امروز بناي مسجدالنبي به دست پيامبر آغاز شد
رسول گرامي اسلام از مسجد نه تنها براي انجام عبادت، بلكه جهت برگزاري امور قضاوت، مجالس مشورتي، آموزشهاي فني و حل و فصل ديگر امور مسلمانان استفاده ميكردند به همين دليل اين مسجد اهميت فوق العادهاي براي مسلمانان داشت.
نگاهي به ساخت مسجدالنبي به دست پيامبر(ص) و گذر آن در طول تاريخ
به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، بنابر برخي روايات 18 ربيع الاول سال (1 ق) سالروز آغاز بناي مسجدالنبي توسط پيامبر اكرم(ص) و اصحاب و يارانشان بوده است.
تاريخچه زميني كه مسجدالنبي برروي آن بنا شد
زمين مسجد النبى از آنِ دو يتيم به نام هاي سهيل و سهم بود كه در آن جا خرما خشك مىكردند. رسول خدا (ص) آن زمين را به مبلغ ده دينار از ولىّ دو طفل خريد تا در آن جا خانه و مسجدش را بنا نهد. مساحت اين زمين در آن روز حدود 2071 متر مربع بوده كه صحن آن را با ريگ سياه فرش كردند و ديوارها را با خشت و گل بالا بردند.پس از تغيير سوي قبله از بيت‌المقدس (شمال مسجد) به كعبه (جنوب مسجد)، پيامبر دربِ گشوده در ديوار جنوبي را مسدود كرد و درب ديگري گشود كه شايد به گفتهٔ حافظ محمد بن محمود بن نجار با واقعيت مطابق باشد كه درب در ديوار شمالي و روبه‌روي دربي بوده‌است كه پس از تغيير قبله بسته شده‌بود.(2) بيهقي از عباده روايت مي‌كند كه: « انصار مالي را گرد آورده به حضور پيامبر آوردند و پيش نهادند كه مسجد را بازساخته و بيارايند، و گفتند تا كَي بايد زير اين سقف كه پوشال خرما است، نماز بگزاريم؟». پيامبر فرمود: «سقف مسجد برادرم موسي نيز همچنين بود و من از روشش برنمي‌گردم».(3)
بناي اين مسجد تركيب و شكل نخستش را تا 7 سال نگه داشت و در اين روزگار تغييري نكرد. در سال هفتم هجري پس از فتح دژهاي خيبر به دست مسلمانان، سوي مدينه بازگشتند و كم كم ضرورت توسعهٔ مسجد به‌خاطر افزايش روزانهٔ جمعيت مسلمانان، در نظر پيغمبر و اصحابش آمد. به گفتهٔ جعفر محمد صادق در كتاب اخبار الهجره، رزين و... پيامبر مسجد را از درازا و پهنا چنان فراخ كرد كه چون مربعي 100× 100 ارشي (ذرعي) درآمد. با توجه به برابري نسبي اَرَش با متر، مساحت مسجد در سال هفتم مي‌بايست 2433 متر مربع شده‌باشد و اين متراژ عيني از بناي مسجد، طبق معيارهاي نقشه‌اي كه كارشناسان ترك در اواخر سدهٔ ششم خورشيدي كه 2475 متر مربع ارايه داده‌اند، مطابقت محاسباتي دارد.
حدود مدينه النبي(ص)
مورخان مدينه عموماً با توجه به حديث پسر عمر كه گفته است: «مسجدالنبي پس از توسعه در زمان خليفهٔ دوم، درازايش از قبله به شام، 140 ارش (ذراع) و از شرق به غرب 120 ارش بوده‌است.» چنين نتيجه گرفته‌اند كه عمر حدوداً به سمت جنوبي مسجد 20 ارش افزوده و به سمت شامي يا شمالي مسجد 40 ارش. چون قسمت خاوري ديوار مسجد، حجره‌هاي همسران قرار داشته، عمر در آن‌جا تصرف و تغيري به‌وجود نياورد، پس مجموع كل مساحت توسعه‌يافته، حدود 1216 مترمربع بوده‌است و اين مساحت بر اساس ذرع يد با آن‌چه را كه مهندسان با متراژ بناي فعلي جهت تعيين حدود مسجد در زمان خليفه دوم ارائه داده اند، يعني 1100 مترمربع چندان اختلافي ندارد و مي توان آن مستندات تاريخي را درست دانست.
مكان هاي مسجدالنبي
صُفّه
در داخل مسجد النبى صفه يا ايوانچه مانندى آماده ساخته بودند كه مهاجران بىسر پناه در آن جا به سر مىبردند. اينان همان دسته از مسلماناناند كه به «اصحاب صُفه» معروف گشتند. پيش از آن كه قبله از بيت المقدس به طرف كعبه تغيير كند محراب رسول خدا (ص) در ناحيه شمال مسجد بود. پس از تغيير قبله به دستور پيامبر، آن قسمت را مسقف كردند و آن مكانى براى استراحت و سكونت مسلمانان مهاجر و بى پناه گرديد كه در توسعه مسجد در سال هفتم هجرى داخل مسجد قرار گرفت. آن چه امروزه به صفه معروف است، روزگارى «دكة الاغوات» و جايگاه خواجههاى حرم بوده كه وظيفه حراست و خدمتگزارى حرم را به عهده داشتهاند.
روضه شريفه
روضه شريفه قسمتي از مسجد النبي(ص) است كه در ناحيه جنوب شرقي قرار دارد. حدود روضه 330 متر است و طول آن 22 متر و عرض آن 15 متر است و در محدوده آن سه مكان مقدس ديگر با نام هاي مرقد مطهر پيامبر، منبر و محراب نيز وجود دارد.
1. مرقد مطهر رسول خدا
يكي از بهترين نقاط مسجد، مدفن رسول خداست. در كناره شرقي مسجد، پيامبر حجره هايي براي زندگي همسران خود ساخته بود كه تا قريب نود سال پس از رحلت آن حضرت برپا بود. مورخان نوشته اند رسول خدا در حجره اي كه وفات يافت دفن شد. ( 4)
2. منبر
در روايات آمده است كه پيامبر در آغاز با تكيه بر درخت خرما خطبه مي خواند. يكي از اصحاب پيشنهاد ساختن منبري را داد كه رسول خدا روي آن بنشيند تا هم مردم او را ببينند و هم آن حضرت از ايستادن خسته نشود. منبري كه در حال حاضر وجود دارد در سمت غربى محراب مسجد قرار گرفته كه سلطان مراد عثماني آن را در محرم سال 998 هجرى به مسجد هديه كرده است. اين منبر داراي دوازده پله است كه يك اثر ارزشمند هنري مي باشد.(5)
3. محراب
محراب جايگاه نماز پيامبر بوده است كه در جريان توسعه مسجد در زمان وليدبن عبدالملك اموي، در محل نماز پيامبر ساخته شد.
توضيح:
به جز محراب اصلي، دو محراب ديگر هم در سمت قبله مسجد با عنوان هاي محراب عثماني در ديوار جنوبي مسجد و محراب سليماني در سمت مغرب محراب پيامبر قرار دارد. به علاوه در انتهاي ديوار شمالي ضريح پيامبر، « محراب تهجد» قرار دارد كه رسول خدا در برخي شب ها نماز شب را در آن جا اقامه مي كردند. (6)
ستون هاي مسجدالنبي(ص)
ستونهاى مسجد النبي ستونهايى است كه هر يك نامى خاص دارد. هشت ستون از زمان پيامبر (ص) هنوز در مسجد باقى است كه با رنگ سفيد مشخص شدهاند و عبارتند از:
1. ستون حنانه: ستوني است كه پيامبر در هنگام خواندن خطبه بر آن تكيه مىكرد و پس از آن كه براى آن حضرت منبرى ساختند از آن ستون نالهاى برخاست و به همين دليل به آن ستون «حنّانه» مىگفتند.
2. ستون توبه: آن را ستون « ابولبابه» نيز مىنامند. پس از شكست بنوقريظه ابولبابه به خاطر گناهى كه مرتكب شد، مورد بى توجهى پيامبر (ص) و ياران آن حضرت قرار گرفت و سرانجام خود را به ستون مسجد بست تا آن كه آيهاى در پذيرفته شدن توبه او به رسول خدا (ص) نازل شد.
3. ستون مَحرَس: در كنار اين ستون، على (ع) مىايستاد و از رسول خدا(ص) محافظت مىكرد. اين ستون را به نام « استوانه على (ع)» نيز مىشناسند؛ زيرا جايگاه نماز آن حضرت بوده است.
4. ستون وُفُود: در كنار اين ستون، رسول اللَّه (ص) با سران قبايل و هيأتهاى نمايندگى و سياسى ديدار مي كردند و آنان را به حضور مىپذيرفتند.
5. ستون سرير: رسول خدا (ص) در كنار اين ستون تختى از شاخههاى خرما مىگذاشت و شب بر روى آن استراحت مىكرد.
6. ستون مربعه القبر (مقام جبرئيل امين) : اين ستون چسبيده به ضلع شمالي ضريح مطهر است و در خانه حضرت فاطمه از آن جا گشوده مي شده است. اين همان دري است كه به روايت ابن عباس، حضرت محمد هر روز پنج بار در وقت نمازهاي پنج گانه به مدت نه ماه كنار آن مي ايستاد و مي گفت: السلامُ عليكم و رحمه اللهِ وَ بركاتُهُ انما يُريدُ الله ليذهبَ عنكمُ الرجسَ اهلَ البيتِ و يطهرَ كُم تَطهيراً.(7)
زمانى كه مسجد النبى ساخته شد، سه در براى ورود و خروج مردم ساختند، برخى از اصحاب نيز در حاشيه مسجد خانه ساخته و درى به درون مسجد باز كردند. در سال سوم هجرت، قبل از غزوه احد، به دستور پيامبر (ص) همه درهاى خانهها به جز در خانه على (ع) به مسجد بسته شد.
خانه/ مرقد حضرت فاطمه
خانه حضرت فاطمه كه در سمت شمال مرقد منور پيامبر اكرم و متصل به ضريح مقدس است از همان صدر اسلام و در زمان پيغمبر باقي مانده و به مرور زمان ساخته شده و تغيير پيدا كرده است. بنا بر قولي حضرت فاطمه(س) در منزل خودش به خاك سپرده شد. طبق روايات متعدد مستند و مورد اعتمادي كه از ائمه معصومين در مورد محل دفن حضرت زهرا در منابع شيعه نقل شده، آن حضرت در داخل خانه خودش در كنار مسجد كه در جوار خانه رسول خدا قرار داشت دفن شده شده است.(8)
در روايتي از امام صادق آمده است كه از حضرت سوال شد:اَلصلاهٌ في بَيتِ فاطمهٌ مَثل الصلاهٍ فِي الروضَه؟ قالَ: وَ افضلِ.
« آيا نماز خواندن در خانه فاطمه مانند نمازخواندن در روضه است؟ حضرت فرمود: بلكه افضل است.» (9)خواندن نماز، دعا، قرآن و توسل به آن حضرت نيز در مرقد حضرت فاطمه توصيه بسيار مي شود.
درهاي مسجدالنبي
تعداد درهاى مسجد در امتداد زمان تغييراتى يافته است. مشهورترين آن ها عبارتند از:
1. باب الرحمه
2. باب جبرئيل
3. باب السلام
4. باب النساء
مسجد النبى هم اكنون 7 در دارد. در توسعه زمان وليد بن عبدالملك بر چهار گوشه مسجد النبى چهار مناره ساخته شد، پس از آن مناره ديگرى نيز ساخته شد كه مناره اصلى مسجد عبارت بود ازمنارههاى سليمانيه، مجيديه كه در دو سوى ضلع شمالى قرار داشت و منارههاى قايتباى و باب السلام كه در دو سوى ضلع جنوب شرقى و ضلع غربى مسجد واقع بود.
در افزودههاى جديد مسجد، 6 مناره ديگر ساخته شده و بدين ترتيب مجموع آنها به 10 عدد مىرسد.
منابع:
1-سوره مومنون. آيه 19.
2- حافظ محمد بن محمود بن نجار، اخبار مدينه الرسول، ص 69.
3-ابوبكر احمد بيهقي، دلائل النبوة، جلد1، ص158.
4- سامعي، احمد، راهنماي زائران مكه و مدينه، ص 268.
5- همان، ص269.
6 جعفريان، رسول، آثار اسلامي مكه و مدينه، ص 222.
7- سوره احزاب/ آيه 33.
8-نجفي، محمد صادق، مدفن حضرت زهرا از ديدگاه روايات، ميقات شماره 7، ص 94
9-- جعفريان، رسول، آثار اسلامي مكه و مدينه، به نقل از كافي، ج 4، ص 556