راه سازندگی و تلاش برای برپایی پایگاه فعالیت ها گذاشت.
در وصف و تحلیل جایگاه مسجد النبی و جایگاه آن در مدینه بایستی گفت آن چه مکه و مدینه را مکمل هم می کند، این است کهمکه یک جهت و مرکز حج و زیارت به سوی مکانی بالاتر است و مدینه جایگاه مسجدی است که خاتم رسولان آن را بنیاد نهاد و این مسجد مرکز حکومت اسلامی و کانون تلاش های فرهنگی – اجتماعی پیامبر(ص) گشت و نخستین کار برگزیده پیامبر در مدینه، ساختن این مسجد بود. این بنای مقدس به همراه بارگاه مطهر حضرت نبی اکرم (ص) برسیمای شهری و معابر و فرآیندهای اجتماعی – فرهنگی مدینه اثری قابل ملاحظه گذاشته است و مدینه به برکت این بناهای مبارک، حرمت فوق العاده ای به دست آورده است.
رسول خدا فرموده اند: حضرت ابراهیم (ع) مکه را حریم قرار داد و برای مردمش دعا کرد. من نیز مدینه را حرم قرار دادم.
جالب آنکه حضرت رسول خدا(ص) برای آنکه آمیختگی مسجد را با زندگی اجتماعی مردم نشان دهد، خانه و مسجد را در یک واحد معماری برپا کرد و خانه های صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن استقرار یافت. تعداد بسیاری از مسلمانان بی خانمان و اهل تعبد تحت عنوان اصحاب صفه، در حوالی مسجد می خوابیدند. در کنار مسجد خیمه ای به عنوان بیمارستان بر پا شد و مکانی به امور نظامی اختصاص داشت و از همین روست که ساختمانهای مهم اجتماعی و عمومی و حیاتی در اطراف مسجد النبی تمرکز یافتند.
به هر روی، مایه مباهات است که پیامبر با بنای مسجد توانست شکوهی در تمدن اسلامی ایجاد کند تا مسلمانان با آفریدن عجایب و شگفتی ها،اوج و عظمت مقدس ترین مکان های روی زمین برای پرستش و عبادت خالق هستی را به جهانیان عرضه کنند.

 منابع و مآخذ:
1- المیلم عبدالعزیزمحمد، رسالت علمی و سیاسی مسجد النبی (ص)، ترجمه محمد تقی رهبر، نشریه مسجد، شماره 36.
2- جایگاه مسجد در اسلام، نشریه مسجد شماره 74.
3- مساجد در تمدن اسلامی، دبیرخانه ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون های فرهنگی، هنری مساجد، تهران، رسانش،1384.
4- مسجد در سفر نامه ها، دبیر خانه علمی هماهنگی و نظارت بر کانون های فرهنگی، هنری مساجد، تهران، رسانش، 1384.
5- معادیخواه عبدالمجید، تاریخ اسلام؛ تهران، نشر ذره، 1377.
6- امیر علی، روح اسلام، ترجمه ایرج رزاقی و محمد مهدی حیدر پور، مشهد،انتشارات آستان قدس رضوی، 1366.
7- اسلامی، سید حسن، محمد(ص) قم،نشرخرم،1375.
8- آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبراسلام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1361.
9- حجتی، سید محمد باقر، مسجد نبوی در گذر تاریخ.
10- حکتی، حسن احمدی، نقش آموزش مسجد در عصر پیامبر(ص)، نشریه مسجد، شماره 42.