خشنودی خداوند از مؤمنان در آیهِ رضوان
آیه هجدهم سوره فتح درباره بیعت صحابه با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در عمره ناتمام سال ششم هجری که در منطقه ای به نام حدیبیه انجام گرفت نازل شده است.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، اين آيه گوياي خشنودي خداوند از مؤمنان صادق در بيعت با پيامبر(صلي الله عليه و آله) است. از آن‌جا كه در اين آيه از مؤمنان اظهار رضايت شده، آن را «آيه رضوان» گفته‌اند : {لَقَد رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤمِنِينَ إِذ يُبَايِعُونَكَ تَحتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِم فَأَنزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيهِم وَأَثَابَهُم فَتحًا قَرِيبًا}. (فتح/48، 18)
پيامبر(صلي الله عليه و آله) همراه برخي مسلمانان كه شمار آنان را 1400 تا 1600 تن نوشته‌اند ، در ذي قعده سال ششم هجرت به قصد زيارت خانه خدا و انجام مناسك حج عازم مكه شد. چون به حديبيه در نه ميلي مكه رسيدند ، مشركان قريش راه را بر آنان بستند و از ورودشان به مكه جلوگيري كردند. رسول خدا(صلي الله عليه و آله) خَراش بن خزاعي را به سوي مشركان قريش فرستاد تا به آنان بگويد كه مسلمانان براي زيارت خانه خدا آمده‌اند و در پي جنگ نيستند. مشركان شتر قاصد پيامبر(صلي الله عليه و آله) را پي كرده، او را بازگرداندند. سپس عثمان براي رساندن پيام به مكه فرستاده شد. تأخير سه روزه عثمان موجب شايعه قتل وي شد. با انتشار اين شايعه، پيامبر(صلي الله عليه و آله) زير درختي به نام سمره با اصحاب خويش بيعت كرد كه با مشركان بجنگند و كسي از جنگ نگريزد. بدين رو اين پيمان بيعت رضوان، بيعت شجره، يا بيعت حديبيه ناميده مي‌شود. خداوند با نزول آيه رضوان خشنودي خويش را از آن مؤمنان بيان كرد.
افزون بر خشنودي خداوند از مؤمنان كه آن را به معناي پاداش آنان دانسته‌اند ، چند مطلب ديگر در اين آيه بيان شده است: 1. علم خداوند به نيت مؤمنان. گفته‌اند مراد از {مَا فِي قُلُوبِهِم} در آيه، حسن نيت و صدق در بيعت يا ايمان و دوستي دين يا غيرت و تصميم بر سازش نكردن در برابر مشركان است. 2. نزول سكينه و آرامش در قلب مؤمنان و ثبات بر دين ، از ديگر پاداش‌هاي نيك به بيعت‌كنندگان است. 3. بشارت به فتح و پيروزي در آينده‌اي نزديك كه مقصود از آن را فتح خيبر ، فتح مكه يا فتح هجر (بحرين) دانسته‌اند.
برخي از مفسران اهل سنت ذيل آيه رضوان روايتي از رسول خدا نقل كرده‌اند كه هيچ يك از بيعت‌كنندگان پيمان رضوان يا اصحاب شجره به تعبير مورخان، وارد جهنم نمي‌شود. بر پايه روايتي ديگر از آن حضرت، بيعت‌كنندگان در پيمان رضوان بهترين افراد روي زمين هستند. از اين رو، به گفته آلوسي، دوستي و تكريم بيعت‌كنندگان رضوان و نيز خشنودي از آنان، بر مسلمانان لازم است.
اما بر پايه نقل ابن عباس در تفسير {فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِم فَأَنزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِم} سكينه و آرامش تنها بر آن دسته از بيعت كنندگان پيمان رضوان نازل شد كه خداوند از وفاي آنان به عهد و پيمانشان آگاه بود. بر اين اساس، روايت نقل شده از ابن عباس روايت‌هاي پيشين را تخصيص مي‌زند؛ بدين معنا كه تنها آن دسته از بيعت‌كنندگان پيمان رضوان وارد جهنم نمي‌شوند كه مشمول آرامش الهي شده باشند، نه همه آنان. دليل اين مطلب آيه 10 همين سوره است كه بيعت با پيامبر(صلي الله عليه و آله) را به منزله بيعت با خدا، و بيعت‌شكني با پيامبر(صلي الله عليه و آله) را بيعت‌شكني با خدا دانسته و بشارت پاداش را تنها به كساني داده كه بر پيمان خويش وفادار بمانند :
{إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللهَ يَدُ اللهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَن نَّكَثَ فَإِنَّمَا يَنكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا}. (فتح/48، 10) اين آيه در چينش آيات اين سوره، پيش از آيه رضوان قرار گرفته؛ اما از حيث نزول پس از آن نازل شده است. از اين جهت به آن آيه شرط گفته‌اند كه رضايت خداوند از بيعت كنندگان را به عدم مخالفت با پيامبر و وفا به عهد و پيمانشان با ايشان مشروط مي‌كند. نيز گفتار برخي از بيعت‌كنندگان رضوان مؤيد اين است كه آنان پس از بيعت رضوان اعمالي مرتكب شدند كه خود از آينده خويش در هراس بودند. براء بن عازب كه يكي از آنان بود، در پاسخ كسي كه او را به سبب شركت در بيعت رضوان آسوده خاطر مي‌پنداشت، گفت: كسي نمي‌داند كه شركت‌كنندگان در بيعت رضوان، پس از آن، چه كارهايي كردند و چه انحراف‌هايي در دين پديد آوردند.