سودجویی مأموران وزارت خارجه از حاجیان ایرانی در زمان قاجار

به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، سفرنامه حج «تحفة الحرمين و سعادة الدارين»، نوشته محمد معصوم، شرح حال نگار عهد قاجار و از رجال سر‌شناس اين دوره، آگاهي‌هايي مفصل از راه شمالي حج ايرانيان در دوران قاجار و سختي‌ها و دشواري‌هاي آن دارد. اين سفر پنج ماه (شوال ۱۳۰۵ - صفر ۱۳۰۶ق.) به درازا كشيده و نويسنده از راه عثماني به حجاز و در بازگشت از راه دريا به بمبئي هندوستان و سپس به ايران آمده است. اين اثر در طول سفر نگاشته شده و واپسين گزارش آن مربوط به ۱۶ ربيع ‌الاوّل ۱۳۰۶ق. است.
نگاه محمد معصوم به بسياري از موضوعات مانند رفتار كار‌گزاران امور حج و نيز وضعيت رفاهي و عمراني منازل و شهرهاي ميان راه، انتقادي است. بخشي از اين‌گونه مطالب سفرنامه، به آسيب‌شناسي و نقد رفتار كار‌گزاران حج و حاجيان اختصاص يافته و انتقادها‌گاه با طنز بيان شده است. (براي نمونه: ص۴۰۳، ۴۰۸، ۴۳۱) او حكمرانان عثماني را به دليل نپرداختن به امور عمراني راه‌ها و مكان‌ها و امنيت مسير حج نكوهش كرده است. (ص۳۸۲)
انتقادهاي وي از فساد مالي سفارت ايران در استانبول و كنسولگري‌هاي ايران در جاي‌جاي سفرنامه به چشم مي‌خورد. بر پايه گزارش‌هاي او، مأموران وزارت خارجه ايران از هر فرصتي براي سودجويي از حاجيان ايراني بهره برده و به جاي حمايت از آنان، در چپاول ايشان با ديگران شريك مي‌شده‌اند. (ص۴۱۰) حاجي ميرزا محسن خان معين الملك، سفير كبير ايران در عثماني، طرف اصلي انتقادهاي محمد معصوم است. او از استانبول تا سوئز، اسكندريه و حجاز (براي نمونه: ص۳۹۳، ۴۰۷-۴۰۸) به مدد مأموران خود، درآمدهايي نامشروع از راه حج و حاجيان به دست مي‌آورده است. (ص۳۷۸-۳۷۹)
انتقاد از پاره‌اي رسم‌ها كه در شريعت اثري از آن‌ها نيست، در چند جاي سفرنامه به چشم مي‌خورد؛ از جمله مراسم مربوط به محمل‌هايي كه از شام و مصر به مكه مي‌برده‌اند و همراه با سازنوازي و شليك توپ و هياهو بوده است. (براي نمونه: ص۳۸۳، ۴۱۲، ۴۲۳-۴۲۴) محمد معصوم شرفاي مكه را بدين دليل كه به بنا‌ها و گنبدهاي قبرستان ابوطالب رسيدگي نكرده‌اند، به انتقاد گرفته (ص۴۲۶) و از وضعيت اداره مكان‌هاي مقدس مدينه گلايه كرده است. (ص۳۸۳)