بررسی شرایط طواف در یک پایان نامه

به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج وابسته به بعثه مقام معظم رهبري،  پایان نامه‌«شرایط طواف» نگارش سید محدرضا فیاضی به بررسی تاریخچه طواف و شرایط آن پرداخته است.

 براساس این گزارش طواف و دور زدن کعبه، یکی از عبادات است که سابقه آن به قبل از خلقت حضرت آدم (ع) می‌رسد.

پیامبران الهی اهتمام خاصی به این عبادت داشته‌اند. از نظر اسلام علاوه بر این که هفت دور طواف و دو رکعت نماز طواف، عبادتی است مستقل، یکی از ارکان حج نیز است. این رکن مهم حج دارای شرایط و واجباتی است که باید در مقام عمل رعایت شوند. در کلام فقها در تعداد شرایط طواف تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد که ناشی از تفاوت بین نفس حقیقت طواف(شرایط و مقدمات داخلی) و شرایط خارج از حقیقت طواف است. ما در اینجا به بیان و بررسی شرایط شش‌گانه خارج از حقیقت و ماهیت طواف(نیت، طهارت از حدث، طهارت از خبث، سترعورت، ختنه و موالات) پرداخته است‌.

چکیده

در اصل و کیفیت اعتبار هر یک از این شرایط در بین فقها آراء و نظراتی وجود دارد. در این‌که اگر امکان تحصیل بعضی از شروط(مانند ختان یا غیره) نباشد آیا اصل وجوب حج ساقط می‌شود؟ یا این‌که شرطیت آن شرط ساقط می‌شود؟ یا هیچ کدام ساقط نشده و مکلف باید در انجام طواف استنابه کند؟ اقوالی است که به همراه ادله آن‌ها که عمدتاً مبتنی بر روایات معتبر است بیان شده است.

برای دست‌یابی به این اقوال، اکثر کتاب‌های فقهی که به طور گسترده به بحث حج و طواف پرداخته بودند به‌ویژه کتب فقهای متأخر و معاصر که جامع اقوال و نظرات فقهای قبل از خود در این زمینه بودند، شناسایی و به دقت مطالعه و بررسی شد.

پس از شناسایی و آگاهی از اقوال در هر یک از مسائل متعددی که در هر یک از شروط آمده بود، اقوال و آراء مطرح دسته‌بندی و بعد از حذف مکررات از ادله، آن‌ها را دسته‌بندی و به صورتی قابل استفاده در یک مجموعه جمع آوری و تدوین کرده است.

حاصل این بررسی‌ها و دقت‌ها آگاهی از تیزبینی و ژرف‌اندیشی فقهای سلف بود که حتی در کوچک‌ترین فروع از سخن و فتوای بدون سند قطعی و معتبر و خالی از معارض خودداری کرده‌اند و در مواردی که مستندات موجود را برای فتوا کافی ندانسته‌اند با رعایت احترام تمام صاحبان اقوال در مسأله احتیاط(احتیاط واجب) کرده‌اند که نتیجه‌اش انتخاب و عمل به یکی از اقوال و فتواهای موجود در مسأله است.

نتیجه

طواف عبادتی است که از هزاران سال قبل از هبوط حضرت آدم به زمین تا امروز در بین ملائکه و انسان‌ها رایج بوده است. از نظر اسلام، طواف علاوه بر این که عبادتی است مستقل، یکی از ارکان حج نیز می‌باشد که دارای شرایط و واجباتی است.در کلام فقها در تعداد شرایط طواف تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد.

ما به تبعیت از حضرت امام خمینی(ره) شرایط خارج از حقیقت و ماهیت طواف را شش شرط (نیت، طهارت از حدث، طهارت از خبث، سترعورت، ختنه، موالات) دانسته و به بیان و به بررسی اقوال و ادله آن‌ها پرداخته.

حج و عمره از عبادات هستند و تمام اجزاء آن از جمله طواف باید با قصد قربت و نیت نزدیک شدن هر چه بیشتر به مقام ربوبی خداوند متعال انجام شود. زیر اجزاء عبادت نیز عبادت است برای این‌که به صورت صحیح (همان‌طوری که خداوند متعال اراده کرده است) انجام شود. نیاز به نیت خالصانه به همراه قصد قربت دارند.

نیت طواف عبارت است از انجام طواف به عنوان یکی از اجزاء حج یا عمره‌ای که برای آن محرم شده است و آن را شروع کرده است به همراه قصد قربت مقصد امتثال امر الهی. در تحقق نیت نه تنها تلفظ کردن و به زبان آوردن لازم نیست که حتی گذراندن از ذهن هم معتبر نیست بلکه تحقق نیت به وجود آن امر در نفس است که اگر بپرسند به چه نیتی گرد کعبه می‌چرخد بگوید به عنوان طواف مستقل یا طواف جزء حج یا عمره، و همین مقدار در مقربیت آن دخیل و کافی است و با همین نیت ارتکازی نیت معتبر در عبادت تحقق پیدا می‌کند.

شرط طواف واجب، طهارت از حدث اکبر و اصغر است. به نحوی طواف انسان جنب و حائض و کسی که محدث به حدث اصغر باشد(وضو نداشته باشد)صحیح نیست. در این شرط فرقی بین عالم و جاهل و ناشی نیست زیرا طهارت شرط واقعی طواف است. در این که در طواف مستحبی طهارت از حدث اکبر و اصغر شرط است یا نه سه قول وجود دارد. و بنا بر قول مشهور در طواف مستحب طهارت از حدث‌های (اکبر و اصغر)شرط نیست ولی چنین طهارتی در طواف مستحبی مستحب است.

شرط بعدی، طهارت بدن و لباس از نجاسات است و احتیاط آن است که حتی از مقدار نجاست معفو در نماز(خون کمتر از درهم و نجاست چیزهایی که ساتر نیستند مانند انگشتر و غیره) نیز باید در طواف پرهیز شود اما خون قرح و جرح اگر در تطهیرشان حرج باشد، اجتناب لازم نیست. گرچه احتیاط آن است که در صورت امکان و احتمال بهبودی طواف را به تأخیر بیندازد تا بتواند با طهارت(بدون عسر و حرج و به شرط این که وقت ضیق نشود) طواف کند. همان‌طور که احتیاط آن است در صورت امکان لباس را تطهیر یا تعویض کند.

ختنه یکی از شرایط معتبر در صحت طواف (واجب یا مستحب) مردان است که در روایات بدان تصریح شده است، و در اعتبار آن بین فقها اختلافی نیست بلکه بر آن ادعای اجماع شده است.

ظاهر نصوص و فتاوا این است که ختان معتبر، ختان به معنای اسم مصدری است نه به معنای مصدری (صدور ختان از او) یعنی لازم است فرد ختنه شده باشد بنابراین اگر کودکی متولد شده باشد و ختنه هم شده باشد طوافش صحیح است.

در این که ختان شرط طواف باشد یا شرط حج فرق‌هایی وجود دارد و ثمراتی بر آن مترتب است از جمله:

1) اگر ختان شرط حج باشد طواف مستحبی اغلب صحیح است اما بنابراین که شرط طواف باشد طواف مستحبی اغلب صحیح نیست.

2)اگر ختان شرط حج باشد حج اغلب از اصل صحیح منعقد نخواهد شد اما بنابراین که ختان شرط طواف باشد در جایی که وقت کافی باشد حج گزار می‌تواند احرام حج را ببندد سپس برای طواف ختنه کند.

بعضی از افراد از نظر جسمی به گونه‌ای هستند که ختان برای سلامتی آن‌ها مضر بوده و سلامت آن‌ها را به خطر می‌اندازد به همین دلیل در هیچ زمانی برای آنان امکان ختان نیست در این‌که وظیفه چنین افرادی چیست سه قول وجود دارد اما احتیاط این است که خودش مباشر باشد تا طواف را انجام دهد(بنابراین که شرطیت ختان در مورد او ساقط است) و هم استنابه کند تا یقین کند به وظیفه خود عمل کرده است. و بعد این که نایب طواف را انجام داد خودش نماز طواف را بخواند.

شرط بعد معتبر در طواف ستر عورت است. اگر کسی بدون ستر عورت طواف کند طوافش باطل خواهد بود.

مجموعه هفت دور طواف یک عبادت مستقل یا یک جزء از مناسک حج یا عمره است. به همین دلیل یکی از شرائط طواف موالات است. مراد از موالات بین دورهای طواف این است که طواف کننده در بین طواف از دایره مطاف خارج نشود و یا بین دورها فاصله نیفکند و عرفا یک طواف بر آن صدق کند.

بر خلاف این‌که بعد از یک یا چند شرط (دور) طواف در مطاف بنشیند و استراحت کند و بعد از آن طواف خود را ادامه دهد به نحوی که عرف مجموعه آن‌ها را یک طواف واحد نمی‌داند. از آنجا که دلیل معتبری بر اشتراط موالات در دورهای طواف نداریم نمی‌توان گفت رعایت موالات واجب است اما با توجه به اهمیت حج و عمره و عبادی بودن بسیاری از کسانی که قائل به وجوب موالات نشده‌اند در این مسئله احتیاط واجب کرده‌اند.

شایان ذکر است پایان نامه«شرایط طواف » به قلم سید محمد رضا فیاضی با راهنمایی سید بحار ایزدهی و مشاوره ناصر نیکخو امیری برای اخذ مدرک سطح سه حوزه علمیه قم درسال 1390 دفاع شده است.

علاقه‌مندان به مطالعه این پایان‌نامه می‌توانند به کتابخانه آیت‌الله حائری در «مدرسه عالی فیضیه» مراجعه کنند.