سفرنامه عمره (14) سلام بر تو حمزه شیر خدا

قرار شده است که به همراه دوستان امروز به زیارت دوره برویم . کمی کسالت دارم و شب را هم نخوابیده ام . زیارت مجموعه ای از مشاهد شریفه را "زیارت دوره " می گویند . دوستی که قرار است زحمت کار را داشته باشد می گوید که زیارت  برای دو مکان احد و مسجد قبا تنظیم است و من می گویم ، این که زیارت دوره نمی شود – زیارت خطی است ! بین دو نقطه و از ایشان عذرخواهی می کنم دراین روزها دوستان محبت های بسیاری به ما کرده اند و من شرمنده این همه محبت با عذرخواهی و کسب اجازه ترجیح می دهم که خودم به دیدار زیارتگاههایی بروم که در برنامه سفرم دارم و زیارت آنها هم ، تاکید شده است .

قبر حضرت حمزه سید الشهداء و شهداء احد

با دوستان تا احد و زیارت حضرت حمزه سید الشهدا (ع) عموی بزرگوار پیامبر اسلام نایل می شوم .

السلام علیک یا عم رسول الله السلام علیک یا خیر الشهداء السلام علیک یا اسد الله و رسوله و...

حمزه بن عبدالمطلب، عموی پیامبر گرامی اسلام بود، دو سال پیش از ولادت رسول خدا(ص)  دیده ‏به جهان گشود.در میان جوانان قریش در دلاوری و بزرگواری برجسته و در آزاداندیشی، آزادمنشی وستم‏ستیزی سرآمد بود. سلحشوری و توان رزمی وی همزمان با آغاز دوره جوانی نمودار شد.آن آزادمرد، حتی پیش از پذیرش اسلام، از رسول خدا در برابر آزارهای مشرکان‏حمایت می‏کرد. گرویدن وی به اسلام موجب سربلندی دین خدا شد، زیرا پس از آن مسلمانان از انزوا بیرون آمدند و قریش با درک و مشاهده پشتیبانی حضرت حمزه از پیامبر اکرم (ص )از آزارهای خود کاستند و رفتارشان با رسول خدا و مسلمانان‏ ملایم‌تر شد.
حمزه(ع ) همراه دیگر مسلمانان به مدینه هجرت کرد و خدمات ارزنده‏ای بویژه درامور نظامی ارائه داد. پیامبر اکرم (ص) به مسائل دفاعی حکومت نوبنیاد خود اهتمام خاصی داشتند. ایشان‏ با تشکیل گروه‌های رزمی درصدد برآمدند امنیت مدینه را تامین کرده، مسلمانان را برای رویارویی با دشمنان آماده سازند. بر این اساس هفت ماه پس از هجرت، نخستین‏ گروه گشتی رزمی را به فرماندهی حضرت حمزه (ع ) اعزام نمودند. گرچه این‏رویارویی بدون درگیری پایان یافت ، ولی نشانه‏ای از اقتدار سپاه اندک اسلام دربرابر کاروان بزرگ مشرکان بود.
رسول گرامی اسلام در ربیع‏الاول سال دوم هجرت غزوه «ابواء» را تدارک دید و در جمادی‏الاولی غزوه «ذات العشیره‏» را به قصد تعقیب کاروان قریش سازماندهی کرد. در این دو غزوه نیز پرچمدار سپاه اسلام، حضرت حمزه بود. آن رزمنده نستوه در جنگ بدر حضوری درخشنده داشت. این نبرد با امدادهای الهی ودلاوری‏های بی‏مانند امیرمومنان علی (ع ) و سلحشوری حضرت حمزه(ع) ، با پیروزی قاطع سپاه اسلام‏ به پایان رسید. در این پیکار تنی چند از سران کفر به دست توانای حمزه به هلاکت ‏رسیده یا به اسارت درآمدند. "طعیمه بن‏عدی " و "ابوقیس بن‏ فاکه " از جمله این کشته ‏شدگان‏ بودند و "اسود بن‏عامر " به دست‏ حمزه به اسارت درآمد.
جنگ احد یکی از غزوه های مشهور رسول خدا (ص) بود که در دامنه کوه احد، در 4 کیلومتری شمال مدینه و در روز شنبه هفتم شوال سال سوم هجری، بین مشرکان قریش و سپاه اسلام رخ داد.قریش به تلافی شکست در جنگ بدر و خونخواهی کشتگان خود با سه هزار مرد جنگی و دویست اسب و هزار شتر، به همراه جمعی از زنان از جمله هند جگرخوار، به قصد جنگ با مسلمانان راهی مدینه شدند و پس از ده روز راهپیمایی در دامنه کوه احد که در شمال مدینه و جای خوش آب و هوایی بود ، چادر زدند.
پیامبر که از طریق عمویش، عباس بن عبدالمطلب، از حرکت قریش اطلاع یافته بود، پس از مشورت با یاران خود آماده جنگ شد و به همراه هزار نفر از مسلمانان از مدینه بیرون آمد. اما در میان راه "عبدالله بن ابی" رئیس منافقان مدینه، با سیصد تن از یاران خود از صف مسلمانان خارج شد و به مدینه بازگشت. سرانجام رسول خدا با هفتصد تن از جنگجویان مسلمان (و تنها با دو اسب و صد تن زره‌پوش) شامگاه به احد رسید.
سیدالشهدا حمزه ‏بن ‏عبدالمطلب (ع) در غزوه بنی قینقاع پرچمدار سپاه اسلام بود. یهودیان بنی‏ قینقاع ‏نخستین گروه یهود بودند که با اسلام اعلام جنگ نمودند. سپاه اسلام قلعه آنها رامحاصره کرد. آنگاه رسول خدا(ص) آنان را از مدینه تبعید نمود و اموالشان رامصادره کرد.یک سال پس از جنگ بدر، غزوه احد با هدف مقابله با مشرکانی که برای انتقام‏گیری‏ از مسلمانان و جبران شکست‏ بدر به سمت مدینه آمده بودند ، آغاز گردید. حمزه و برخی دیگر از مسلمانان سلحشور، معتقد به جنگ برون‏ شهری بودند، حمزه به رسول خدا عرض کرد: سوگند به آن که قرآن را بر تو فرستاد امروز دست‏ به غذا نخواهم برد، مگرآنکه بیرون مدینه با شمشیر خود بر دشمن بتازم!
فردای آن روز جنگ تن به تن آغاز شد و در نهایت با یورش همگانی مسلمانان، قریش شکست خورد. پس از این پیروزی اولیه، هنگامی که مسلمین به جمع آوری غنایم مشغول بودند، محافظان و تیراندازانی که حفاظت تنگه مهم و سوق الجیشی احد را بر عهده داشتند، علی رغم تاکید شدید پیامبر به حفظ محل نگهبانی خود، به دنبال سهم خود از غنایم، مقر خویش را ترک کردند.
خالد بن ولید که در کمین همین فرصت بود با سواران خود از تنگه احد به مسلمانان حمله کرد و از پشت، بر قلب سپاه اسلام خنجر زد. به این ترتیب، پیروزی مسلمین به شکست تبدیل شد.
در این نبرد، دندان رسول خدا شکست، 74 تن از مسلمانان، از جمله حمزه سید الشهدا، به شهادت رسیدند و بسیاری نیز مجروح شدند.
حضرت حمزه (ع) از معدود قهرمانانی‏ بود که در جنگ، نشان بر خود می‏نهاد و بدین وسیله خود را به دوست و دشمن معرفی‏ می‏کرد. او نمونه‏ای از شجاعت و دلیری در میدان نبرد بود، خود را به اعماق صفوف‏ دشمن می‏رساند و با دشمن درگیر می‏شد، از قدرت بازوی برجسته‏ای بهره‌مند بود. دراحد با دو شمشیر پیش رسول خدا می‏جنگید و می‏گفت: من شیر خدا هستم!دراحد، به هنگام تهاجم دشمن، وفادار و ثابت‏ قدم از رسول خدا (ص) دفاع می‏کرد و توانست‏ سی مشرک جنگجو را به هلاکت‏ برساند.یکی از مشرکان به نام «وحشی»، زیر درختی در کمین آن سردار دلاور نشسته بود. حمزه او را دید و آهنگ او کرد. یکی از دشمنان راه‏ را بر او بست. حمزه به او حمله کرد و وی را به قتل رساند. سپس با شتاب به سوی ‏وحشی خیز برداشت ولی پایش در گل سر خورد و به زمین افتاد.
در این هنگام وحشی ‏زوبین به سویش پرت کرد و بدین ترتیب آن بزرگوار پس از عمری جهاد در راه خدا و یاری پیامبر گرامی به ملکوت اعلی پیوست و آن سردار رشید، شهید شاهد بارگاه ‏الهی شد.
رسول خدا (ص) در منزلت او فرمود: سالار شهیدان در روز قیامت نزد خداوند حمزه است‏. مزار آن سردار شهید و دیگرشهیدان احد همواره زیارتگاه عاشقان و عارفان الهی و الهام‏بخش جهاد و شهادت به مبارزان بوده است.
فردای شبی که پیامبر و سپاهش به مدینه برگشتند، دوباره از طرف خدا مامور شدند دشمن را تعقیب کنند. پیامبر "ابن ام مکتوم"  را جانشین خود در مدینه قرار داد و با پیشروی به ‌سوی حمراء الاسد در هشت فرسخی مدینه، دشمن را از حمله مجدد به مرکز اسلام منصرف ساخت.

کوه و منطقه احد - قبور شهدا  و ... از فراز تپه رمات (تیراندازان)

   در احد کاروانی از زائرانی چون من که به تنهایی به زیارت آمده اند شکل می گیرد. دو نیجریه ای – من و چهار تاجیک که یکی شان جوانی است طلبه در یکی از مدارس دینی عربستان و هر چهار نفر اهل منطقه "خجند" – در این تور هر یک از ماه قرار است ده ریال عربستان ( حدود سه دلار ) بپردازیم و در عوض راننده ما را به زیارت چند مکان و در نهایت به حرم شریف نبوی (ص) ببرد.
  اول مکانی که به زیارت آن نایل می آییم ، مسجد قبا است . مسجد طی قرون بارها بازسازی شده والان فضایی بسیار وسیع و ساختمانی نو و با رنگ سفید و گنبدها و منارهایی چند دارد.
هنگامی که رسول خدا (ص) از مکه به سوی مدینه هجرت می‌فرمود، پیش از وارد شدن به مدینه، مدت کوتاهی در قبا منتظر علی بن ابیطالب (ع) ماند. میزبان رسول خدا در قبا مربدی ( مربد به حیاط خلوت یا زمینی خارج از محوطه مسکونی خانه گفته می‌شود که به کار نگهداری شتر یا خرمن‌کوبی یا خشک کردن خرما می‌آید.) در کنار خانه خود داشت. رسول خدا آن زمین را از او گرفت و در مدت اقامت خود در قبا ، در آن مسجدی بنا کرد که به مسجد قبا معروف شد. خود پیامبر نیز در کار ساختن آن مسجد شرکت می‌ فرمود و سنگ و مصالح می‌آورد. هنگامی که قبله مسلمانان از مسجد الاقصی به کعبه تغییر یافت، رسول خدا خود محراب جدید آن را به سوی کعبه ساخت. پیامبر پس از سکونت در مدینه نیز گاه سواره و گاه پیاده به آنجا می‌رفت و در آن نماز می‌خواند. او همواره بر فضیلت و شرافت این مسجد تأکید می‌کرد و می‌فرمود:«به جا آوردن دو رکعت نماز در مسجد قبا پاداش یک عمره را دارد.»
بسیاری از مفسران گفته اند که آیه 108 و 109 سوره توبه اشاره به مسجد قبا دارد:

« لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه، فیه رجال یحبون ان یتطهروا و الله یحب المطهرین. افمن اسس بنیانه علی تقوی من الله و رضوان خیر ام من اسس بنیانه علی شفا جرف هار فانهار به فی نار جهنم و الله لا یهدی القوم الظالمین »
(مسجدی که از روز نخست بر پایه تقوا بنیان نهاده شده، سزاوارتر است که در آن (به نماز) بایستی. در آن (مسجد) مردانی هستند که دوست دارند پاکیزه باشند؛ و خداوند پاکیزگان را دوست دارد. آیا کسی که شالوده آن را بر پرهیز از خدا و خشنودی او بنا کرده بهتر است، یا کسی که پایه‌اش را بر کنار پرتگاهی سست قرار داده که (به زودی) در آتش جهنم فرو می ریزد؟! و خداوند گروه ستمگران را هدایت نمی کند. »
مسجد قبا نخستین بار در زمان عثمان بن عفان مرمت شد و گسترش یافت، در زمان عمر بن عبدالعزیز کاملا بازسازی شد و پس از آن نیز بارها تعمیر یا بازسازی شد یا بر مساحتش افزوده گشت. مساحت و شکل امروزی این مسجد، حاصل بازسازی حکومت سعودی است که در سال 1388 ق انجام گرفت .

 در ادامه به مسجد ذوقبلتین (دوقبله ) می رویم . به قول مشهور در تاریخ پانزدهم ماه رجب المرجب ( در برخی منابع 18 محرم الحرام ) سال دوم هجری قمری دستور تغییر قبله از بیت المقدس به سوي کعبه به پیامبر اکرم ( ص ) داده شد.
پس از دستور واجب شدن نماز بر مسلمانان، پیروان این آیین الهي، به طرف بیت المقدس، محلي که مورد احترام ادیان دیگر از قبیل یهودیت و مسیحیت بود، نماز مي خواندند. ولي پس از هجرت پیامبر اسلام به مدینه، یهودیان این شهر، پیامبر اسلام(ص ) را مورد طعنه قرار داده و از این که مسلمانان از قبله یهودیان براي نماز استفاده مي کنند، آنان را استهزاء مي کردند. سرانجام در حالي که 17 ماه از ورود پیامبر اسلام    ( ص ) به مدینه مي گذشت، به دستور خدا، کعبه، قبله مسلمانان گردید. این دستور در حالي که پیامبر اکرم    ( ص ) نماز ظهر را در مسجد بني سلمه اقامه مي کرد ،از جانب خداوند صادر شد.
  حضرت جبرئیل (ع) مأمور شد که به وی وحی الهی را نازل کند. وی بازوي پیامبر (ص) را گرفت و روي او را به سوي کعبه گرداند.

« قَدْ نَرَي تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّینَّکَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَیثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَکُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِینَ أُوْتُواْ الْکِتَابَ لَیعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یعْمَلُونَ »

« ما توجه تو را بر آسمان به انتظار وحی و تغییر قبله بنگریم و البته روی تو به قبله ایکه بدان خشنود شوی بگردانیم پس روی کن به طرف مسجدالحرام و شما مسلمین نیز هر کجا باشید در نماز روی به آن جانب کنید و گروه اهل کتاب به خوبی می دانند که این تغییر قبله بحق و راستی از جانب خدا است و خداوند از کردار آنها غافل نیست. » سوره مبارکه بقره ، آیه 144
پیامبر اسلام ( ص ) در حال نماز، روي به مسجد الحرام کرد و دو رکعت پایاني نماز ظهر را به سوي کعبه خواند و به همین دلیل این مسجد در تاریخ اسلام به «ذوالقبلتین» معروف شده است.
بعد از تغییر قبله، یهودیان ناراحت شدند و تبلیغات منفي خود را به شکل دیگري شروع کردند و اظهار داشتند که چه عاملي باعث ‏شد که مسلمانان از قبله پیشین انبیا اعراض نمایند، پس یا کار سابقشان باطل بوده و یا کار فعلي آنان اشتباه است. خداوند متعال در آیه یاد شده جواب آنها را چنین مي‏دهد که همه جا مربوط به خداست و به هر کجا او دستور دهد، باید به آن سو نماز خواند و نقطه خاصي بدون دستور الهي داراي شرافت ذاتي نیست.

« سَیقُولُ السُّفَهَاء مِنَ النَّاسِ مَا وَلاَّهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کَانُواْ عَلَیهَا قُل لِّلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ یهْدِی مَن یشَاء إِلَي صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ »
« مردم سفیه بیخرد خواهند گفت چه موجب آن شد که مسلمین از قبله ای که بر آن بودند (بیت المقدس) روی به کعبه آوردند بگو ای پیغمبر مشرق و مغرب خدایراست و هر که را خواهد او به راه راست هدایت کند.» سوره مبارکه بقره، آیه 142
قبله مدینه طیبه، از معجزات رسول الله (ص) است که بدون اعمال آلات نجومی و قواعد هندسی و یا در دست داشتن زیج و دیگر منابع طول و عرض جغرافیایی، آن را در غایت دقت و استوا تعیین کرده و به سوی کعبه ایستاد و فرمود: « محرابی علی المیزان »
مدینه و مکه تقریباً در سطح یک دایره نصف النهار قرار گرفته اند و اندکی طول مدینه از مکه بیشتر و عرض مدینه نیز قریب چهار درجه بیشتر از مکه است و قبله مدینه اندکی از جنوب به سوی مغرب منحرف است و جالب این است که ناودان کعبه نیز در جانب غربی آن قرار دارد.
رسول الله (ص) هنگامی که در مکه به سوی بیت المقدس نماز می خواند خانه کعبه را بین خود و بیت المقدس قرار می داد ولی این عمل در مدینه میسر نبود زیرا اگر کسی در مدینه مواجه مکه باشد، ناچار باید بیت المقدس را پشت سر قرار دهد و بالعکس، اما در مکه می تواند در طرف جنوب خانه کعبه، هم به سوی کعبه باشد و هم به سوی بیت المقدس.
چنانچه ناصر خسرو علوی در سیاحت نامه گوید: « مدینه شهری است بر کناره صحرایی نهاده و آنجا قبله، سوی جنوب افتاده است. »
براي آزمایش افراد مسلماني که هنوز رسوبات دوران شرک در آنها بود و هنوز به مقام تسلیم نرسیده بودند اطاعت از این دستور بسیار کار دشواري بود و در قرآن کریم نیز به این مساله اشاره شده است:

« وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَکُونُواْ شُهَدَاء عَلَي النَّاسِ وَیکُونَ الرَّسُولُ عَلَیکُمْ شَهِیدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنتَ عَلَیهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن یتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن ینقَلِبُ عَلَي عَقِبَیهِ وَإِن کَانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاَّ عَلَي الَّذِینَ هَدَي اللّهُ وَمَا کَانَ اللّهُ لِیضِیعَ إِیمَانَکُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِیمٌ »
« و ای پیغمبر ما قبله ای که بر آن بودی نگردانیدیم مگر برای اینکه بیازمائیم و جدا سازیم گروهی را که از پیغمبر خدا پیروی کنند از آنانکه به مخالفت او برخیزند و این تغییر قبله بسی گران بود جز در نظر هدایت یافتگان به خدا و خداوند اجر پایداری شما را در راه ایمان تباه نگرداند که خدا به خلق مشفق و مهربان     است. » سوره مبارکه بقره ، آیه 143
 سر راه مسجد جمعه را نیز زیارت می کنیم . از نظر تاریخی ، پس از مسجد " قبا" دومین مسجدی است که در اسلام ساخته شده است و آن را مسجد"وادی " و مسجد " عاتکه " نیز می گویند .چون حضرت رسول (ص) از "قبا" روانه ی مدینه شد ، "عتبان بن مالک |" رییس خاندان "بنی عمروبن عوف" نزد آن حضرت آمد و گفت : ای فرستاده ی خدا! برشما چند روز در محل پسرعموهای ما به سر بردید و این برای آنان موجب فخر همیشگی بود . رسول خدا(ص) نزد آن ها فرود آمد و آن روز جمعه بود . نماز جمعه را در آن جا خواند و جای نماز را مسجد ساختند.
  در گذشته های بسیار دور در کنار مسجد جمعه ، مسجدی به نام  " بنات نجار" در زمین خاله زاده های پیامبر (ص) قرار داشت. این مسجد و بسیاری مساجد دیگر دردوره وهابی ها مشمول بی توجهی ها قرار گرفته و کاملا از بین رفته است . این مسجد در شمال مسجد جمعه و در فاصله تقریبی صد متری آن قرار داشت . مساحت مسجد حدودا 12متر مربع بود و سقف نداشت . این مسجد تا سال 1373 شمسی وجود     داشت . این مسجد از مساجد قدیمی مدینه بوده و چنین شایع بود که دختران بی نجار در اینجا ایستادند و وقتی رسول خدا (ص) وارد قبا شد ، سرود "طلع البدر"علین را خواندند.
   از مسجد جمعه به زیارت مسجد سقیا می رویم .این مسجد در حره سقیا در غرب مسجد شریف نبوی و در فاصله 2100 متری آن واقع است . مسجد سقیا با داشتن سه گنبد که بزرگترین آنها گنبد میانی است  ، ویژگی پیدا کرده است . در حال حاضر این مسجد در داخل محوطه ایستگاه راه آهن و در سمت جنوب آن واقع است . مردم به این ایستگاه راه آهن "استاسیون " می گویند . وهابیون با دراختیارگرفتن قدرت راه آهن مدینه را نیز تخریب کردند . بازسازی راه آهن مدینه در دستور کار دولت عربستان قراردارد . این راه آهن عربستان را به سوریه متصل خواهد کرد.

  زیارت مسجد علی (ع) و اقامه دو رکعت نماز در آن مستحب است . این مسجد در جنوب مسجد فتح و مشرف بر "وادی بطحان " بود . گویند در مدت محاصره ی شهر مدینه در جنگ احزاب ، امیرالمومنین علی (ع) در آن به عبادت می پرداخت . در نزدیکی این مسجد ، مسجد دیگری است که به نام مسجد فاطمه (س) که در حال حاضر آن را مسدود کرده اند ، چند متر آن طرف تر ، مسجد "سلمان فارسی " قراردارد که مسلمانان به پاس داشت مجاهدت های سلمان ، به ویژه در جنگ خندق ،آن را بنا گذاری کردند . این مسجد هم اکنون خراب شده است .
 پایان این دوره از زیارت ، حرم شریف نبوی (ص) است.

منابع:
دایرةالمعارف تشیع،‌ ج 1؛ دایرةالعارف الشیعه العامه، ‌ج 2؛ المغازی، ‌ج 1؛ سیره ابن هشام،‌ ج 3
پایگاه حیات
مدینه شناسی، ‌ج 1،‌ ص 13 تا 19
سیره ابن هشام، ‌ج 2،‌ ص 13 - 20
تفسیر نمونه، ‌ج 8،‌ ص 140

تصاویر مرتبط:

تصاويري از مسجد ذوقبلتين

تصاویری از مسجد امام علي بن ابي طالب(ع)  

فیلم و عکس از مسجد حضرت زهرا (س)

گزارش تصویری از اولین مسجد اسلام

گزارش تصویری از مزار شهدای احد و کوه احد  

گزارش تصويري از مسجد قبا اولين مسجد بنا شده توسط پيامبر مكرم اسلام(صلي الله عليه و اله) ، منطقه احد و جبل الرمايه