ضرورت بازنگری در آداب زیارَت
زیارت دیدار و ملاقاتی حضوری است که برای انسان رشددهنده و کمال بخش باشد و او را با اولیای الهی، عمل صالح و الگوی انسان کامل آشنا کند.
عشق به ائمه اطهار در بين ايرانيان و وجود رواياتي در باب مستحب بودن لمس و بوسيدن مزار ائمه(ع) موجب شده است، حرم مطهر رضوي مملو از جمعيت زائران باشد كه نه‌تنها كار تردد در اين مسير را سخت مي‌كند، بلكه موجب مي‌شود تعداد بيشماري از زائران هيچ گاه فرصت نزديك‌شدن به ضريح را به دست نياورند و همان عده‌اي هم كه به ضريح نزديك مي‌شوند، به دليل ازدحام جمعيت و فشارهاي حاصله از آن، آسيب‌هايي را متحمل شوند.
با اين حال و با وجود تلاش فراوان مسئولان مربوط در حرم مطهر، تاكنون راهكار مناسبي براي رفع اين مشكل يافت نشده و مسئولان و كارشناسان مذهبي معتقدند فرهنگسازي و آموزش نحوه صحيح زيارت تنها راه ممكن و عملي برون‌رفت از اين بن‌بست است.
فقط بايد فرهنگسازي كرد
معاون اماكن متبركه و امور زائران آستان قدس رضوي با بيان اين‌كه مشكل نحوه نادرست زيارت در هردو بخش آقايان و خانم‌ها به يك شدت وجود دارد و فقط نوع آن متفاوت است، به جام‌جم مي‌گويد: در قسمت آقايان چون ازدحام با فشار بيشتري همراه است، منجر به جراحات و خوني‌شدن دست و پاي زائران مي‌شود، ولي تحمل بيشتر آقايان موجب مي‌شود سروصدا در آن قسمت كمتر باشد، در حالي كه تحمل اندك خانم‌ها باعث مي‌شود فشار و ازدحام را تحمل نكرده و سروصداي زيادي ايجاد كنند.
محمود ممتاز با بيان اين‌كه براي رفع اين مشكل تاكنون جلسات زيادي در آستان قدس با حضور كارشناسان تشكيل و بحث‌هاي فراواني انجام و پيشنهادهايي هم ارائه شده است، مي‌افزايد: اما تاكنون به نتيجه‌اي كه همه جوانب را در نظر بگيرد، به طوري كه بتواند از يك‌سو مانع ازدحام جمعيت شده و به اطراف ضريح نظم بدهد و از سوي ديگر امكان استفاده تمام زائران را فراهم كرده و زيارت خشك و بي‌روحي را ايجاد نكند، نرسيده‌ايم.
به گفته وي يكي از راهكارهاي ارائه شده در جلسات، نرده‌كشي اطراف ضريح براي تشكيل صف زائران بودكه به دلايلي از جمله طولاني‌شدن صف و ازدحام جمعيت در انتهاي آن، زمانبر و حوصله‌بر بودن ايستادن در صف، احتمال خشك و بي‌روح‌شدن زيارت و سختي جداسازي زائران هنگام رسيدن به ضريح، عملي نيست و جواب نمي‌دهد. ممتاز با بيان اين‌كه در اين زمينه از هيچ نهاد ديگري هم نمي‌توان الگوبرداري كرد، چون حرم و نوع خدمات‌رساني آن منحصربه فرد است، خاطرنشان مي‌كند: بهترين راه ممكن در شرايط فعلي بحث اصلاح فرهنگ زيارت و فرهنگسازي در اين زمينه است كه آستان قدس سعي مي‌كند تا حد ممكن از طريق سخنراني وعاظ خود در صحن‌هاي متبركه به ترويج آن بپردازد.
ضعف فرهنگ نظم و ترتيب
مسئول هماهنگي رواق‌هاي ويژه خواهران اماكن متبركه حرم مطهر هم معتقد است: اين مشكل تنها با فرهنگسازي برطرف مي‌شود كه آن هم كاري زمانبر است، چراكه عموما مردم ما در جامعه و محل زندگي خود نيز خيلي معتقد به رعايت نظم و ترتيب نيستند، بنابراين وقتي به حرم مي‌آيند، نمي‌شود انتظار داشت كه فرهنگشان به يكباره تغيير كند.
هانيه شهبازي در اين‌باره به جام‌جم مي‌گويد: فراگيري فرهنگ صحيح زيارت به آموزش و اطلاع‌رساني در رسانه‌هاي عمومي و ملي، مدارس، دانشگاه‌ها و حتي خانواده نياز دارد و اين فرهنگ هم بايد در شهر مبدا و پيش از تشرف به مشهد و حرم مطهر انجام شود، همانند سفر حج كه براي انجام آن حجاج بايد يك دوره فشرده آموزشي پيش از سفر را بگذرانند و در طول سفر هم همراهي مدير و روحاني كاروان و تذكر نكاتي در باب زيارت به آنها الزامي است.
وي با بيان اين‌كه متاسفانه در اين زمينه تاكنون كار چنداني انجام نشده و تنها كاري كه اكنون انجام مي‌شود، برگزاري جلسات سخنراني و ترويج اين فرهنگ از سوي آستان قدس است كه آن هم چندان مورد توجه زائران قرار نمي‌گيرد، مي‌افزايد: آستان قدس به تنهايي نمي‌تواند فرهنگ مردم را در اين زمينه تغيير دهد و آموزش فرهنگ صحيح زيارت به يك عزم ملي نياز دارد.
اين مسئول مدت زمان ماندگاري زائران در اطراف ضريح را نسبت به احوال افراد متفاوت مي داند و خاطرنشان مي‌كند: بعضي اصلا به محوطه ضريح نزديك نمي‌شوند و از دور سلام مي‌دهند، برخي ترجيح مي‌دهند فقط تا زير قبه بيايند، عده‌اي هم به رساندن نوك انگشت خود به ضريح قانع‌اند، اما عده‌اي هستند كه خود را به ضريح رسانده و براي دقايقي آنجا مي‌مانند و حاضر به دل كندن از ضريح نيستند، اين در حالي است كه فضاي 80 متر مربعي زير قبه در قسمت خانم‌ها كه طبق آمار در هر دقيقه 200 نفر در آنجا رفت و آمد دارند، فقط اجازه تردد سريع را مي‌دهد نه ماندگاري طولاني مدت.
نمي‌توانيم عاشقان را مجبور كنيم
شهبازي در پاسخ به اين پرسش كه چگونه خادمان توان جداسازي اين عده از زائران را براي فراهم‌شدن دسترسي ديگر زائران به ضريح ندارند، يادآور مي‌شود: از يك‌سو طبق قانون حرم و آموزه‌هاي اخلاق رضوي كه به خدام توصيه شده، حق با زائر است، حتي اگر زائر اشتباه كند و ما فقط مي‌توانيم براي زيارت بهتر، زائران را راهنمايي كنيم و حق برخورد با آنها و هتك حرمت چه رفتاري و چه كلامي را نداريم، و از سوي ديگر احوال زائر مانند حال عاشقي است كه پس از طي مسافت و زماني طولاني به معشوقش رسيده است و امكان ندارد بتواني وي را براحتي از ضريح جدا كني و بگويي فقط دو دقيقه وقت داري تا با معشوقت، معاشقه و درد دل كني.
مسئول هماهنگي رواق‌هاي ويژه خواهران اماكن متبركه با بيان اين‌كه متاسفانه وجود يك تصور غلط در بين برخي زائران يكي از دلايل ازدحام و شلوغي بيش از حد اطراف ضريح است، مي‌گويد: برخي فكر مي‌كنند اگر دستشان به ضريح نرسد، گناه كرده‌اند و زيارتشان درست نيست و به همين دليل سعي مي‌كنند به هر طريقي كه شده خود را به ضريح برسانند، در حالي كه اين باور غلط است و روحانيون و علما هيچ‌گاه اين‌گونه زيارت نمي‌كنند، چون طي سال‌ها تحصيل در حوزه علميه، فرهنگ صحيح زيارت را آموخته‌اند.
زيارت چيست؟
به گفته حجت‌الاسلام محمدهادي مشيري، كارشناس مذهبي رسانه، زيارت ديدار و ملاقاتي حضوري است كه براي انسان رشددهنده و كمال بخش باشد و او را با اولياي الهي، عمل صالح و الگوي انسان كامل آشنا كند.
اين مدرس حوزه و دانشگاه با بيان اين‌كه چنين زيارتي آثار فردي به همراه خواهد داشت، مي‌افزايد: يكي از اين آثار هدفمندي انسان است، به اين معنا كه وقتي انسان با نماد انسانيت و الگوي رشد يافته خودش روبه‌رو شد و او را شناخت، سعي مي‌كند به او نزديك شده و خودش را با او تطبيق دهد و در مسير كمال حركت كند. حركت به سوي كمال باعث گسترش فكر و انديشه انسان وراي خصايص حيواني همچون خوردن، خوابيدن و شهوت شده و به رفتار او كيفيت مي‌دهد، بنابراين هنگام زيارت، امام را حاضر و ناظر مي‌‌بيند و در مقابل ايشان با ادب، متانت، خضوع و خشوع رفتار مي‌كند.
به اعتقاد مشيري چنين زيارتي است كه درباره آن در روايات آمده است: «كه اگر كسي پيامبر (ص) و امامان را زيارت كند، جايگاه او بهشت خواهد بود.» و همچنين «كسي كه به زيارت ما آمد و عارف به زيارت بود، خداوند تمام گناهانش را مي‌بخشد و توبه او واقعي خواهد بود.»
سفر به مشهد فقط به قصد زيارت
دبير و عضو هيات اصلي اتاق فكر تبليغ در خراسان رضوي با بيان اين‌كه اگر نگاه ما به زيارت چنين نگاهي باشد، رفتارهاي ما مقابل امام و هنگام زيارت هم رفتار خاصي مي‌شود، مي‌گويد: در اين صورت از همان در منزل با قصد قربت و آمادگي، خضوع و خشوع و توجه خاص به سوي حرم راه مي‌افتيم، درست مانند زماني كه مي‌خواهيم به محل كار يا مدرسه و دانشگاه برويم و از منزل به همين نيت آماده مي‌شويم.
مشيري با بيان اين‌كه عرفا و بزرگان ما چنين زيارتي داشته‌اند، به احوالات مرحوم شيخ عباس تربتي و مرحوم آيت‌الله بهجت اشاره مي‌كند و مي‌افزايد: مرحوم شيخ تربتي اگر براي كاري به مشهد مي‌آمد، ديگر به زيارت امام رضا(ع) نمي‌رفت، بلكه برمي‌گشت تربت و دوباره و در سفري ديگر فقط به نيت زيارت به مشهد مي‌آمد.
آيت‌الله بهجت نيز هنگامي كه به زيارت امام رضا(ع) مي‌آمد، روبه روي ضريح مي‌ايستاد و بدون هيچ حركت و توجهي به اطراف، به زيارت و مناجات با امام مشغول مي‌شد، گو اين‌كه در محضر امام رضا(ع) تنهاست و هيچ جنبنده‌اي در اطراف وجود ندارد، هيچ‌گاه هم مشاهده نشد كه براي رسيدن به ضريح و دست‌زدن به آن تلاش كند.
وقتي كه كار مستحب، فعل حرام مي‌شود
اين كارشناس مذهبي رسانه با بيان اين‌كه به گفته مرحوم آيت‌الله بهجت اطراف مضجع شريف امام(ع) محل تردد ديگر امامان و ملائكه است، بنابراين بايد بيش از هرجاي ديگري از سكوت و آرامش برخوردار باشد و افراد با توجه و حضور قلب در آنجا حاضر شوند، مي‌گويد: بر بوسيدن و مسح مزار امامان(ع) در برخي روايات و زيارتنامه‌ها تاكيد شده است، اما اين بوسيدن و دست كشيدن به هر قيمتي روا نيست و چنانچه منجر به بي‌ادبي و جسارت در محضر امام شود، يا با آزار و اذيت ديگر زائران، لگد‌كردن پا، بحث و بگومگو، تنه زدن و كبود‌كردن بدن و بالا رفتن از سرو كول آنها همراه شود، كه همگي حق‌الناس است و حتي گاهي ديه دارد، نه‌تنها ثواب نيست، بلكه ظلم به ديگران و گناه به شمار مي‌رود و ممكن است يك فعل مستحب و ثواب را به فعلي حرام تبديل كند كه به جاي عاقبت به خيري موجب عذاب انسان شود.
اگر نبوسم، گناه كرده‌ام
اين كارشناس ديني درباره كساني كه فكر مي‌كنند اگر خود را به ضريح نرسانند و به آن دست نكشند و آن را نبوسند، زيارتشان قبول نيست يا حتي گناه كرده‌اند، يادآور مي‌شود: با تعريفي كه از زيارت شد، بايد گفت دغدغه زائر نبايد بوسيدن و نبوسيدن باشد، بلكه بايد درك و تاثيرپذيري از امام و اتصال دل باشد.
زائر بايد به اين فكر كند كه دلش چقدر تكان خورد و روحش چقدر تاثير پذيرفت و اين‌كه زيارتش به معناي واقعي قبول شده يا نه؛ زيارت با همان تعاريفي كه شد. اين‌كه اثري از نور امامت در دلش تابيده است يا رنگ و بوي امام به خود گرفته است. با اين ديد ديگر نه‌تنها ضريح، بلكه تمام در و ديوار حرم متبرك است، همان‌طور كه مرحوم آيت‌الله بهجت گاهي در و ديوار كفشداري را هم مي‌بوسيد و مي‌گفت فرقي نمي‌كند كجا را مسح كني، همه اينها منتسب به امام رضا(ع) و متبرك است و مهم عرض ادب به ساحت امام است.
منبع: جام جم