بخش 7

هذا العمل ضائعاً ليس فيه سوي اتلاف المال علي الورثة، فليحذر منه فانّه بدعة و منكر.⁽¹⁾

اجير گرفتن قاري قرآن تا اينكه قرآن كريم را بر روح مرده قرائت كند از بدعت‌ها به حساب مي‌آيد، و در آن اجري براي قاري و مرده نيست؛ زيرا قاري تنها براي دنيا و مال، قرائت قرآن مي‌كند و هر عملي كه مقصود به آن دنيا باشد نمي‌تواند موجب تقرّب به خدا باشد و در آن ثوابي نزد خدا نيست. بنابراين عمل او ضايع شده و غير از اتلاف مال بر ورثه به حساب نمي‌آيد، لذا بايد از اين عمل احتراز جست؛ زيرا بدعت بوده و از منكرات به حساب مي‌آيد.

3. شوراي دائمي وهابيان مي‌گويند:

لا يجوز ان تهب ثواب ما صليت للميت، بل هو بدعة، لانّه لم يثبت عن النبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و لا عن الصحابة رضي الله عنهم...⁽²⁾

هديه كردن ثواب نماز بر ميّت، جايز نيست، بلكه اين عمل بدعت است؛ زيرا از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و صحابه ثابت نشده است...

4. شوراي دائمي وهابيان مي‌گويند:

لا يجوز اهداء الثواب للرسول ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) لا ختم القرآن و لا غيره، لانّ السلف الصالح من الصحابة رضي الله عنهم و من بعدهم لم يفعلوا ذلك، و العبادات توقيفية...⁽³⁾

هديه دادن ثواب براي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) جايز نيست، نه ثواب ختم قرآن و نه غير قرآن؛ زيرا سلف صالح از صحابه و بعد از آنان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مجمع فتاوي و رسائل ابن عثيمين، رقم 357.

2. اللجنة الدائمة، رقم 7482.

3. اللجنة الدائمة، رقم 3582.

چنين كاري را انجام ندادند، و حال آنكه عبادات توقيفي است...

5. ابن فوزان مي‌گويد: $يجب انكار التلقين لانه بدعة...› ^{( 1 )}؛$واجب است انكار تلقين ميّت؛ زيرا اين عمل بدعت است›.

6. شوراي دائمي وهابيان مي‌گويند:

توزيع الاطعمة و الفواكه عند القبور بدعة، و لا يجوز للقرّاء ان يقرؤوا القرآن علي القبور... لان ذلك كلّه بدعة منكرة لا تجوز.⁽²⁾

توزيع غذا و ميوه در كنار قبور بدعت است و براي قاريان جايز نيست كه قرآن را بر روي قبرها بخوانند... زيرا تمام اين كارها بدعت و منكر بوده و جايز نيست.

7. او نيز مي‌گويد:

قرائة سورة (يس) علي قبر الميّت بدعة لا أصل لها، و كذلك قرائة القرآن بعد الدفن ليست بسنة بل هي بدعة...⁽³⁾

قرائت سوره يس بر قبر ميّت بدعت است و براي آن اساسي نمي‌باشد، و نيز قرائت قرآن بعد از دفن سنت نيست بلكه بدعت مي‌باشد.

8. گروه دائمي فتواي وهابيان مي‌گويند:

... و لايجوز للقرّاء ان يقرؤا القرآن علي القبور... لانّ ذلك كلّه بدعة منكرة لاتجوز.⁽⁴⁾

... جايز نيست براي قاريان كه قرائت قرآن بر مرده‌ها كنند... چرا كه تمام اين كارها بدعت منكر است و لذا جايز نيست.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. المنتقي من فتاوي بن باز، ج 2، ص 72.

2. اللجنة الدائمة، رقم 6167.

3. فتاوي التعزية، ص 35.

4. اللجنة الدائمة، رقم 6167.

وجود ارتباط بين حيات برزخي و حيات مادّي

پيش از اين $حيات برزخي› اموات خصوصاً اولياي الهي بررسي شد و آن را با ادلة قرآني و روايي به اثبات رسانديم، ولي آنچه الآن درصدد اثبات آن مي‌باشيم تعامل بين عالم برزخ با عالم دنياست. وهابيان منكر اين مسئلهاند.

از مجموع آيات و روايات استفاده مي‌شود كه بين حيات برزخي انسان در عالم برزخ با حيات مادي و انسان‌هاي زنده ارتباط برقرار است؛ به اين معنا: هنگامي كه انسان‌ها در عالم مادي آنان را صدا مي‌زنند مي‌شنوند و هنگامي كه از آنان سؤال و درخواست مي‌كنند، به اذن خداوند متعال جواب مي‌دهند. اينك به برخي از آيات و روايات در اين مورد اشاره مي‌كنيم:

1. آيات

الف) خداوند متعال در خصوص قوم صالح مي‌فرمايد:

153

(فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دارِهِمْ جاثِمِينَ*فَتَوَلَّي عَنْهُمْ وَقالَ يا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسالَةَ رَبِّي وَنَصَحْتُ لَكُمْ وَلكِنْ لا تُحِبُّونَ النَّاصِحِينَ) (اعراف: 78 و 79)

پس زلزله‌اي بر آنان آغاز گرديد تا آنكه همه در خانه‌هايشان از پاي در آمدند. از آنان روي گردانيد و گفت: اي قوم! من از سوي خداي خود ابلاغ رسالت كردم و شما را اندرز دادم ولكن شما ناصحان را دوست نمي‌داريد.

ب) درباره قوم شعيب نيز شبيه اين گفت‌وگو بيان شده است.⁽¹⁾

ج) در قرآن آمده است:

(وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ) (زخرف: 45)

از رسولاني كه پيش از تو فرستاديم باز پرس كه آيا ما جز خداي يكتاي مهربان، خداي ديگري را هم معبود مردم قرار داديم؟

خداوند متعال در اين آيه به پيامبرش محمد مصطفي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) مي‌فرمايد: $از رسولاني كه قبل از تو آمده‌ و از دنيا رحلت كرده‌اند سوال كنند... و اين دلالت بر امكان ارتباط بين عالم دنيا و برزخ دارد›.

شيخ محمود شلتوت در رابطه با امكان ارتباط بين عالم دنيا و عالم برزخ توسط روح مي‌گويد:

آنچه از آثار ديني استفاده مي‌شود اين است كه هنگام خروج روح از بدن، مرگ حاصل مي‌شود و او؛ در حالي كه داراي ادراك است باقي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اعراف: 91 ـ 93.

مي‌ماند؛ كسي كه بر او درود مي‌فرستد مي‌شنود، زائرين قبرش را مي‌شناسد و لذت نعمت‌ها و درد عذاب را در عالم برزخ درك مي‌كند.⁽¹⁾

شيخ الاسلام عزّالدين بن عبدالسلام نيز در فتاواي خود مي‌گويد: $ظاهر اين است كه ميّت، زائر خود را مي‌شناسد؛ زيرا ما امر شده ايم به سلام بر او، و شارع امر نمي‌كند به خطاب كسي كه نمي‌شنود..›.⁽²⁾

2. روايات

الف) پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود: $هر مسلماني بر قبر برادر مؤمنش كه او را در دنيا مي‌شناخته عبور كند و از او سؤال كند، خداوند روحش را برمي‌انگيزد تا جواب او را بدهد›.⁽³⁾

ب) در روايت از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ثابت شده كه فرموده‌اند: مردگان صداي كفش تشييع كنندگان را مي‌شنوند.⁽⁴⁾

ج) ابن قيّم جوزيه در كتاب $الروح› مي‌گويد:

سلف بر اين مطلب اجماع كرده و به تواتر رسيده است كه شخص مرده، كساني را كه به زيارتش مي‌آيند مي‌شناسد و از آمدنشان مسرور مي‌شود.⁽⁵⁾

د) ابن ابي‌الدنيا در كتاب $القبور› از عايشه نقل مي‌كند كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الفتاوي، شلتوت، ص 19.

2. فتاوي شيخ الاسلام عزالدين بن عبدالسلام، ص 431.

3. الروح، ص 9.

4. الروح، ص 9.

5. الروح، ص 9.

هر كس به زيارت قبر برادر مؤمنش رود و نزد قبرش بنشيند، مرده با او انس مي‌گيرد، و جواب سلامش را مي‌دهد، تا هنگامي كه برخيزد و برود.⁽¹⁾

ه‍ ) همچنين از ابوهريره نقل شده است كه پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود: $هر كس بر قبر شخصي عبور كرده و بر صاحب آن درود فرستد، صاحب قبر، او را شناخته و سلامش را جواب مي‌دهد›.⁽²⁾

و) بيهقي از سعيد بن مسيّب نقل مي‌كند: ما با علي بن ابي‌طالب ( عليه السلام ) داخل قبرستان مدينه شديم. حضرت ( عليه السلام ) ندا داد: $اي اهل قبرستان! سلام و رحمت خدا بر شما باد، از خبرهاي خود بر ما مي‌گوييد يا ما شما را خبر دهيم؟› سعيد مي‌گويد: صدايي شنيديم كه در جواب مي‌گويد: $وعليكم السلام ورحمة الله وبركاته يا أميرالمؤمنين› خبر ده ما را از آنچه اتفاق افتاد›. حضرت ( عليه السلام ) فرمود:

اما زنان شما به همسري ديگران درآمدند، اموال شما تقسيم شد، و اولاد شما نيز در زمره ايتام در آمدند. ساختمان‌هايي كه بنا كرديد دشمنانتان در آنها ساكن شدند. اين خبرهايي است كه نزد ماست، شما چه خبرهايي داريد؟

سعيد مي‌گويد: مرده‌اي به صدا درآمد و گفت:

هر آينه كفن‌ها پاره شد، موها ريخت، پوست‌ها از بدن جدا شد، حدقه‌ها بر صورت‌ها ريخت و از بيني‌ها چرك بيرون آمد. آنچه را فرستاده بوديم يافتيم، و آنچه را به جا گذارديم، خسارت ديديم...⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الروح، ص 9.

2. فيض القدير، ج 5، ص 487.

3. حقيقة التوسل و الوسيله، موسي محمّد علي، ص 242.

ابن قيم جوزيه در بحثي در اين باره كه آيا مردگان زيارت افراد زنده را درك مي‌كنند؟ مي‌گويد:

همين كه كسي به زيارت ميّت مي‌آيد، مي‌گويند: $زائر› اين خود دليل بر اين است كه مرده، زائر را مي‌شناسد؛ زيرا اگر او را نشناسد به زيارت كننده، زائر گفته نمي‌شود.⁽¹⁾

ز) بخاري و مسلم نقل كرده‌اند: $هرگاه مرده داخل قبر گذارده شود، صداي كفش تشييع‌كنندگان را مي‌شنود›.⁽²⁾

ح) ابوهريره مي‌گويد: پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) هر گاه به قبرستان مي‌رفت، با اهل قبور اين چنين سخن مي‌گفت:

السلام عليكم أهل الديار من المؤمنين والمسلمين، وإنّا إن شآء الله بكم لاحقون، أسأل الله لنا ولكم العافية.⁽³⁾

درود بر شما اي اهل ديار مومنين و مسلمين، و اگر خدا بخواهد ما به شما ملحق خواهيم شد، از خداوند براي خود و شما عافيت مي‌خواهم.

ط) ابن عباس مي‌گويد:

يكي از اصحاب بر سر قبري خيمه زد؛ در حالي كه نمي‌دانست آنجا قبر مرده‌اي است، ناگهان صداي قرائت سوره ملك به گوش او رسيد، تا وقتي كه سوره را ختم كرد. نزد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) آمد و عرض كرد: اي رسول خدا! من بر قبري خيمه زدم؛ در حالي كه نمي‌دانستم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الروح، ص 8.

2. فتح الباري، ج 3، ص 205.

3. تلخيص الحبير، ج 2، ص 137.

قبر است، ناگهان صداي سوره ملك را از آنجا شنيدم. حضرت ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود: اين سوره مانع از عذاب و نجات‌دهنده انسان از عذاب قبر است.⁽¹⁾

ادله بهره‌مندي مرده‌ها از زنده‌ها

اينك به بررسي اين موضوع از ديدگاه قرآن و روايات مي‌پردازيم:

1. قرآن

از آيات قرآن استفاده مي‌شود كه اموات از خيرات زنده‌ها بهره مند مي‌شوند:

الف) خداوند متعال مي‌فرمايد:

(وَ الَّذِينَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَلإِِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالإِْيمانِ) (حشر: 10)

كساني كه بعد از آنها ]بعد از مهاجران و انصار[ آمدند و مي‌گويند: پروردگارا! ما و برادرانمان را كه در ايمان بر ما پيشي گرفتند بيامرز.

ب) همچنين از زبان حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) مي‌فرمايد:

(رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ) (نوح: 28)

پروردگارا! مرا، و پدر و مادرم و تمام كساني را كه با ايمان وارد خانه من شدند، و جميع مردان و زنان باايمان رابيامرز.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. صحيح ترمذي، ج5، ص16.

در مورد اين دو آيه زنده‌ها براي مومنان اعم از مرده و زنده از خداوند متعال درخواست مغفرت كرده‌اند و از اين استفاده مي‌شود كه از زنده‌ها به مرده‌ها خيرات مي‌رسد گرچه مطابق اين دو آيه مغفرت باشد.

ج) خداوند متعال به پيامبرش مي‌فرمايد: (وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ) ؛ $و براي گناه خود و مردان و زنان باايمان استغفار كن›. (محمد: 19)

استغفار پيامبران شامل اموات نيز مي‌شود و آنان نيز از دعاي پيامبران در عالم برزخ بهره مي‌برند.

د) خداوند متعال مي‌فرمايد: (وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَآثارَهُمْ)؛ $و تمام آثار آنها (مردگان) را مي‌نويسيم›. (يس: 12)

مقصود به آثار آنان طبق نظر برخي مفسران همچون سيوطي خيراتي است كه از زنده‌ها به اموات مي‌رسد.

ه‍ ) خداوند متعال مي‌فرمايد:

(لِيَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ كامِلَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ وَمِنْ أَوْزارِ الَّذِينَ يُضِلُّونَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ) (نحل: 25)

آنها بايد روز قيامت، ( عليهم السلام ) بار گناهان خود را به‌طور كامل بر دوش كشند؛ و هم سهمي از گناهان كساني كه به‌خاطر جهل، گمراهشان مي‌سازند!

از اين آيه استفاده مي‌شود افراد بدعت‌گذار اثر عمل گمراه‌سازي زنده‌ها را پس از مرگ مي‌يابند.

2. روايات

بهره‌برداري مرده‌ها از زنده‌ها از ديدگاه روايات در دو بخش است؛

159

الف) بهره‌برداري از دعاي زنده‌ها

دليل بر اين بخش زيارت‌هاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) از قبرستان بقيع و شهداي احد و دعاي حضرت بر اموات است. و اگر بهره‌اي از ناحيه دعاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) به آنان نمي‌رسيد زيارت رفتن پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و دعاهاي او براي اموات لغو به حساب مي‌آمد.

ب) بهره‌برداري از عمل زنده‌ها

بخش دوم، بهره‌برداري از عمل انسان زنده است كه بر مرده هديه مي‌شود و يا به نيابت از او انجام مي‌گيرد. روايات در اين مورد در ابواب مختلف دلالت بر امكان و جواز دارد.

يك ـ سنت حسنه

احمد بن حنبل به سندش از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نقل كرده كه فرمود:

من سنّ في الاسلام سنة حسنة كان له اجرها و اجر من عمل بها من بعده من غير ان ينتقص من اجورهم شيء، و من سنّ في الإسلام سنة سيئة كان عليه وزرها و وزر من عمل بها من بعده من غير ان ينتقص من اوزارهم شيء.⁽¹⁾

هركس در اسلام سنت خوبي را پايه گذاري كند براي او پاداش آن است و نيز پاداش كسي كه بعد از او به آن عمل مي‌كند بر او نوشته مي‌شود بدون آنكه از پاداش آنها چيزي كاسته شود. و كسي كه در اسلام سنت بدي را پايه گذاري كند گناه آن و گناه هركس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مسنداحمد، ج 4، ص 357.

كه بعد از او به آن عمل مي‌كند بر او نوشته مي‌شود بدون آنكه از گناهان آنها كاسته شود.

از اين روايت استفاده مي‌شود كه كسي كه در عالم برزخ است از عمل زنده‌ها بهره‌مند مي‌شود.

دو ـ روزه

مسلم به سند خود از عايشه نقل كرده است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود:

من مات و عليه صيام صام عنه وليّه.⁽¹⁾

هر كس بميرد و بر گردن او روزه باشد وليش از طرف او روزه مي‌گيرد.

و نيز به سندش از ابن عباس نقل كرده كه گفت:

جاء رجل الي النبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و قال: يا رسول الله! انّ امّي ماتت و عليها صوم شهر فأقضي عنها؟ قال: نعم، فدين الله احقّ ان يقضي.⁽²⁾

مردي خدمت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) آمد و گفت: اي رسول خدا! همانا مادرم مرده و بر گردن او روزه يك ماه است آيا مي‌توانم از طرف او قضا كنم؟ حضرت فرمود: آري، زيرا بدهكاري به خدا به قضا كردن سزاوارتر است.

بريده مي‌گويد:

بينا أنا جالس عند رسول الله إذ أتته امرأة و قالت: إنّي تصدّقت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. صحيح مسلم، ج 3، صص 155 ـ 156.

2. صحيح مسلم، ج 3، صص 155 ـ 156.

علي امّي بجارية و انّها ماتت. فقال: وجب اجرك و ردّها عليك الميراث. فقالت: يا رسول الله! انّه كان عليها صوم شهر أفأصوم عنها؟ قال: صومي عنها...⁽¹⁾

در آن هنگام كه نزد رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نشسته بودم ناگهان زني وارد شد و گفت: من به مادرم كنيزي را صدقه داده بودم ولي مادرم الآن فوت كرده است. حضرت فرمود: اجرت ثابت شده و آن را به ارث خود برگردان. آن زن گفت: اي رسول خدا! او به گردنش يك ماه روزه بوده است، آيا مي‌توانم از طرف او انجام دهم؟ حضرت فرمود: آري از طرف او روزه بگير...

سه ـ حج

در همان حديث سابق آن زن از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) سؤال مي‌كند:

... انّها لم تحجّ قطّ، افأحجّ عنها؟ قال ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) : حجّي عنها.⁽²⁾

مادرم هرگز حج به جا نياورده است، آيا مي‌توانم از طرف او حج بجا آورم؟ حضرت فرمود: از طرف او حج به جاي آور.

سعد بن عباده نزد رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) آمد و عرض كرد:

انّ امّي كان عليها نذر، افأقضيه؟ قال: نعم، قال: اينفعها؟ قال: نعم.⁽³⁾

همانا به گردن مادرم نذري بوده آيا مي‌توانم از طرف او قضا كنم؟ حضرت فرمود: آري. او گفت: آيا نفعش به او مي‌رسد؟ فرمود:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. صحيح مسلم، ج 3، صص 155 ـ 156.

2. صحيح مسلم، ج 3، صص 155 ـ 156.

3. صحيح مسلم، ج 5، صص 73 ـ 78.

آري.

چهار ـ صدقه

ابوهريره مي‌گويد:

انّ رجلا جاء فقال للنبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) : انّ ابي مات و ترك مالا و لم يوص، فهل يكفّر عنه ان اتصدّق عنه؟ قال ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) : نعم.⁽¹⁾

همانا مردي نزد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) آمد و به او عرض كرد: پدرم از دنيا رحلت نموده و اموالي را به جاي گذاشته ولي وصيت نكرده است، حال اگر از طرف او صدقه دهم كفاره بر او خواهد بود؟ حضرت فرمود: آري.

از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نقل شده كه فرمود: $اقرؤا (يس) علي موتاكم› ^{( 2 )}؛$سوره يس را بر مرده‌هاي خود بخوانيد›.

پنج ـ نماز

احمد بن حنبل به سندش از انس نقل كرده كه گفت:

انّ اسود كان ينظف المسجد فمات فدفن ليلا و اتي النبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فاخبر، فقال: انطلقوا الي قبره، فانطلقوا الي قبره فقال: انّ هذه القبور ممتلئة علي اهلها ظلمة، و انّ الله عزّوجلّ ينوّرها بصلاتي عليها. فأتي القبر فصلّي عليه. و قال رجل من الأنصار: يا رسول الله! انّ اخي مات و لم تصل عليه؟ قال: فأين قبره؟ فاخبره،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. صحيح مسلم، ج5، ص73.

2. الروح، ص 118.

فانطلق رسول الله ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) مع الأنصاري...⁽¹⁾

همانا اسود مسجد را تنظيف مي‌كرد. او از دنيا رحلت كرد و شبانه دفن شد. نزد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) آمده و خبرش را به او دادند. حضرت فرمود: به سوي قبر او برويد. آنان نزد قبر او آمدند، حضرت فرمود: اين قبور براي اهلش پر از ظلمت و تاريكي است و خداوند عزّوجلّ با نماز من بر آنان قبرهايشان را نوراني مي‌كند. حضرت كنار قبر آمد و بر او نماز خواند. يكي از انصار عرض كرد: اي رسول خدا! همانا برادرم از دنيا رفته و شما براي او نماز نخواندي؟ حضرت فرمود: قبر او كجاست؟ حضرت با انصاري به آن جا رفتند...

شش ـ دعا

عوف بن مالك مي‌گويد:

صلّي رسول الله ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) علي جنازة، فحفظت من دعائه و هو يقول: اللهم اغفر له و ارحمه و عافه و اعف عنه و اكرم منزله و وسّع مدخله، و اغسله بالماء و الثلج و البرد، و نقّه من الخطايا كما نقّيت الثوب الأبيض من الدنس، و ابدله داراً خيراً من داره، و اهلا خيراً من اهله و زوجاً خيراً من زوجه، و ادخله الجنة و اعذه من عذاب القبر و من عذاب النار، حتي تمنيت ان اكون أنا ذلك الميت لدعاء رسول الله ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) علي ذلك الميت.⁽²⁾

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بر جنازه‌اي نماز گذارد، من بخشي از دعاي حضرت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مسند احمد، ج 3، ص 15.

2. صحيح مسلم، ح963.

را حفظ كردم كه مي‌فرمود: بارالها! او را بيامرز و به او رحم كن و از او درگذر، و جايگاهش را تكريم نما و منزلتش را گسترش و توسعه بده، و او را با آب و برف و يخ بشويان، و او را از اشتباهات پاك گردان، همان‌گونه كه لباس سفيد را از چركي پاك مي‌كني، و به جاي آن خانه اي به او بده بهتر از خانه اش، و اهلي بهتر از اهلش و همسري بهتر از همسرش، و او را وارد بهشت نما و از عذاب قبر در امانش بدار، [آن‌قدر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) او را دعا كرد] كه آرزو كردم من آن مرده مي‌بودم به جهت دعاي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بر او.

عثمان بن عفان مي‌گويد:

انّ رسول الله ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) كان اذا فرغ من دفن الميت وقف عليه و قال: استغفروا لأخيكم و اسألوا له التثبيت؛ فانّه الآن يُسأل.⁽¹⁾

همانا رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) چون از دفن مرده فارغ مي‌شد بالاي قبرش مي‌ايستاد و مي‌فرمود: براي برادرتان طلب مغفرت كنيد،از خدا براي او ثبات قدم بخواهيد؛ زيرا الآن از او سؤال مي‌شود.

ابوهريره از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نقل مي‌كند كه فرمود: $إذا صلّيتم علي الميت فاخلصوا له الدعاء› ^{( 2 )}؛ $هرگاه بر مرده‌اي نماز گزارديد بر او با اخلاص دعا كنيد›.

بهره‌مندي اموات از زنده‌ها در كلام علماي اهل سنت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سنن ابي‌داود، ح3221؛ مستدرك حاكم، ج1، ص 370 (با تصحيح حاكم و موافقت ذهبي).

2. سنن ابي داود، ح3199؛ سنن ابن ماجه، ح1497؛ صحيح ابن حبان، ح3076 و 3077.

علماي اهل سنت بهره‌برداري اموات از زنده‌ها را پذيرفته و به آن تصريح كرده‌اند. اينك به عبارات برخي از آنان اشاره مي‌كنيم:

1. ملاّعلي قاري

او در شرح $الفقه الأكبر› ابوحنيفه مي‌گويد:

انّ دعاء الأحياء للأموات و صدقتهم عنه نفع لهم في علوّ الحالات، خلافاً للمعتزلة؛ تمسّكاً بانّ القضاء لايتبدّل، و كل نفس مرهونة بما كسبت، و المرء مجزي بعمله لابعمل غيره. و اجيب بانّ عدم تبدّل القضاء بالنسبة الي الموتي لاينافي نفع دعاء الأحياء لهم؛ فانّ ذلك النفع بالدعاء يجوز ان يكون بالقضاء،و انّ توفيق الأحياء للدعاء لهم يجوز ان يكون بكسبهم، عملا في الدنيا يستحق به مثل ذلك الجزاء فيكون مجزياً بعمله في الآخرة. علي انّه قد ورد في الأحاديث الصحيحة من الدعاء للأموات خصوصاً في صلاة الجنازة. و قد توارثه السلف و اجمع عليه الخلف، فلو لم يكن للأموات فيه نفع لكان عبثاً، بل جاء في القرآن آيات كثيرة متضمّنة للدعوات للأموات، كقوله سبحانه: (رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً)1، و قوله تعالي: (رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ)2، و قوله تعالي: (رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَلإِِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالإِْيمانِ)3 و عن سعد بن عبادة انّه قال: يا رسول الله! انّ ام سعد ماتت، فاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اسراء: 24.

2. نوح: 28.

3. حشر: 10.

الصدقة افضل؟ قال عليه الصلاة و السلام: الماء، فحفر بئراً و قال: هذا لأمّ سعد. اخرجه ابوداود و النسائي.⁽¹⁾

همانا دعاي زنده‌ها براي اموات و صدقه آنها از طرفشان نفعي در ترفيع درجات اموات مي‌شود، برخلاف نظر معتزله كه مي‌گويند: قضاي الهي تغييرناپذير است و هركس در گرو آن چيزي است كه كسب كرده است و انسان بر طبق عملش جزا داده مي‌شود نه به عمل ديگري. جواب داده شده به اينكه عدم تبدّل قضا نسبت به مردگان منافات با نفع رساندن دعاي زنده‌ها بر مردگان ندارد؛زيرا نفع به دعا نيز به قضاي الهي است و اينكه توفيق زنده‌ها براي دعاي بر مردگان مي‌تواند به كسب آنها عملي را در دنيا باشد كه به واسطه آن مستحق مثل اين جزا شده است و او به واسطه آن عمل در آخرت جزا داده مي‌شود. علاوه بر اينكه در احاديث صحيح وارد شده كه بر مرده‌ها خصوصاً در نماز ميّت دعا كنيم، و اين مطلبي است كه از سلف ارث برده شده و متأخرين بر آن اجماع دارند، و اگر براي اموات در آن نفعي نباشد بيهوده خواهدبود، بلكه در قرآن آيات بسياري است كه متضمن دعا براي اموات است مثل قول خداوند سبحان(و بال‌هاي تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان (والدين) فرود آر! و بگو: $پروردگارا! همان‌گونه كه آنها مرا در كوچكي تربيت كردند، مشمول رحمتشان قرار ده!) و قول خداوند متعال(پروردگارا! مرا، و پدر و مادرم و تمام كساني را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. شرح كتاب الفقه الأكبر، صص 224 و 225.

كه با ايمان وارد خانه من شدند، و جميع مردان و زنان باايمان رابيامرز) و قول خداوند (پروردگارا! ما و برادرانمان را كه در ايمان بر ما پيشي گرفتند بيامرز) و از سعد بن عبادة نقل شده كه گفت: اي رسول خدا! مادر سعد فوت كرده چه صدقه اي براي او بهتر است؟ حضرت عليه الصلاة و السلام فرمود:آب. او چاهي حفر كرد و گفت: اين براي ام سعد است. اين روايت را ابوداود و نسايي روايت كرده‌اند.

2 و 3 . شافعي و ابوحنيفه

ملا علي قاري مي‌گويد:

و الشافعي جوّز هذا في الصدقة و العبادة المالية و جوّزه في الحجّ. و اذا قريء علي القبر فللميّت اجر المستمع.... و عند ابي حنيفة و اصحابه: يجوز ذلك و ثوابه إلي الميت.⁽¹⁾

شافعي اين را در صدقه و عبادت مالي و در حجّ تجويز كرده است. و هرگاه بر قبر خوانده شود براي ميت اجر شنونده است... و نزد ابوحنيفه و اصحابش اين عمل جايز است و ثواب آن به روح ميت مي‌رسد.

4 . سيوطي

او در كتاب $شرح الصدور› ذيل عنوان $باب في قرائة القرآن الميّت أو علي القبر› مي‌نويسد:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. شرح الفقه الأكبر، ص 225.

و استدلّوا ـ اي علي وصول ثواب القرائة للميّت ـ بالقياس علي ماتقدم من الدعاء و الصدقة و الصوم و الحجّ و العتق، فانّه لافرق في نقل الثواب بين أن يكون عن حجّ أو صدقة أو دعاء أو قرائة؛ و بالأحاديث الآتي ذكرها و هي و إن كانت ضعيفة، فمجموعها يدلّ علي انّ لذلك أصلا، و بأنّ المسلمين مازالوا في كلّ عصر يجتمعون و يقرؤون لموتاهم من غير نكير، فكان ذلك إجماعاً. ذكر ذلك كلّه الحافظ شمس الدين بن عبدالواحد المقدسي الحنبلي في جزء ألّفه في المسألة.

قال القرطبي: و قد كان الشيخ عزّ الدين عبدالسلام يفتي بانّه لايصل إلي الميّت ثواب مايُقرأ له، فلمّا توفّي رآه بعض أصحابه فقال له: انّك كنت تقول: انّه لايصل إلي الميت ثواب مايقرأ و يهدي إليه، فكيف الأمر؟ قال له: كنت أقول ذلك فيدار الدنيا، و الآن فقد رجعت عنه لما رأيت من كرم الله في ذلك، و انّه يصل اليه ثواب ذلك.

و أمّا القرائة علي القبر فجزم بمشروعيتها أصحابنا و غيرهم. قال الزعفراني: سألت الشافعي عن القراءة عند القبر، فقال: لابأس به. و قال النووي في شرح المهذّب: يستحب لزائر القبور أن يقرأ ماتيسّر من القرآن، و يدعوهم عقبها. نصّ عليه الشافعي، و اتفق عليه الأصحاب. و زاد في موضع آخر:

و ان اختتموا القرآن علي القبر كان أفضل. و كان الامام أحمد بن حنبل ينكر ذلك اوّلا حيث لم يبلغه فيه أثر، ثم رجع حين بلغه...⁽¹⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. شرح الصدور بشرح حال الموتي و القبور، صص 402ـ406.

بر رسيدن ثواب قرائت قرآن بر ميت به قياس استدلال كرده‌اند؛ به اينكه اين مورد را به مواردي كه گذشت از قبيل دعا، صدقه، روزه، حج و عتق قياس كنيم؛ زيرا فرقي در نقل ثواب نيست بين اينكه از ناحيه حج باشد يا صدقه و يا دعا و يا قرائت قرآن.

و نيز به احاديثي كه ذكرش خواهدآمد، گرچه هر كدام از آنها جداگانه ضعيف است ولي مجموع آنها دلالت مي‌كند بر اينكه براي آن اصلي مي‌باشد.

و به اينكه مسلمانان هميشه در هر عصري اجتماع كرده و براي مرده‌هاي خود قرائت قرآن مي‌كنند و كسي بر آنها انكار نمي‌كند و اين به نوبه خود اجماع به حساب مي‌آيد. و تمام اين مطالب را حافظ شمس الدين بن عبدالواحد مقدسي حنبلي در كتابي كه در اين مسأله تأليف كرده ذكر كرده است.

قرطبي گفته: شيخ عزالدين بن عبدالسلام فتوا مي‌داد كه به ميّت ثواب قرائتي كه به نيّت او خوانده مي‌شود نمي‌رسد، ولي چون فوت كرد برخي از اصحابش او را در عالم رؤيا ديدند او به عزالدين گفت: تو مي‌گفتي كه به ميت ثواب قرائت و هديه اي كه به او فرستاده مي‌شود نمي‌رسد، قضيه چگونه است؟ عزالدين ‌گفت: من در دار دنيا چنين مي‌گفتم ولي الآن از حرفم رجوع كرده ام چون كرم خدا را در اين باره ديده‌ام و مشاهده كردم كه ثواب قرائت به انسان مي‌رسد.

و اما قرائت بر قبر را اصحاب ما و ديگران بر مشروعيت آن جزم پيدا كرده‌اند.

170

زعفراني گفته: از شافعي درباره قرائت كنار قبر سؤال كردم او گفت: باكي در آن نيست. و نووي در $شرح المهذب› گفته: براي زائر قبور مستحب است كه آنچه مي‌تواند از قرآن را تلاوت كند و بعد از آن براي اموات دعا نمايد.

و بر اين مطلب شافعي تصريح كرده و اصحاب نيز بر آن اتفاق كرده‌اند. او در موضع ديگر مي‌گويد: و اگر قرآن را كنار قبر ختم كنند بهتر است.

ولي امام احمد بن حنبل اين عمل را ابتدا انكار كرده؛ زيرا اثري در اين باره به او نرسيده بود ولي بعد از آن برگشت...

5 . نووي

نووي در كتاب $الأذكار›مي گويد:

اجمع العلماء علي انّ الدعاء للأموات ينفعهم و يصلهم ثوابه، و احتجوا بقوله تعالي:(وَ الَّذِينَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَلإِِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالإِْيمانِ...)1؛ و غير ذلك من الآيات المشهورة بمعناها، و في الأحاديث المشهورة كقوله ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) (اللهم اغفر لأهل بقيع الغرقد)2، و كقوله ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) :(اللهم اغفر لحينا و ميتنا)3 و غير ذلك.⁽⁴⁾

علما اجماع كرده‌اند بر اينكه دعا براي اموات آنها را نفع مي‌دهد و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. حشر: 10.

2. صحيح مسلم، ج2، ص 669.

3. مسند احمد، ج2، ص 368.

4. الأذكار، نووي، ص 258.

ثوابش به آنان مي‌رسد، آنان احتجاج كرده‌اند به قول خداوند متعال: (كساني كه بعد از آنها ]بعد از مهاجران و انصار[ آمدند و مي‌گويند: پروردگارا! ما و برادرانمان را كه در ايمان بر ما پيشي گرفتند بيامرز...)، و غير آن از آيات مشهور در معناي آن. و در احاديث مشهور است همانند گفته پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) : (بارالها! اهل بقيع غرقد را بيامرز)، و گفته حضرت ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) : (بارالها! زنده و مرده ما را بيامرز).

قرائت قرآن بر مردگان

ابن قيم جوزيّه مي‌گويد: $از جماعتي از سلف نقل شده كه آنان وصيّت مي‌كردند هنگام دفن، كنار قبرشان قرآن بخوانند›.⁽¹⁾

روايت شده كه عبدالله بن عمر وصيت كرد كه كنار قبرش سوره بقره بخوانند. احمد بن حنبل در ابتدا منكر اين مطلب بود، ولي از انكار خود برگشت.

خلال در كتاب $القرائة عند القبور› به سند خود از علاء بن الحلاج نقل كرده كه پدرم وصيت كرد:

هنگامي كه مردم مرا در قبر گذاردند، بگو: $بسم الله و علي سنّة رسول لله› آن‌گاه بر روي من خاك بريز و بر بالاي سرم سوره بقره بخوان؛ زيرا شنيدم كه عبدالله بن عمر چنين مي‌گفت.⁽²⁾

حسن بن صباح زعفراني مي‌گويد: $از شافعي درباره قرائت قرآن كنار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الروح، صص 16 ـ 18.

2. همان.

قبر مرده سؤال كردم، گفت: اشكالي ندارد›.⁽¹⁾

خلال از شعبي نقل مي‌كند: $هر گاه يكي از انصار از دنيا مي‌رفت بر قبر او رفت و آمد مي‌كردند و قرآن مي‌خواندند›.⁽²⁾

حسن بن جروي نقل مي‌كند:

بر قبر خواهرم گذر كردم و در آنجا سوره تبارك را خواندم. شخصي نزد من آمد و گفت: خواهرت را در عالم رؤيا ديدم كه گفت: خدا برادرم را جزاي خير دهد، من به آنچه او قرائت كرد نفع بردم.⁽³⁾

شخصي هر روز جمعه بر سر قبر مادرش سوره ياسين مي‌خواند. يك روز بعد از قرائت ياسين ثوابش را به اهل قبور هديه كرد. شخصي نزد او آمد و گفت: $تو فلان شخص هستي؟› گفت: $آري›، آن شخص خطاب به او كرد و گفت:

من دختري داشتم كه از دنيا رفته است، او را در خواب ديدم كه بر بالاي قبرش با خوشي نشسته بود و مي‌گفت: ما به بركت سوره ياسيني كه فلان شخص بر اهل قبور خواند، نجات يافتيم.⁽⁴⁾

نسايي به سندش از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نقل مي‌كند كه فرمود: $سوره يس را بر اموات خود بخوانيد...›.⁽⁵⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. همان.

2. همان.

3. الروح، صص 16 ـ 18.

4. همان.

5. همان.

مفضّل بن موفّق مي‌گويد:

من مكرّر به زيارت قبر پدرم مي‌آمدم، روزي به دليل كاري كه داشتم موفق نشدم كه به زيارت قبرش بروم. شب همان روز او را در عالم رؤيا ديدم كه مي‌گفت: اي فرزندم! چرا به زيارت من نيامدي؟ به او عرض كردم: هر گاه به زيارت تو مي‌آيم مي‌داني؟ پدر گفت: آري، به خدا سوگند، از هنگامي كه از خانه حركت مي‌كني تا بر قبرم مي‌نشيني دائماً تو را نظاره مي‌كنم تا برگردي.⁽¹⁾

به سند صحيح از مجاهد نقل شده كه فرمود: $بشارت صلاح فرزند را در قبر به انسان مي‌دهند›.⁽²⁾

ابن قيّم جوزيّه مي‌گويد:

شاهد اين مطلب آن است كه از روزگاران قديم تا كنون مردم بر مردگانشان در قبر تلقين مي‌خوانند، و اگر مردگان صداي آنان را نمي‌شنيدند و از آن نفع نمي‌بردند، اين تلقين عبث بوده و بر آن فايده‌اي مترتّب نمي‌شد.⁽³⁾

از احمد بن حنبل در اين باره سؤال شد: او اين عمل را تحسين كرده و به آن دستور داد.⁽⁴⁾

قرائت فاتحه بر ميت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. همان .

2. الروح، صص 16 ـ 18.

3. همان.

4. همان.

حماد بن جعفر عبدي، از شهر بن حوشب و او از ام شريك انصاري نقل كرده كه گفت:

امرنا رسول الله ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ان نقرأ علي الجنازة بفاتحة الكتاب.⁽¹⁾

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ما را سفارش كرد كه بر جنازه [فاتحة الكتاب] بخوانيم.

اين دستور پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در غير نماز ميت است؛ زيرا نماز ميت حمد نمي‌خواهد.

تصحيح حديث

( اولاً: حماد بن جعفر عبدي را ابن معين و ابن حبان و ابن شاهين توثيق كرده‌اند. و شهر بن حوشب حسن الحديث است آن‌گونه كه حافظ ابن حجر در كتاب $فتح الباري› به آن تصريح كرده2، و حافظ بن صلاح در كتاب $صيانة صحيح مسلم› ميل به تحسين او پيدا كرده3، و ذهبي در كتاب $سير اعلام النبلاء› احتجاج به حديث او را راجح مي‌داند.⁽⁴⁾

( ثانياً: اين حديث شاهدي نيز دارد و آن روايت بخاري و ابوداود و ترمذي و نسايي از طلحة بن عبدالله بن عوف است كه گفت:

صليت خلف ابن عباس علي جنازة، فقرأ بفاتحة الكتاب، و قال: لتعلموا انّها السنة.⁽⁵⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سنن ابن ماجه، ج1، ص479.

2. فتح الباري، ج3، ص 65.

3. صيانة صحيح مسلم، ص 122.

4. سير اعلام النبلاء، ج4، ص 378.

5. صحيح بخاري، رقم 1335؛ سنن ابي داود، ح3198؛ سنن ترمذي، ح1032؛ سنن نسايي، ج4، ص 75.