بخش 1

1

تحريف ناپذيري قرآن

5

فهرست

11

مقدمه

مقدمه

{ كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَي النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلي صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ } ^{( 1 )} قرآن كريم ، به عنوان آخرين پيام الهي ، در بردارنده ي معارف بي همتا در راستاي سعادت و كمال آدميان است ، محتواي آن با فطرت و سرشت انسان ها سازگار ، و درك و فهمش براي طبقات گوناگون بشر هموار است . به تعبير اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) : قرآن ، اقيانوس بي كراني است كه به عمق آن نمي توان رسيد ^{( 2 )} و شگفتي هاي آن پايان نخواهد يافت . ^{( 3 )} قرآني كه با عناوين كتاب ، ^{( 4 )} حديث ، ^{( 5 )} كلام الله ، ^{( 6 )} قرآن ، ^{( 7 )} تنزيل ، ^{( 8 )} حق ، ^{( 9 )} برهان ، ^{( 10 )} حكمت ^{( 11 )} و . . . توصيف شده و از ويژگي هايي چون نزول الهي ، اعجاز ، عصمت و مصونيت از تحريف برخوردار است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره ي ابراهيم ، آيه ي 1 .

2 . نهج البلاغه ، صبحي صالح ، خطبه ي 198 .

3 . همان ، خطبه ي 18 .

4 . سوره ي بقره ، آيه ي 2 .

5 . سوره ي طور ، آيه ي 34 .

6 . سوره ي بقره ، آيه ي 75 .

7 . سوره ي بقره ، آيه ي 185 .

8 . سوره ي شعراء ، آيه ي 192 .

9 . سوره ي بقره ، آيه ي 26 .

10 . سوره ي نساء ، آيه ي 173 .

11 . سوره ي بقره ، آيه ي 164 .

12

تحريف متن ، نوعي دگرگوني و انحراف در متن است كه به شكل معنوي يا لفظي انجام مي گيرد . تحريف معنوي ، برداشت انحرافي و تفسير سخن برخلاف مقصود گوينده است . اين نوع از تحريف ، هم ممكن و هم واقع است . تحريف لفظي به معناي كم و زياد كردن الفاظ قرآن است . به اتفاق همه ي مسلمانان ، اين نوع تحريف در قرآن تحقق نيافته و قرآن همواره محفوظ مانده و با تواتر قطعي ، نسل به نسل قرائت شده و به دوران معاصر انتقال يافته است .

شواهد تاريخي فراواني ، از جمله حافظه ي شگفت انگيز عرب عصر نزول و علاقه ي آنان به حفظ قرآن و انس با فصاحت و بلاغت و آهنگ معجزه آسا و تقدس آن نزد مسلمانان و توصيه هاي ويژه ي پيامبر اسلام در تلاوت و حفظ قرآن ، بر صيانت قرآن دلالت دارد . علاوه بر شواهد تاريخي ، دلايل عقلي و روايي گوناگوني ، از جمله آيات تحدي ، اوصاف قرآن و آيه ي ذكر ، از عدم تحريف قرآن حكايت مي كنند .

كتاب تحريف ناپذيري قرآن ، اثر فاضل ارجمند ، جناب حجت الاسلام والمسلمين آقاي دكتر فتح الله نجارزادگان ابتدا به زبان عربي با نام « سلامة القرآن من التحريف » توسّط نشر مشعر به چاپ رسيده و هم اكنون ترجمه فارسي آن با شيوه اي جديد ، با هماهنگي و پي گيري گروه قرآن و حديث مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه تدوين و تنظيم شده و از مهم ترين آثار در زمينه صيانت قرآن از تحريف است كه علاوه بر بيان شواهد و دلايل عقلي و نقلي بر اثبات مصونيت قرآن از تحريف به زيادت و نقيصه ، به شبهات مخالفان پاسخ داده و روايات مربوط به اين موضوع يا مشابهت امت اسلام با امت هاي پيشين و وجود مصحف هاي متفاوت با قرآن موجود را بررسي نموده است .

در پايان از همه ي عزيزاني كه در آماده سازي اين اثر تلاش نموده اند ، به ويژه : حجج اسلام سيد محمد علي داعي نژاد ( معاونت تحقيقات ) سيد محمد حسين ميري ( مدير گروه قرآن و حديث ) حميد كريمي ( مدير پروژه ها ) و محمد جواد شريفي ( مدير آماده سازي ، چاپ و نشر آثار مركز ) تشكر و سپاس گزاري مي نمائيم .

مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه قم

13

پيش گفتار

پيش گفتار

يكي از مباحث دامنه دار و مهم علوم قرآني ، تحريف ناپذيري قرآن است . اين مسأله همواره مدنظر دانشمندان فريقين بوده و براي دفاع از ساحت مقدس قرآن ، به اثبات سلامت قرآن از تحريف و دفع شبهات و ترديدها در اين زمينه پرداخته اند .

شرايط ويژه ي عصر ارتباطات در جهان معاصر براي معرفي تنها كتاب آسمانيِ بدون تحريف و تبديل ، از يك سو ، و پاسخ به سيل شبهات و افتراهاي بيگانه و آشنا از سوي ديگر ، پرداختن به بحث تحريف ناپذيري قرآن را ضروري مي نمايد .

پيش از اين كتاب « سلامة القرآن من التحريف وتفنيد الافتراءات علي الشيعة الإماميّة » به زبان عربي در همين زمينه به خامه اين حقير نگاشته شد كه چون براي فارسي زبانها سودمند نبود ، كتاب حاضر را به پيشنهاد مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه ، تدوين كردم . اين كتاب ترجمه متن عربي نيست ؛ پاره اي از بحث ها تلخيص و در مواردي به آنها افزوده شده است و در دو بخش و به صورت پرسش و پاسخ سامان يافته است تا خواننده سريع تر به مسائل مورد نظرش دست يابد .

بخش اول مشتمل بر يك مقدمه و 47 پرسش در سه گفتار ، تدوين شده است . در اين بخش دو محور اصلي « ادلّه ي سلامت قرآن از تحريف » و « بررسي و نقد روايات تحريف نما در منابع فريقين » مورد بحث قرار گرفته اند .

بخش دوم تحت عنوان « بررسي و نقد ترديدها و افتراها » در دو گفتار تنظيم شده

14

است ؛ گفتار اول شامل 10 پرسش درباره ي بررسي و نقد ديدگاه هاي افرادي است كه در سلامت قرآن از تحريف ، ترديد كرده اند ؛ اساس اين گفتار در مدار ديدگاه هاي محدث نوري است . گفتار دوم كه 20 پرسش را دربردارد ، به نقد آراي افرادي اختصاص دارد كه در اين زمينه با جمع آوري اقوال گوناگون ( و متأسفانه بيش تر موارد با عدم رعايت امانت در نقل ) شبهه پراكنده و يا افترا زده اند .

با آن كه همت نگارنده براي استقصاي مباحث در هر دو بخش كتاب بوده و دراين باره حداقل 300 كتاب از منابع فريقين را ملاحظه كرده ، هرگز ادعا ندارد همه ي مباحث در اين زمينه را گرد آورده است ، همين كه گامي در آستان مقدس قرآن برداشته آن را توفيقي بزرگ از جانب خدا مي داند و او را بر اين نعمت سپاس مي گزارد به ويژه آن كه كتاب « سلامة القرآن من التحريف » مورد توجّه محافل علمي و اهل نظر قرار گرفت و يكبار كتاب سال حوزه علميه آنگاه در دوازدهمين نمايشگاه بين المللي قرآن در سال 1383 با رتبه نخست و سپس به عنوان كتاب سال جمهوري اسلامي در همان سال برگزيده شد . اميد آن كه مورد قبول حضرت حقتعالي قرار گيرد .

در اين جا بر خود لازم مي دانم از برادران عزيز در مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه ي علميه ، به ويژه گروه قرآن ، تشكر و قدرداني كنم . خداوند به همه ي آنان جزاي خير عنايت فرمايد .

فتح الله نجار زادگان ( محمّدي )

15

بخش اول :

سلامت قرآن از تحريف

17

مقدمه

مقدمه

بررسي واژه ي « تحريف » و تعيين موضوع بحث

تحريف از ريشه ي « حرف » ( لبه و كناره ^{( 1 )} ) به معناي مايل كردن و بردن به كنار و دگرگون ساختن آمده ^{( 2 )} و تحريف سخن به معناي متمايل ساختن معناي كلام از مقصود گوينده ^{( 3 )} و در نتيجه ، ايجاد نوعي دگرگوني در آن است . نخستين بار اين واژه در قرآن و سپس در احاديث به كار رفته است .

در يك نگاه كلي ، تحريف قرآن را مي توان به دو نوع معنوي و لفظي تقسيم كرد . مقصود از « تحريف معنوي » برداشت انحرافي و تفسير و توجيه سخن برخلاف مقصود گوينده است . اين نوع تحريف به طور قطع درباره ي قرآن رخ داده است و امام علي ( عليه السلام ) نيز از وقوع آن در زمان خود و آينده ، و ^{( 4 )} قرآن مجيد نيز از وقوع اين نوع تحريف در كتاب هاي آسماني گذشته گزارش داده اند . ^{( 5 )}

چه تحريف در الفاظ آنها به طور مستقيم رخ داده باشد و يا ابتدا در معناي الفاظ و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . معجم مقاييس اللغة ، تحقيق عبدالسلام محمد هارون ، ج 2 ، ص 42 ؛ راغب اصفهاني ، معجم مفردات الفاظ قرآن ، ص 113 « ماده ي ح . ر . ف » .

2 . معجم مقاييس اللغة ، ج 2 ، ص 43 .

3 . العين ، ص 173 .

4 . ر . ك : نهج البلاغه ، خطبه ي 17 ؛ كافي : ج 1 ، ص 151 .

5 . ر . ك : سوره ي بقره ( 2 ) ، آيه ي 75 و سوره ي نساء ( 4 ) ، آيه ي 46 .

18

بعداً در متن آنها صورت گرفته باشد ـ آن گونه كه به عبدالله بن عباس نسبت مي دهند ^{( 1 )} ـ با مطالعه ي عهدين مي توان تحريف را در آن يافت ، ^{( 2 )} ليكن هيچ كس نمي تواند به استناد متن قرآن از تحريف در آن دم بزند و اين خود بهترين گواه بر تحقق وعده ي خداوند در حفظ قرآن كريم از تحريف است .

مقصود از « تحريف لفظي » تبديل يا كاهش و افزايش الفاظ سخن گوينده است ؛ آن چه بيش تر مورد نزاع و اهتمام قرآن پژوهان است بررسي تحريف قرآن به معناي كاهش و نقصان در كلمات ، آيات و حتي سوره هاست ؛ چون تحريف به معناي افزايش آيه يا سوره اي در قرآن ( به جز روايتي كه به عبدالله بن مسعود نسبت مي دهند و حكايت از آن دارد كه سوره هاي حمد و معوذتين سوره هاي قرآني نيستند ، كه درباره ي آن بحث خواهد شد ) و تبديل آيات به آياتي ديگر ، قائلي ندارد و موضوعاً منتفي است . تغيير در كلمات آيات نيز ، تا آن جا كه به اختلاف در تلفظ و اداي كلمه مربوط مي شود ، از مقوله ي اختلاف قراءات ، و از موضوع بحث بيرون است .

نگاهي به سير انديشه ي تحريف ناپذيري قرآن

پيشينه ي بحث تحريف ناپذيري قرآن را بايد هم زمان با نزول قرآن و در متن آيات وحي جستوجو كرد . به زودي در ادله ي سلامت قرآن از تحريف خواهيد ديد كه نقطه ي آغاز و سنگ بناي خلل ناپذيري الفاظ قرآن را ، خود قرآن پي نهاده است .

اين موضوع مورد اقبال جدّي دانشمندان شيعي تا دوره ي اخير است . تنها در عصر صفوي ( 906 ـ 1134 هـ . ق ) كه تا حدودي فرصت براي جمع آوري اخبار فراهم شد روايات تحريف نما نيز در لابه لاي منابع حديثي ، تفسير بالمأثور تفاسير روايي و شرح اخبار قرار گرفتند و تني چند از اماميه ، مانند سيد نعمة الله جزائري ( م/1112 . ق ) و ابوالحسن فتوني ، به استناد به اين اخبار به تحريف قرآن گرايش يافتند ؛ ليكن اكثر قريب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد بن اسماعيل بخاري ، صحيح بخاري ، كتاب التوحيد ، ج 9 ، ص 195 .

2 . به طور نمونه ر ك : قاموس كتاب مقدس ، ماده ي « انجيل » ، محمد جواد بلاغي نجفي ، الرحلة المدرسيه ، ص 4ـ68 ؛ و الهدي الي دين المصطفي ، ج 1 ، ص 35ـ38 و 71ـ306 .

19

به اتفاق اماميه هم چنان به علاج احاديث در اين زمينه پرداختند و به تحريف ناپذيري قرآن گواهي دادند كه به زودي با اسامي بسياري از آنان آشنا خواهيد شد ، تنها كتاب فصل الخطاب محدث نوري ( م/ 1320 هـ . ق ) چالشي ديگر در اين بستر تاريخي به شمار مي آيد .

پس از تأليف كتاب فصل الخطاب دانشمندان اماميه به اين مسأله توجه افزون تري نشان دادند و ده ها كتاب مستقل در زمينه ي سلامت قرآن از تحريف به رشته ي تحرير درآوردند كه فهرستي از اين كتاب ها را به زودي در بخش دوم خواهيد ديد .

پس از قرآن ، كهن ترين سند تاريخي كه هم اكنون در دست رس ماست و با بيان اوصاف و ويژگي هاي قرآن بر سلامت اين كتاب گواهي مي دهد ، فرازهايي از دعاهاي زبور آل محمد ، صحيفه ي سجاديه است . ^{( 1 )} در احاديث پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) افزون بر احاديث زيادي كه درباره ي فضايل قرآن در منابع فريقين نقل شده ، ^{( 2 )} احاديث عرض اخبار بر كتاب خدا ، ^{( 3 )} پناه بردن به قرآن در هنگام هجوم شبهه ها و فتنه ها ^{( 4 )} و حديث ثقلين ( كه به صورت متواتر در منابع فريقين آمده است ) ^{( 5 )} نيز پيشينه ي بحث را با قدمت نزول قرآن همگام مي سازد ؛ چون اين اوصاف براي قرآن با تحريف و تبديل در الفاظ آن سرسازش ندارد .

پس از آيات و احاديث نبوي ، خطبه ي فدكيه ي زهراي مرضيه ( عليها السلام ) كه بخش قابل توجهي از آن به بيان ويژگي هاي قرآن پرداخته ^{( 6 )} و سپس خطبه ها و نامه هاي امام علي ( عليه السلام )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مانند دعاي 42 .

2 . ر . ك : متقي هندي ، كنز العمال ، ج 2 ، ص 284ـ293 و محمد باقر مجلسي ، بحارالانوار ، ج 92 ، ص 12ـ33 .

3 . محمد بن يعقوب كليني ، كافي ، ج 1 ، ص 69 ، رقم 1 ؛ محمد بن مسعود عياشي ، تفسير عياشي ، ج 1 ، ص 8 ، رقم 2 و محمد بن حسن طوسي ، امالي طوسي ، ج 2 ، ص 227 ، رقم 4 .

4 . محمد بن يعقوب كليني ، همان ، ج 2 ، ص 598 ـ 599 ، رقم 2 .

5 . ر . ك : كتاب الله و اهل البيت في حديث الثقلين ؛ راضي ، « الهوامش التحقيقية » ، ص 327 و ميرحامد حسين ، عبقات الانوار ، ج 1 ، ص 17ـ 327 و ج 2 ، ص 10 ـ 392 .

6 . ابن ابي طيغور ، بلاغات النساء ، ص 28 و علي بن عيسي اربلي ، كشف الغمة ، ج 1 ، ص 483 .

20

كه در فاصله ي سال هاي 35 ـ 41 هجري انشا شده اند ^{( 1 )} نيز ، قرآن را به گونه اي معرفي كرده اند كه امكان دست برد در ساختار آن را منتفي مي سازد ؛ و همين طور در بيان و بنان ديگر معصومان ( عليهم السلام ) نيز احاديث فراواني درباره ي اوصاف ، ويژگي ها و آثار قرآن به چشم مي خورد كه در دلالت مطابقي و يا التزامي شان از تحريف ناپذيري قرآن پرده برمي دارند . در بخش اول اين كتاب در پاسخ به پرسش شماره ي 3 با برخي از اين احاديث آشنا خواهيد شد .

اگر بر آيات و احاديث كه به تحريف ناپذيري قرآن دلالت دارند ، مدارك و شواهد تاريخي مبني بر عنايت ويژه ي مسلمانان به قرآن و حساسيت فوق العاده ي آنان نسبت به تغيير در قرآن را بيفزاييم ، باز بايد بر پيشينه ي اين بحث در عصر نزول وحي تأكيد كنيم . اين مدارك و شواهد نخستين بار در استدلال علم الهدي سيد مرتضي ( م . 438 هـ . ق ) جايگاهي ويژه به خود گرفته است .

در نزد دانشمندان نيز بحث تحريف ناپذيري قرآن ، پيشينه اي بس ديرينه دارد . آنان كه كتاب هايي در فضايل قرآن نگاشته اند ، مفسران در مقدمه ي تفسير يا در طي شرح آياتي كه مربوط به موضوع سلامت قرآن است ، اصوليون در بحث ناسخ و منسوخ و حجيت ظواهر آيات ، فقها در بحث جواز قرائت سبعه در نمازها و گزينش يك سوره بعد از حمد و نيز در پاره اي از كتاب هاي معارف ديني به اين مسأله پرداخته اند .

پاره اي از احاديث تحريف نما در كتاب هاي محدثان از شيعه و سني ، دستاويز عده اي ظاهربين شده است ؛ آنان بدون تأمل در محتوا و سندهاي اين احاديث ، به پندار تحريف قرآن دچار شده اند ؛ مانند ابوالحسن محمد بن احمد ( معروف به ابن شنبوذ بغدادي م . 328 هـ . ق ) از دانشمندان اهل سنت ، كه مي توان وي را پيشگام در اين پندار قلمداد كرد ^{( 2 )} ؛ از لابه لاي مدارك تاريخي نيز مي توان چنين استفاده كرد كه ابتدا وجود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به طور نمونه ر . ك : نهج البلاغه ، خطبه ي 181 ، نامه ي 53 ، ق 39 .

2 . ر . ك : محمد بن احمد قرطبي ، الجامع لاحكام القرآن ، ج 1 ، ص 80 ـ 81 ؛ احمد بن علي خطيب ، تاريخ بغداد و مدينة السلام ، ج 1 ، ص 280 و عبد الرحمن مَقدسي ، المرشد الوجيز الي علوم تتعلق بالكتاب العزيز ، تحقيق طيار قولاج ، ص 186 .

21

احاديث تحريف نما در كتاب هاي اهل سنت ، از جمله موطأ مالك بن انس ^{( 1 )} ( م . 179 ) فضائل القرآن ^{( 2 )} قاسم بن سلام ( م . 224 هـ . ق ) و . . . ، موجب واكنش اماميه بر آنها بوده است ؛ از جمله فضل بن شاذان ( م . 260 هـ . ق ) كه در طي چند صفحه از كتابش به آن پرداخته و بر اهل سنت به شدت خرده گرفته ^{( 3 )} ، ليكن به تدريج شكل واكنش ها دگرگون شده است ، تا آن جا كه شيخ ابو جعفر صدوق ( م . 386 هـ . ق ) در مقام دفاع از قرآن و رفع اتهام از شيعه ، به صراحت اعلام مي دارد « اخبار تحريف نما [ در صورت احراز صحت سند ] بر وحي غير قرآني حمل مي شود و هر كس شيعه را متهم به تحريف قرآن كند ، دروغ گوست . . . » ^{( 4 )} و سپس سيد مرتضي علم الهدي ( م . 436 هـ . ق ) از گروهي اندك از اماميه با نام « اصحاب حديث » و نيز از اهل سنت با نام « حشويه » ياد مي كند كه به ظاهرِ احاديث ضعيف در اين زمينه بسنده كرده و از ادله ي قطعي سلامت قرآن از تحريف روي برتافته اند و از اين رو مخالفت آنان ، به دليل ناتواني در مبنا و بنا ، به هيچ روي قابل اعتنا نيست ^{( 5 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مالك بن انس ، الموطاء ، تصحيح و تعليق محمد فؤاد عبد الباقي ، ج 2 ، كتاب الرضاع ، ص 605 .

2 . قاسم بن سلام ، فضائل القرآن ، تحقيق و تعليق وهبي سليمان خارجي ، ص 189 به بعد .

3 . فضل بن شاذان ، الايضاح ، تحقيق ارموي ، ص 229 . علاوه بر اماميه ، ديگران نيز مانند زيديه چنين واكنش هايي داشته اند . ر . ك : الرسي قاسم بن ابراهيم ، مجموع كتب و رسائل ، تحقيق عبدالكريم احمد جدبان ، ج 2 ، ص 15-16 . وي مي گويد : « كتاب خدا محفوظ است كه به عنايت خدا چيزي از آيات آن فرو نيفتاده . . . ولي قومي باطل گرا ، كوران بي انديش بر اين پندارند كه بخشي از قرآن از دست رفته است . . . آيا آنان كلام خدا را كه مي گويد : { إنّا نَحْنُ نَزَّلْنا الذِّكْرَ وَإنّا لَهُ لَحافِظُونَ } نشنيده اند و . . . .

4 . ر . ك : محمد بن علي ابو جعفر صدوق ، الاعتقادات ، تصحيح عصام عبد السيد ، ص 92 .

5 . علي بن حسين علم الهدي ، الذخيرة في علم الكلام ، تحقيق سيد احمد حسيني ، ص 361 .

23

گفتار اول : درآمد

گفتار اول : درآمد

ادله ي سلامت قرآن از تحريف

در اين گفتار كه شش پرسش را در بردارد ، به ادله ي سلامت قرآن از تحريف پرداخته و در ضمن هر دليل نام دانشمنداني كه به آن دليل تمسك كرده اند ، ذكر شده است .

1 . براي اثبات سلامت قرآن از تحريف به چه دليل هايي استناد شده است ؟

براي اثبات سلامت قرآن از تحريف به آيات قرآن ، احاديث معصومان ( عليهم السلام ) ، شواهد تاريخي و دليل عقلي استناد شده است .

2 . كدام آيات قرآن بر سلامت قرآن از تحريف دلالت دارند و چه افرادي به آنها استدلال كرده اند ؟

از جمله آياتي كه بر سلامت قرآن از تحريف دلالت مي كنند عبارت اند از :

الف ) ( اِنّا نَحنُ نَزّلنا الذّكرَ وَاِنّا لَهُ لَحافِظُونَ ) ؛ ما خودمان ذكر [ قرآن ] رافرود آورديم و خودمان نگهبان آن هستيم .

اين آيه از دو جمله تشكيل شده است ؛ جمله ي اول با دو كلمه ي تأكيدي « اِنّ » ( = همانا ) و « نحن » ( = ما ) و به كارگرفتن ضمير جمع « نا و نحن » ( = ما ) ، به صورت قطعي و مسلّم از نزول قرآن از سوي خداوند خبر مي دهد . استفاده از تأكيد و ضمير جمع ، كه

24

دلالت بر عظمت كار دارد ، براي رفع ترديد كساني است كه در آيات پيشين به آنان اشاره شده است .

آنان به نزول قرآن از سوي خدا ترديد داشتند و آن را انكار مي كردند و نيروهاي غير الهي را در اين زمينه مؤثر مي دانستند . قرآن با اين كلام مؤكد ، از يك سو ، دخالت نيرويي ديگر را در نزول قرآن نفي مي كند و آن را صرفاً به خدا انتساب مي دهد و ، از سوي ديگر ، بر عظمت قرآن و سلامت آن از هر نوع دست بردي در حين نزول تأكيد ميورزد .

جمله ي دوم آيه ي شريفه نيز با ذكر أدات تأكيد « اِنّ و لَـ » ( = همانا ، قطعاً ) و نيز ضمير جمع « نا » و وصف جمع « حافظون » ( = نگهبانان ) از نگهباني از قرآن و حفظ قطعي آن پس از نزول سخن مي گويد . نحوه ي بيان اين عبارت نيز هر نوع ترديد در اين زمينه را مي زدايد .

حفظ قرآن در اين آيه به صورت مطلق و بدون هيچ قيدي بيان شده است ؛ بنابراين شامل حفظ آن از هر نوع تحريفي ( اسقاط ، تغيير و . . . ) مي شود ؛ و اين بهترين وجه حفظ قرآن است كه خداوند براي آن ضمانت قطعي كرده است .

ب ) { . . . وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ * لاَ يأْتِيهِ البَاطِلُ مِنْ بَيْنَ يَديهِ وَلاَ مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيم حَمِيد } ^{( 1 )} ؛ . . . و به طور قطع آن كتابي عزيز است ، باطل از روبه رو و پشت سر به آن راه نمي يابد ، فرود آمده اي است از ناحيه ي خداوند حكيم و ستوده .

بدون ترديد مقصود از واژه ي « ذكر » و « كتاب » در اين دو آيه ، « قرآن مجيد » است كه به سه وصف { عزيز } ( = رسوخ ناپذير ) ، { لا يأتيه الباطل } ( = باطل به آن راه نمي يابد ) و { تنزيل من حكيم حميد } ( = نازل شده از سوي خداوند حكيم ستوده ) توصيف شده است .

دو وصف اول هر كدام به طور مستقل دلالت بر عدم تحريف قرآن مي كند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره ي فصّلت ( 41 ) آيات 41 ـ 42 .