سرنوشت کسانی که هجرت نکردند

به گزارش سرويس انديشه پايگاه اطلاع رساني حج وابسته به بعثه مقام معظم رهبري، در اين آيه به سرنوشت شوم كساني اشاره شده كه در ظاهر مسلمان بودند؛ اما هجرت نكردند و سرانجام در صفوف مشركان جان سپردند. آنان در حالي‌كه به نفس خويش ستم روا داشته‌اند، در پاسخ به فرشتگان قبض روح‌كننده، علت هجرت نكردنشان را استضعاف و زير فشار بودن خويش مي‌شمرند. اما عذر آنان پذيرفته نمي‌شود؛ با اين استدلال كه سرزمين خداوند پهناور است و براي حفظ دين بايد هجرت كرد: {إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ المَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنفُسِهِم قَالُوا فِيمَ كُنتُم قَالُوا كُنَّا مُستَضعَفِينَ فِي الأرضِ قَالُوا أَلَم تَكُن أَرضُ اللهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا فَأُولَئِكَ مَأْوَاهُم جَهَنَّمُ وَسَاءَت مَصِيرًا}. (نساء/4، 97)
در پي بيعت عقبه ميان پيامبر گرامي(صلي الله عليه و اله)و گروهي از مردم مدينه، زمينه هجرت بسياري از مسلمانان به آن شهر، پيش از هجرت رسول خدا(صلي الله عليه و اله) فراهم شد. با هجرت ايشان به مدينه، صف مؤمنان از مشركان به روشني جدا گشت. از اين رو، آيه 97 نساء/ 4 كه به آيه هجرت معروف است ، پس از غزوه بدر درباره گروهي نازل شد كه در مكه اسلام آوردند و هجرت نكردند. روايت‌هاي شأن نزول اين آيه، مختلفند: 1. گروهي در مكه به خدا و رسولش ايمان آوردند؛ اما از هجرت با ايشان تخلف كردند و به سبب تهديد سران قريش كه هر كس با آنان به سوي بدر حركت نكند خانه‌اش خراب و اموالش مصادره خواهد شد ، گروهي از آنان همراه مشركان به جنگ بدر رفتند و به دست مسلمانان كشته شدند. پس از جنگ، مسلمانان با اين پندار كه اين گروه از مسلمانان با كراهت در صف مشركان قرار گرفته و كشته شده‌اند، براي آنان استغفار كردند. بدين جهت آيه هجرت نازل شد و از حال آنان خبر داد. بر پايه گزارشي، از سوال و جواب فرشتگان قبض روح‌كننده از اين افراد، برمي‌آيد كه آنان مسلمان بوده‌اند؛ گرچه بر اثر ترك هجرت، قرآن از آنان به {ظَالِمِي أَنفُسِهِم} تعبير مي‌كند. اگر آنان مسلمان نبودند، چنين پرسش‌هايي از آنان نمي‌شد.
2. بر پايه گزارشي ديگر، گروهي در مكه اظهار ايمان كردند؛ اما هنگام مشاهده كم شمار بودن مسلمانان در غزوه بدر دچار ترديد شدند و ‌پنداشتند كه مسلمانان به واسطه دينشان دچار غرور گشته‌اند. از اين رو، به گفته مفسران مقصود از {ظَالِمِي أَنفُسِهِم} در آيه هجرت، كفر آنان است كه سرانجام در حال ارتداد كشته شدند و آيه هجرت درباره آن‌ها نازل شد.
بر پايه نقل‌ها و روايتي از امام باقر(عليه السلام) كساني كه در غزوه بدر كشته شدند و آيه هجرت درباره آنان نازل شد، پنج نفر بودند: قيس بن فاكه بن مغيره، حارث بن زمعه،‌ قيس بن وليد، ابوالعاص بن ميته و علي بن امية بن خلف.
3. در غزوه بدر هنگامي كه عباس عموي پيامبر9، عقيل و نوفل به دست مسلمانان اسير شدند، رسول خدا(صلي الله عليه و اله) به عباس فرمود تا فديه آزادي خود و برادر زاده‌اش، عقيل، را بپردازد. عباس پاسخ داد: ما به سوي قبله تو نماز گزارديم و به آنچه تو شهادت دادي، شهادت داديم. پيامبر(صلي الله عليه و اله) فرمود: شما دشمني كرديد و با شما دشمني شد. سپس اين آيه را تلاوت كرد : {أَلَم تَكُن أَرضُ اللهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا...}. (نساء/ 4،‌ 97)
آيه هجرت افزون بر بيان حال مسلمانان تارك هجرت و كيفيت برخورد فرشتگان مرگ با آن‌ها، در بردارنده حكم وجوب هجرت بر هر مسلماني است كه در زيستگاه خويش قادر به اقامه شعائر دين نباشد. از اين رو، با نازل شدن آيه هجرت، اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه و اله) در مدينه به كساني كه در مكه مسلمان شده و به مدينه هجرت نكرده بودند، نامه نوشتند كه اقرار و اسلام ايشان پذيرفته نيست، مگر با هجرت. بر پايه گزارشي، پس از نزول آيه هجرت، رسول خدا افرادي را براي اعلان اين آيه به مكه فرستاد. برخي مفسران از آيات 97-99 نساء/4 به آيات هجرت تعبير كرده‌اند.