به مناسبت ایام مبارک حج؛
ابعاد وحدت مسلمین در مناسک حج
کعبه یادگار ابراهیم خلیل الله هر سال شاهد خیل عظیم زائرانی است که از گوشه و کنار جهان اسلامی به عزم زیارت محبوب و معبود خود به دیار حجاز رهسپار می‌شوند.
حج يك اجتماع عظيم معنوي و اجتماعي است كه همواره و در گفته‌هاي مكرر بزرگان و صاحب نظران ظرفيت‌هاي فراواني در آن نهفته است. شايد بارزترين نحوه استفاده از اين ظرفيت را بايد در فرمايشات حضرت امام خميني (ره) ببينيم كه با تقويت وجهه سياسي حج و پررنگ كردن جنبه استكبارستيزي در تفكر اسلامي چالش‌هاي بسياري براي نظام استكباري ايجاد كرد و اين چالش با عصبانيت سران استكبار فاجعه خونين سال ۱۳۶۶ را رقم زد.
البته توجه به ظرفيت‌هاي فراوان حج، همواره در ذهن و انديشه زعماي شيعه جايگاه خاصي داشته است و ايشان به اين مساله اهتمام فوق العاده نموده‌اند؛ از جمله اين مسايل مساله «وحدت مسلمين» است كه حج مي‌تواند زيباترين تجلي آن باشد.
نظريه «وحدت مسلمين» در دوران معاصر بيش از همه با نام پرافتخار حضرت آيت الله بروجردي (ره) پيوند خورده است. ايشان كه در درس فقه خود نيز به آراي فقهاي اهل سنت توجه خاصي مبذول مي‌داشته‌اند، در زمينه مسايل سياسي و اجتماعي هم بر تئوري وحدت مسلمين تأكيد فراوان داشته‌اند و ارتباطات اجتماعي زيادي با بزرگان ساير مذاهب اسلامي برقرار كرده بوده‌اند. (رك: زندگاني آيت الله بروجردي)
پيشينه تفكر وحدت مسلمين
اما پيشينه فكر وحدت مسلمين در بين زعماي شيعه به سال‌هاي بسيار قبل و در واقع به بدو تشكيل حوزه‌هاي علمي شيعه در بغداد بر مي‌گردد. در آن دوران كه مذاهب مختلف اسلامي در گير و دار اختلافات قومي و قبيله‌اي و نيز در آتش جنگ‌هاي سياسي مي‌‌سوختند، انديشه حفظ مذاهب فقهي و فكري اسلامي مورد توجه بزرگان اسلام (اعم از شيعه و سني) واقع شد. اين دوران مصادف با دوران زعامت شيخ مفيد و سيد مرتضي بر حوزه‌هاي شيعي است. (رك: شكل گيري سازمان روحانيت شيعه)
در اين دوران سيد مرتضي بسيار كوشيد تا ضمن استفاده از جايگاه والاي خود در ميان مسلمانان، مذهب فقهي شيعه را در كنار مذاهب اربعه فقه سني رسميت ببخشد. اگر چه اين تلاش به دليل دنياخواهي بزرگان علمي آن روزگار به سرانجم نرسيد، ولي از نخستين گام‌هايي بود كه مذهب شيعه در راه تقريب به مذاهب ديگر برداشت.
از همين جا بود كه نتايج تلخ نبود وحدت بين مسلمين آشكار شد و تاريخ در خود ثبت كرده است كه چگونه حمله طغرل‌بيك به بغداد موجب لطمات جاني و فرهنگي بسياري به شيعه شد. بسياري از شيعيان جان خود را از دست دادند و كتابخانه شيخ طوسي به همراه كرسي تدريسش در آتش كينه خواهي سوخت. (رك: تاريخ ايران بعد از اسلام، فصل دنياي هزار و يك شب)
تقريب در عين استقلال
تجربه تلخ ناامني‌هاي بغداد، زعيم وقت حوزه‌هاي شيعه، شيخ طوسي را مجبور به مهاجرت از بغداد كرد. شيخ به نجف رفت و كرسي تدريس را در آنجا برقرار كرد؛ ولي انديشه وحدت مسلمين از ذهن شيخ رخت برنبست و شيخ در تأليفات فقهي خود و نيز در حوزه درس خود به اين مسأله توجه خاص مبذول داشت. در واقع بايد گفت شيوه «فقه مقارن» كه قرن‌هاي بعد مورد توجه آيت الله بروجردي واقع شد، ميراث شيخ الطائفه است. (رك: زندگاني آيت الله بروجردي، صفحه۶۲)
اين دوران عصر استقلال و اقتدار مذهب شيعه هم بود و اين در واقع خنثي كردن توطئه‌هايي بود كه بدخواهان در راه تقريب مذاهب و وحدت اسلامي انجام مي‌دادند. بدخواهاني كه هنوز هم بر انديشه باطل خود پافشاري مي‌كنند و هرگونه تلاش براي وحدت مسلمين را به معناي هدم و نابودي مذهب حقه شيعه مي‌پندارند. حيات شيخ طوسي پاسخ خوبي براي ايشان است كه تلاش در اين زمينه نه تنها به نتيجه متصور ايشان رهنمون نمي‌شود، بلكه دقيقا نتيجه عكس مي‌دهد.
وحدت خواهي در ادامه تاريخ
تفكر تقريب در سال‌هاي بعد، بيش از پيش مورد توجه فقها و زعماي شيعه قرار گرفت. اگر چه اين وحدت خواهي در اعصاري كم‌رنگ شد، ولي همچنان مورد توجه بود تا در دوران معاصر به اوج خود رسيد.
از جمله مساعي وحدت خواهانه بايد از تلاش‌هاي مرحوم سيد محسن امين عاملي ياد كنيم كه سال‌ها در بين اهل سنت زيست و ايشان را با اين فقيه و عالم بزرگ الفت بسيار پديد آمده بود. (رك: زندگاني سيد محن امين، صفحه۱۲۷) نيز از ميرزاي بزرگ شيرازي بايد نام ببريم كه حوزه درسي خود را به سامرا كه شهري سني نشين است منتقل نمود و اين حركت در آن دوره مهم تاريخي تأثيرات به سزايي داشت. (رك: ميرزاي شيرازي و نشريه حوزه شماره۴۲)
در دوران معاصر هم كه فقيه بزرگ مرحوم آيت الله بروجردي بارزترين چهره وحدت خواه مسلمانان است كه شرح مساعي ايشان در كتب تاريخ معاصر به تفصيل ذكر شده است. (رك: زندگاني آيت الله بروجردي) پس از ايشان هم امام خميني (ره) ادامه دهنده راه ايشان بود و با بناي حكومت اسلامي امكانات بسياري در اختيار انديشه وحدت گرا قرار داده شد.
نكته قابل توجه در دوران معاصر اين است كه تفكر وحدت‌خواه گستره بيشتري پيدا كرد و نه تنها در حوزه مذاهب اسلامي، بلكه در ارتباط با ساير اديان هم مورد توجه قرار گرفت. امام خميني (ره) پس از پيروزي انقلاب اسلامي ضمن امتناع از ديدار با سران سياسي كشورهاي مختلف، تنها ديدار با نماينده پاپ را پذيرفت كه در عرف اجتماعي و سياسي بين الملل داراي پيام معناداري است و انديشه وحدت‌گرا در بين اديان را تأكيد و تقويت مي‌كند. (رك: پا به پاي آفتاب، جلد دوم، صفحه ۱۶)
ديگر عالم بزرگ شيعه كه بايد ياد كنيم، جاويد‌الاثر امام موسي صدر است كه در سال‌هاي حيات خود در لبنان تلاش‌هاي فراواني در جهت تقريب اديان و مذاهب مختلف انجام داد و خاطرات شيريني كه در ذهن مردم لبنان از آن بزرگوار به يادگار مانده است، پاك شدني نيست. (رك: زندگاني امام موسي صدر)
خوشبختانه پس از انقلاب اسلامي و با پشتيباني حكومت جمهوري اسلامي از انديشه وحدت‌گرا، توجه بيشتري به اين مقوله شده است و امكانات خوب و حمايت‌هاي به جايي از اين حركت انجام مي‌شود. تشكيل «مجمع تقريب مذاهب اسلامي» را بايد از جمله نقاط عطف در تاريخ وحدت خواهي بدانيم كه اين نهاد تلاش‌هاي شايسته‌اي هم تا‌كنون انجام داده است.
ابعاد وحدت اسلامي در حج
امروزه در پرتو رهنمودهاي حكيمانه امام خميني (ره) و مقام معظم رهبري، علاوه بر ترويج وحدت گرايي در قالب سازمان‌ها و فعاليت‌هاي ديگر، حج به يك جريان وحدت خواه و وحدت‌گرا تبديل شده است و همان‌طور كه در ابتداي مقاله ذكرش رفت، اين رويه كه موجب خوف سران استكبار شد، متأسفانه به همدستي ايادي دست نشانده ايشان منجر به فاجعه خونين سال ۱۳۶۶ شد. تبيين ابعاد وحدت خواهي در مراسم معنوي و اجتماعي حج، هدف و منظور اين مقاله است.
ابعاد وحدت در حج را مي‌توانيم در پنج دسته تقسيم بندي كنيم: وحدت عقيدتي، وحدت سياسي، وحدت اجتماعي، وحدت اقتصادي، وحدت فرهنگي.
وحدت عقيدتي
مهمترين جنبه وحدت مسلمين، وحدت عقيدتي است كه بارها از سوي بزرگان فكر و انديشه اسلامي مورد تأكيد قرار گرفته است. مسلمانان همه به يك خدا، به يك پيامبر و به يك قرآن اعتقاد دارند. هيچ يك از فرق اسلامي در اين سه گزاره اختلافي ندارند.
حج نماد باشكوه وحدت مسلمين در اين عقايد است. همه مسلمين در موسم حج و در جوار خانه خدا روي به يك قبله نماز مي‌گذارند و همگي با هم نداي لا اله الا الله سر مي‌دهند. به راستي كه چنين نمايش باشكوهي از جمله ظرفيت‌هاي عظيم حج است كه مورد غفلت مسلمانان واقع شده است.
وحدت سياسي
تجمع مسلمين در مكه مكرمه و سر دادن نداي برائت از مشركين، مهمترين وجه سياسي مراسم معنوي حج است. اين ظلم ستيزي كه يادگار پيامبر اكرم (ص) است، دل هر مشرك بدخواهي را به لرزه در مي‌آورد و هشداري به توطئه‌گران است كه خيالات شوم خود براي تسلط بر مسلمين را كناري بگذارند. همين نكته است كه استكبار جهاني را به كشتار زائران خانه خدا وا مي‌دارد؛ چرا كه ترويج تفكر ظلم ستيزي باعث بيداي مسلمانان شده و مانع تحقق نقشه‌هاي مستكبرين است.
وحدت اجتماعي
تجمع عظيم مسلمانان و رابطه اجتماعي كه از اين تجمع حاصل مي‌شود، سرمايه بزرگي است كه در ايام حج نصيب مسلمانان مي‌گردد. رابطه گسترده مسلمانان از كشورهاي مختلف و آشنا شدن ايشان با يكديگر بدون تشريفات معمول را بايد يك غنيمت دانست.
نزديكي مسلمانان به يكديگر در اين موسم گام بزرگي در جهت نزديكي جوامع اسلامي با يكديگر است. اين آشنايي بسياري از سوء تفاهم‌ها را رفع مي‌كند و خصومت‌ها را به دوستي بدل مي‌كند و از اين رهگذر جوامع نيز به يكديگر نزديك مي‌شوند. ضمن آن‌كه چنين تجمعي ظرفيت بسياري براي مبارزه با آفت‌هاي اجتماعي در زندگي مسلمين را فراهم مي‌كند.
وحدت اقتصادي
بي‌شك همه ساله سرمايه اقتصادي عظيمي در مراسم حج صرف مي‌شود كه مي‌توان با مديريت اين سرمايه كارهاي فراواني كرد. به اصطلاح مي‌توان كاري كرد كارستان! اگر چه تا همين چند سال پيش غفلت بسياري از اين قضيه صورت گرفته بود، ولي خوشبختانه چند سالي است كه توجه به اين مقوله هم در گفتار متفكران ديده مي‌شود.
نكته ديگر در اين باره تبيين عملي شاخصه مهم نظام اقتصادي اسلام يعني «عدالت اقتصادي» است. در موسم حج فقير و غني در يك لباس و بر گرد يك خانه مي‌گردند. كسي را بر كسي فضيلت و برتري ظاهري نيست و اين آرمان اقتصادي اسلام است كه به زيبايي تجلي مي‌كند.
وحدت فرهنگي
وحدت فرهنگي كه تقارب ذاتي و عميقي با وحدت عقيدتي دارد، از مبرزترين وجوه وحدت در حج است. وحدت فرهنگي را مصاديق بسياري است. اول از همه همان وجه عقيدتي مذكور است و ديگري تبيين و تجلي رفتارهاي فرهنگي و در واقع فرهنگ عمومي ملل مسلمان است كه داراي وجوه اشتراك فراوان با يكديگر هستند.
مسلمانان كشورهاي مختلف كه هر كدام نماينده فرهنگ خاص خود هستند، در اين موسم با يكديگر آشنا شده و عناصر فرهنگي يكديگر را مي‌شناسند و از اين رهگذر به شاخصه‌هاي فرهنگي يكديگر نزديك مي‌شوند. ديگر وجه فرهنگي حج جنبه علمي است.
حضور انديشمندان مذاهب مختلف در موسم حج فرصت بي‌نظيري است كه مي‌تواند محل تضارب آرا و بيان انديشه‌ها باشد. در اين گفت‌وگوهاي علمي انديشه‌هاي مختلف مذاهب اسلامي تقرير و تبيين مي‌شود و از قبل رفع سوء تفاهمات راه براي رسيدن به وحدت علمي باز مي‌شود.
حسن ديگر بحث‌هاي علمي اين است كه از رفتارهاي تروريستي افراطي جلوگيري مي‌كند. وقتي كه اختلافات به صورت علمي مطرح و گفت‌وگو شود، راهي براي سوء استفاده افراد سودجو باقي نمي‌ماند و انديشه تكفيري در جهان اسلامي به انزوا مي‌رود.
مشكل امروز مسلمين
مشكل امروز مسلمين چيزي نيست جز حكومت‌هاي فاسدي كه بر پهنه كشورهاي اسلامي تسلط يافته‌اند. از همين‌هاست حكومتي كه در عربستان سعودي و در خدمت اهداف مستكبرين بر سر كار است. حكومتي كه نه تنها از ظرفيت‌هاي حج استفاده نمي‌كند، بلكه خود بزرگ‌ترين مانع وحدت مسلمين است.
ترويج انديشه تكفيري و انتشار كتاب‌هاي ضد مذاهب مختلف (خصوصا شيعه) در اين كشور از لكه‌هاي ننگي است كه دامن حكومت عربستان به آن آلوده است. امروزه روز عزم جدي زعماي علمي و سياسي مسلمين را مي‌طلبد كه جوامع اسلامي را از اين گرداب رو به مرگ نجات دهد.
منابع
۱ – زندگاني آيت الله بروجردي، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامي
۲ – شكل گيري سازمان روحانيت شيعه، موسسه شيعه شناسي
۳ – تاريخ ايران بعد از اسلام، مرحوم عبدالحسين زرين كوب، نشر اميركبير
۴ – ميرزاي شيرازي، شيخ آقابزرگ تهراني، انتشارات جاويدان
۵ – نشريه حوزه، شماره ۴۲، سال ۱۳۷۲، جامعه مدرسين حوزه علميه قم
۶ – پا به پاي آفتاب، انتشارات موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره)
هادي شاملو