اسرار و معارف حج در نهج البلاغه

به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، امير المۆمنان، علي بن ابي طالب (عليه السلام) آيت كبراي خداوند، اسم اعظم و كارشناس اعلاي آدم و عالم و دين خداست؛ همو با هندسه تفصيلي عالَم، آدم و دين آشنا است و منبع معصوم و كامل شناسايي حقايق جهان، انسان و معارف ديني است. از اين رو براي آگاهي از اسرار و معارف حج، به بررسي سخنان ايشان در نهج البلاغه پرداخته مي‌شود. در ذيل برخي از نكاتي كه در زمينه حج قابل تأمل است بيان خواهد شد.
فريضه جهت بخش و جامع
امام (عليه السلام) در خطبه نخست نهج البلاغه كه سخن از خلقت آسمان و زمين، آدم و اهميت قرآن است، در فرازي به حج مي‌پردازند كه پيام ويژه آن مي‌تواند اين باشد كه حج بيت الله الحرام عصاره اسلام و دربرگيرنده مسائل مهم فردي، اجتماعي، تربيتي، اخلاقي و سياسي اين دينِ خاتم است. از همين رو حضرت در آغازين خطبه خود سخن از وجوب حج به ميان آورده و با تعابير گويا و دقيق، مسلمانان جهان را به انجام اين فريضه بزرگ تشويق مي‌كنند:
«وَ فَرَضَ عَلَيْكُمْ حَجَّ بَيْتِهِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلَهُ قِبْلَةً لِلْأَنَامِ…».
«و خداوند حج خانه محترمش را بر شما واجب كرد، همان خانه اي كه آن را براي مردم قبله قرار داد».
فروتني در برابر عظمت خداوند و اعتراف به عزت او
انسان به دليل بهره مندي از مواهب فراوان زندگي و سرگرمي با زن و فرزند، اموال و مقامات مناصبِ دنيايي، از هويتِ واقعي خود غافل شده و ابراز استغنا و استكبار مي‌كند. خداوند متعال با تشريع بسياري از عبادات و مناسك، به ويژه فريضه بزرگ حج، به تربيت انسان مي‌پردازد و او را با مناسك و عباداتي كه حاوي نشانه‌هاي تواضع و فروتني است، پرورش مي‌دهد. اعمالي مانند احرام و كندن تمام لباس و زر و زيور قناعت كردن به دو تكه پارچه احرام، طواف خانه خدا، سعي و صفا و مروه و وقوف در بيابان عرفات، مشعر و منا و تراشيدن موي سر و ذبح قرباني و… همه و همه آموزنده تواضع و فروتني در برابر عظمت پروردگارند و به راستي بت‌هاي غرور و تكبر و نخوت را در درون كعبه جان انسان در هم مي‌شكند. به همين دليل امام علي (عليه السلام) مي‌فرمايند:
«… وَ جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ عَلَامَةً لِتَوَاضُعِهِمْ لِعَظَمَتِهِ وَ إِذْعَانِهِمْ لِعِزَّتِهِ…». ۱
«… خداوند سبحان، حج را علامت فروتني آن‌ها در برابر عظمتش و نشانه اي از اعترافشان براي عزتش قرار داد…».
فلسفه وجود سختي در حج
خداوند حج را با انواع سختي‌ها قرين نموده است. دوري راه، نامناسب بودن جو و مكان، طولاني بودن فرائض، وجوب اعمالي خاص با شرايطي ويژه و… از دشوارهايي هستند كه آدمي با آن در ايام حج روبه روست. اما اين همه، نه تنها شوق مسلمين به انجام اين فريضه را كم نمي‌كند بلكه روز به روز بر مشتاقان آن افزوده خواهد شد.
امام علي (عليه السلام) در بياني بسيار زيبا و دلنشين فلسفه وجوب اين دشواري‌ها را اين گونه بيان مي‌دارند:
«آيا مشاهده نمى‏كنيد كه همانا خداوند سبحان، انسان‏هاى پيشين از آدم (عليه السّلام) تا آيندگان اين جهان را با سنگ‏هايى در مكّه آزمايش كرد كه نه زيان مى‏رسانند، و نه نفعى دارند، نه مى‏بينند، و نه مى‏شنوند؟ اين سنگ‏ها را خانه محترم خود قرار داده و آن را عامل پايدارى مردم گردانيد. سپس كعبه را در سنگلاخ‏ترين مكان‏ها، بى‏گياه‏ترين زمين‏ها، و كم فاصله‏ترين درّه‏ها، در ميان كوه‏هاى خشن، سنگريزه‏هاى فراوان، و چشمه‏هاى كم آب، و آبادى‏هاى از هم دور قرار داد، كه نه شتر، نه اسب و گاو و گوسفند، هيچ كدام در آن سرزمين آسايش ندارند. سپس آدم (عليه السلام) و فرزندانش را فرمان داد كه به سوى كعبه برگردند، و آن را مركز اجتماع و سر منزل مقصود و باراندازشان گردانند، تا مردم با عشق قلب‏ها، به سرعت از ميان فلات و دشت‏هاى دور، و از درون شهرها، روستاها، درّه‏هاى عميق، و جزاير از هم پراكنده درياها به مكّه روى آورند، شانه‏هاى خود را بجنبانند، و گرداگرد كعبه لا اله الا اللّه بر زبان جارى سازند، و در اطراف خانه طواف كنند، و با موهاى آشفته، و بدن‏هاى پر گرد و غبار در حركت باشند. لباس‏هاى خود را كه نشانه شخصيّت هر فرد است درآورند، و با اصلاح نكردن موهاى سر، قيافه خود را تغيير دهند، كه آزمونى بزرگ، و امتحانى سخت، و آزمايشى آشكار است براى پاكسازى و خالص شدن، كه خداوند آن را سبب رحمت و رسيدن به بهشت قرار داد. اگر خداوند خانه محترمش، و مكان‏هاى انجام مراسم حج را، در ميان باغ‏ها و نهرها، و سرزمين‏هاى سبز و هموار، و پردرخت و ميوه، مناطقى آباد و داراى خانه‏ها و كاخ‏هاى بسيار، و آبادى‏هاى به هم پيوسته، در ميان گندمزارها و باغات خرّم و پر از گل و گياه، داراى مناظرى زيبا و پر آب، در وسط باغستانى شادى آفرين، و جادّه‏هاى آباد قرار مى‏داد، به همان اندازه كه آزمايش ساده بود، پاداش نيز سبك‏تر مى‏شد. اگر پايه‏ها و بنيان كعبه، و سنگ‏هايى كه در ساختمان آن به كار رفته از زمرّد سبز، و ياقوت سرخ، و داراى نور و روشنايى بود، دل‏ها ديرتر به شك و ترديد مى‏رسيدند، و تلاش شيطان بر قلب‏ها كمتر اثر مى‏گذاشت، و وسوسه‏هاى پنهانى او در مردم كارگر نبود. در صورتى كه خداوند بندگان خود را با انواع سختى‏ها مى‏آزمايد، و با مشكلات زياد به عبادت مى‏خواند، و به اقسام گرفتارى‏ها مبتلا مى‏سازد، تا كبر و خودپسندى را از دل‏هايشان خارج كند، و به جاى آن فروتنى آورد، و درهاى فضل و رحمتش را به رويشان بگشايد، و وسايل عفو و بخشش را به آسانى در اختيارشان گذارد».
شيطان همواره سعي در تشكيك در قلوب اهل ايمان دارد، از آنجا كه خانه خدا نيز براي امتحان و آزمايش بندگان بنا شده است، اين وسيله امتحان مي‌بايست هر چه ممكن است مۆثر و فعاليت در اطراف خانه توحيد بيش از ساير نقاط باشد، تا آنان كه ايمانشان ضعيف و دنباله رو شيطان هستند و خدا را فراموش مي‌كنند، از اهل ايمان راستين جدا گردند. اما در اين حرم امن، چنان روح توحيد حاكم مي‌گردد و لطف و رحمت خداوند متبلور مي‌شود كه شيطان را عاجز مي‌كند. به گونه اي كه از نبي مكرم اسلام (صلي الله عليه و آله) منقول است كه: «هيچ روزي شيطان كوچك تر، خردتر، زبون‌تر و خشمكين‌تر از روز عرفه ديده نشده است». و اين نيست مگر به اين جهت كه مهرباني و گذشت و آمرزش خدا، گناهان بزرگ را مورد عفو و غفران قرار مي‌دهد.
از اين روست كه امام علي (عليه السلام) در مضرات ترك حج مي‌فرمايند:
«وَاللّهَ اللّهَ فِي بَيْتِ رَبِّكُمْ، لاَ تُخَلُّوهُ مَا بَقِيتُمْ، فَإنَّهُ إنْ تُرِكَ لَمْ تُنَاظَرُوا». ۲ «خدا را، خدا را، درباره خانه پرودرگارتان، تا هستيد آن را خالي مگذاريد؛ زيرا اگر كعبه خلوت شود، مهلت داده نمي‌شويد».
نامه ۴۷ نهج البلاغه وصيّتنامه بسيار مهمّ حضرت است كه ايشان پس از ضربت خوردن از شقي‌ترين مردم، در ماه رمضان سال ۴۰ ه. ق در بستر شهادت به امام حسن و امام حسين (عليهماالسلام) بيان فرمودند. در جمله فوق كه قسمتي از وصيتنامه و سفارش به خانه خدا و حج مي‌باشد، امام (عليه السلام) از آثار مهمّ ترك حج و تضعيف اين مراسم را، از ميان رفتن پشتيبان و غلبه دشمن دروني و بيروني مي‌داند.
نتيجه حج از مهم‌ترين فرائضي است كه بر مسلمين قرار داده شده است. ائمه (عليهم السلام) به طرق گوناگون بر اهميت و جايگاه آن تأكيد داشته اند و در اين ميان نهج البلاغه به عنوان برادر قرآن مستثنا نيست. كلمات و سخنان فراواني از مولا علي (عليه السلام) در نهج البلاغه گزارش شده است كه اهميت و ضرورت اين فريضه را در اسلام بيان مي‌دارد. ايشان حج را وسيله اي براي آزمون بندگي و عبوديت دانسته تا مردم فروتني و تواضع خويش را بر خداوند سبحان به اثبات رسانند.
اكنون كه در هنگامه ايام حج قرار گرفته ايم اميد حاجيان محترم قدر لحظه لحظه اين سفر معنوي را داشته و ره توشه اي نيكو براي خود و هم وطنانشان به ارمغان آوردند. حجكم مقبول، سعيكم مشكور ============================ پي نوشت ها: [۱]. نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص ۴۵. ۲. نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص ۴۲۱. منابع: مقاله «حج در نهج البلاغه»، رضا كريمي واقف. مقاله «اسرار و معارف حج»، محمد حسين كوشكك. تبيان