بخش 2

15

كتاب اوّل :

دعـــاوي

17

فصل اوّل : شيخيه زمينه ساز بابيّت

پيش از بررسي و شناختي كلّي از اصول عقايد شيخيه در خصوص « بابيت » و « نيابت امام » ، كه اساساً مبناي دعوي « بابيان » است ، منطقي به نظر مي رسد كه به شرح حال و تاريخ زندگاني « شيخ احمد احسائي » مؤسس شيخيه و ديگر جانشينان و مشايخ پس از او « اشارتي » مجمل شود :

الف : شيخ احمد احسائي

به استثناي كتاب « روضات الجنات في احوال العلماء والسادات » مرحوم ميرزا محمدباقر خوانساري ^{( 1 )} و كتاب « قصص العلماء » مرحوم ميرزا محمد بن سليمان تنكابني ^{( 2 )} و ده ها مأخذ و كتب متأخرين و معاصرين غيرشيخي ، شش رساله و كتاب موثق شيخي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . از اكابر علماي اماميه ( 1226 ـ 1313 هـ . ق . ) استاد مراجع بزرگ شيعه ، مرحوم شريعت اصفهاني و سيد ابوتراب خوانساري ، و سيد محمدكاظم يزدي . كتاب روضات الجنات وي ، يكي از مهم ترين كتب تراجم و از منابع اصلي كتاب « ريحانة الادب » مرحوم مدرس و « الذريعة » حاج آقا بزرگ تهراني مي باشد .

2 . فقيه ، اديب و از علماي مشهور اماميه ، از تلامذه مرحوم صاحب ضوابط « آقا سيد ابراهيم موسوي » . زندگانيش همزمان با ظهور شيخيه بوده است ، و با زعماي آن ، خاصه سيد كاظم رشتي ، مصاحبت هايي داشته و مستقيماً در جريان حوادث ناشي از اظهار دعاوي بابيه بوده است . صاحب تأليفات عديده كه اشهر از همه كتاب « قصص العلماء » است . « ريحانة الادب » ج3 ، ص78 ، « الذريعة إلي تصانيف الشيعة » ج3 ، ص298

18

در شرح حيات شيخ احمد در دسترس ماست .

اول : رساله اي است به زبان عربي كه شيخ احمد ، به تقاضاي فرزندش « شيخ محمدتقي » در شرح حال خود نگاشته است . اين رساله در صفحه 166 الي 179 از جلد اوّل كتاب : « فهرست » تأليف شيخ ابوالقاسم ابراهيمي بن زين العابدين كريم خان كرماني ، مشهور به « سركارآقا » ( 1314 ـ 1389 هـ . ق . ) چاپ و منتشر شده است .

دوم و سوم : رساله اي است عربي ، تأليف « شيخ عبدالله » : فرزند شيخ احمد ، كه محمدطاهر خان بن حاج محمدكريم خان ، عموي سركارآقا ، آن را به فارسي ترجمه و در 96صفحه در بمبئي به سال 1310 هـ . ق . نشر داده است . چاپ دوم اين رساله به انضمام رساله ي « تذكرة الأولياء » در محرم الحرام 1387 هـ . ق به قطع رقعي و به نفقه بي بي علويه خانداني ، در چاپخانه سعادت كرمان انتشار يافته است .

چهارم : رساله « تنبيه الغافلين و سرورالناظرين » نوشته آقا سيد هادي هندي ، از شاگردان سيد كاظم رشتي است .

پنجم : كتاب « دليل المتحيّرين » نوشته : سيد كاظم رشتي ، كه متن عربي آن در 1364 هـ . ق . سربي با 153 صفحه منتشر و ترجمه فارسي آن توسط ميرزا رضي ، به سال 1261 هـ . ق . چاپ سنگي شده است .

ششم : « هداية الطالبين » نوشته : حاج محمدكريم خان كرماني ، چاپ سنگي بمبئي و ايران مي باشد . اين كتاب مجدداً با حروف سربي در 188 صفحه ، به سال 1380 هـ . ق ، از طرف مدرسه ابراهيميه كرمان منتشر شده است .

براساس اقوال مآخذ مذكور ، شيخ احمد ، از اهالي « احساء » ، ^{( 1 )} فرزند زين الدين بن ابراهيم بن قصر بن ابراهيم بن داغر است كه در ماه رجب سال 1166 هـ . ق . به دنيا آمد .

اجداد شيخ ، تا داغر بن رمضان ، همگي پايبند مذهب شيعه اثني عشري بودند و رمضان بن راشد بن دهيم بن شمروخ بن صوله و . . . باديه نشين ، مردمي فاقد علم و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نام اقليمي است در مشرق عربستان سعودي ، نزديك قطيف كه مركز آن دمّام است .

19

معرفت ، و ناآگاه بر طريقه اهل سنت و جماعت عمل مي نمودند . ^{( 1 )}

داغر پس از بروز اختلافاتي با پدرش ، ترك وطن نمود ، و در « مطيرفي » كه يكي از قراء « احساء » است ، اقامت گزيد . وي پس از مدتي از مذهب اجدادي خود دل بريد ، و به مذهب شيعه اثني عشري دل سپرد .

شيخ احمد ، از چگونگي پشت سر گذاردن كودكي و نوجواني خود ، به استثناي ذكر مقداري از عواطف رقيق مذهبي و احساسات جستجوگرانه ^{( 2 )} يادآور مي شود كه كتاب « اجروميّه » و « عوامل » را نزد شيخ محمد بن شيخ محسن به انجام رسانده و قبل از آن در حالي كه پنج سال از عمرش گذشته بود ، قرائت قرآن مجيد را آموخته است .

در سال 1186هـ . ق ، يعني پس از آنكه بيست سال از عمرش گذشته بود ، ترك موطن نمود وبه منظور كسب معارف وفيض مواهب ، عازم كربلاي معلي و نجف اشرف گرديد . ^{( 3 )} و در درس و مجالس بحث مشاهير علماي ديني وقت : مرحوم آقاباقر وحيد بهبهاني ، ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . از اين رو شيخ احمد تنها در برابر اسم داغر ، اولين جد شيعي خود جمله « غفر الله لهم اجمعين » را اضافه مي كند .

2 . از آن جمله : 1 ـ « قريه اي كه مسكن ما بود اهلش را به ملاهي و معاصي حرص تمام بود . . . و من چون بر مجالس ايشان مي گذشتم ، در گوشه اي با اطفال مي نشستم . تنم در ميان بود و روحم متعلق به عالم بالا » . 2 ـ « طالب خلوت و مايل عزلت بودم و كوه و بيابان را دوست مي داشتم » . 3 ـ « از مجاورت خلق و معاشرت ايشان متوحّش و پريشان بودم و پيوسته در اوضاع روزگار فكرت نموده عبرت مي گرفتم » . ـ رساله شيخ عبدالله ، ص4 ، باب دوّم .

3 . مرحوم ميرزا محمد تنكابني در « قصص العلماء » مي نويسد كه : « شيخ احمد در زادگاه خود ، بر كتابخانه « ابن ابي جمهور » ( از اكابر علماي اماميه ، احسائي متوفي حدود 901 هـ . ق . ) دست يافته بود » ؛ قصص العلماء ، ص35 ، ولي زعماي شيخيه در مورد مطلب مذكور اظهار شك كرده اند . همچنين در شرح احوال ابن ابي جمهور ، الكني والألقاب ، ترجمه : محمدجواد نجفي ، ج1 ، ص340

4 . متولد 1116 هـ . ق . ، متوفي 1205 هـ . ق حدوداً . مشهور به آقا ، از اكابر علماي اماميه ، علامه ثاني و محقق ثالث و شاگرد مرحوم « سيد صدرالدين قمي » شارع وافيه بوده است . مرحوم پدرش از شاگردان مرحوم شيخ جعفر قاضي و ملا ميرزاي شيرواني و علامه مجلسي بوده است . مرحوم مغفور آقا ، پس از سكونت در بهبهان ، مقيم كربلاي معلّي شدند و در رواق شرقي حرم مطهر امام حسين ( عليه السلام ) مدفون گرديدند . رحمة الله عليه .

20

مرحوم آقاسيدمهدي بحرالعلوم ، ^{( 1 )} مرحوم شيخ جعفربن شيخ خضر ^{( 2 )} ومرحوم مير سيد علي طباطبائي ^{( 3 )} حاضر گشت . ^{( 4 )} تا اينكه پس از ارائه شرحي بر كتاب « تبصره علامه حلّي » ^{( 5 )} از جانب مرحوم آقاسيدمهدي بحرالعلوم ، مرحوم مبرورآقا سيد علي صاحب رياض ، مرحوم مبرورشيخ جعفر بن شيخ خضر و . . . به اخذ درجه اجتهاد در روايت و درايت نائل گرديد . ^{( 6 )}

دقت و توجه در متن صورت اجازات ، به خوبي نمايانگر مراتب والاي فضل و كمال شيخ است . تا آنجا كه به تصديق همگان ، شيخ احمد پس از دستيابي به چنين مقامي ، كراراً مورد احترام و ستايش قرار گرفته است . و سيد ، پس از ملاحظه رساله « قدر » ^{( 7 )} شيخ ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به گفته و تصريح مرحوم مدرس در « ريحانة الأدب » ، علامه دهر و وحيد دهر ، سيد محمدمهدي بحرالعلوم ( متولد 1154 هـ . ق . ، متوفي 1212 هـ . ق حدوداً . ) ، مردمك چشم علماي روزگار ، جامع معقول و منقول ، از اكابر عصر خود ، صاحب كرامات ، استاد مسلم مرحوم « آقا سيد جواد عاملي » صاحب « مفتاح الكرامة » و مرحوم « سيد محمدباقر رشتي » .

2 . متوفي 1227 هـ . ق . ، مشهور به « كاشف الغطاء » ، از اكابر علماي اماميه و اعاظم فقهاء و مجتهدين اثني عشريه و از تلامذه او مي توان به مرحوم « صاحب جواهر » ، مرحوم « صاحب مفتاح الكرامة » و مرحوم صاحب « هداية المسترشدين » اشاره كرد .

3 . متوفي 1231 هـ . ق . ، معروف به « صاحب رياض » ، فقيه اصولي ، متتبع محقق ، وحيدالعصر و مرجع اكابر طراز اول وقت و از تلامذه او مرحوم « صاحب ضوابط » ، و « شريف العلماي مازندراني » و مرحوم « حاجي كرباسي » و مرحوم « حاج سيد محمدباقر حجة الاسلام » و « ملا محمدتقي برغاني » .

4 . « فهرست » ، ج2 ، ص203

5 . « تبصرة المتعلمين في أحكام الدين » كتابي است در فقه اماميه ، كه صدها شرح از جانب فقهاي شيعه بر آن نگاشته و منتشر شده است . مراجعه شود به چاپ اسلاميه ، تهران ، 1348 ، به اهتمام و انضمام فقه فارسي مرحوم « حاج شيخ ابوالحسن شعراني ( رحمه الله ) » .

شرح شيخ احمد به نام « صراط اليقين » در مجموعه آثار شيخ : « جوامع الكلم » منتشر شده است . اين شرح تنها شرح طهارت از كتاب « تبصره » است .

6 . نكته مهم اين است كه تاريخ اجازه ايشان كه بعضي از شيخيه گفته اند در سن 20 سالگي از مرحوم سيد اخذ كرده است ، درست نيست و سركارآقا هم در جلد اول كتاب « فهرست » ، صفحه 205 متعرض اين معني شده است . با توجه به اينكه تاريخ اجازه 22 ذي الحجة سال 1209 هـ . ق . بوده است ، در نتيجه سن شيخ در هنگام اخذ اجازه 43 سال بوده است . 23 سال پس از كسب معارف اسلامي .

7 . البته در كتاب « جوامع الكلم » ، صص 141 ـ 150 ج2 ، رساله اي به نام « قدريه » مندرج است كه شيخ احمد آن را به خواهش شيخ عبدالله بن دندن در شرح كلمات مرحوم سيد شريف نوشته اند . ولي آيا مسائل اين رساله ، منطبق با همان رساله اي است كه شيخ به مرحوم بحرالعلوم داده ؟ نمي دانيم !

21

فضل و كمال شيخ را بسيار ستوده است .

« حاج محمدخان كرماني » ، در كتاب « هداية المسترشد » ^{( 1 )} قسمت هايي از صورت اجازات مرحوم مبرور « شيخ احمد دمستاني » ، « آقا ميرزا مهدي شهرستاني » ، « شيخ حسين درازي » « آقا سيد علي طباطبائي » ، « آقا سيد مهدي طباطبائي بحرالعلوم » و « شيخ جعفر نجفي » را كه مدعي است عيناً در نزدشان محفوظ و نگهداري مي شود ، نقل كرده است . بي شك ارائه بعضي از آنها ، به خاطر توجه بيشتر به تأكيد مشايخ عصر نسبت به مقام ديني شيخ ، كه بعدها يكي از دلايل اساسي تأييد عقايد و روش شيخ از جانب شيخيه به شمار مي آيد ، ضروري است .

صورت اجازه مرحوم مبرور آقا سيد علي طباطبائي

بسم الله الرّحمن الرّحيم

الحمدلله علي نعمه المتواترة و آلائه المتكاثرة و الصّلوة علي سيد أهل الدنيا والأخرة محمّد و عترته الطاهرة ، و بعد فيقول العبد الخاطي ابن محمدعلي الطباطبائي ـ اُوتي كتابه بيمناه و جعل عقباه خيراً من دنياه ـ : إنّ من أغلاط الزمان وحسنات الدهر الخوّان ، اجتماعي بالأخ الروحاني والخلّ الصمداني ، العالم العامل و الفاضل الكامل ، ذي الفهم الصائب والذهن الثاقب ، الراقي أعلي درجات الورع والتّقوي والعلم واليقين ، مولانا الشيخ أحمد بن الشيخ زين الدين الإحسائي ـ دام ظلّه العالي ـ ، فسألني بل أمرني أن أجيز له ما صحّ لديّ إجازته و اتّضح عليّ روايته من مصنفات علمائناالأبرار و فقهائناالأخيار بالأسانيد المتّصلة إلي الأئمة الأطهار وخلفاء الرسول المختار ، سيما الكتب الأربعة الشهيرة كالشّمس في رابعة النهار : الكافي والفقيه والتهذيب والاستبصار و ساير كتب شيخ الطائفة المحقّقة ، و مروّج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صص 56 ـ 61 ، اين كتاب را حاج محمدخان در رد كتاب « هدية النملة إلي مرجع الملة » مرحوم « ميرزا محمدرضا همداني » نگاشته است .

22

الشريعة والطريقة الحقّة ، وكتب سيدالمرتضي الملقّب بعلم الهدي ، وكتب آية الله العلامة و حجته الخاصّة علي العامّة ، و كتب الموليين الرشيدين الشهيدين السّعيدين ، وساير كتب علمائنا المتقدمين والمتأخّرين ـ رضوان الله تعالي عليهم أجمعين ـ سيما كتب شيخي الرّباني و والدي الروحاني ، مؤسّس ملة سيّدالبشر في رأس المأة الثانية عشر ، خالي العلامة وأستاذي الفهّامة ، الأجلّ الأفضل الأكمل مولينا محمدباقر بن محمد أكمل ـ قدّس الله فسيح تربته و أسكنه بحبوبة جنّته ـ فأجزت له ـ دام مجده ـ رواية جميع ذلك . . . الخ .

صورت اجازه مرحوم مبرور آقا سيد مهدي طباطبائي بحرالعلوم

بسم الله الرّحمن الرّحيم

الحمد لله الّذي رفع درجات العلماء ، و جعلهم ورثة الأنبياء و خلفاءالأوصياء ، و فضّل مدادهم علي دماءالشّهداء ، والصّلوة والسّلام علي رسوله المبعوث بالشّريعة الغرّاء والحنفيّة البيضاء محمّد و آله الأئمة الأمناء والقادة الأدلاّء ، ما اظلّت الخضراء و اقلّت الغبراء ، و انيعت ثمارالعلم في طروس العلماء ، و اترعت كؤوس الفضل من دروس الفضلاء ، و بعد فلمّا كان من حكمة الله البالغة و نعمه السابغة أن جعل لحفظ دينه و أحكامه علماء مستحفظين لشرايعه و أحكامه ، صار يتلقّي الخلف عن السلف ما استحفظوا من علوم أهل العصمة [ الحكمة ] ^{( 1 )} والشرف ، فبلغوا بذلك أعلي المراتب و نالوا به أتمّ المواهب ، و كان ممّن أخذ بالحظّ الوافي [ الوافر ] ^{( 2 )} الأسني وفاز بالنصيب المتكاثر الأهني ؛ زبدة العلماء العاملين و نخبة العرفاء الكاملين ، الأخ الأسعد الأمجد ، الشيخ أحمد بن الشيخ زين الدين الإحسائي ـ زيد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شرح الزيارة الكبيرة ، شيخ احمد احسائي ، ج1 ، صص21 ـ 22

2 . شرح الزيارة الكبيرة ، شيخ احمد احسائي ، ج1 ، صص21 ـ 22

23

فضله و مجده ، و علا [ أعلي ] ^{( 1 )} في طلب العلي جدّه ـ و قد التمس منّي ـ أيّده الله تعالي ـ الإجازة في رواية الأخبار الواردة عن الأئمة الأطهار ـ عليهم سلام الله آناءالليل والنهار ـ عنّي عن مشايخي الأعاظم الأجلّة و وسائطي إلي رؤساءالمذهب والملّة ، فسارعت إلي إجابته و قابلت التماسه بإنجاح طلبته ؛ لما ظهر لي من ورعه و تقواه و نبله و علاه ، فأجزت له وفّقه الله . . . الخ .

صورت اجازه مرحوم مبرور شيخ جعفر بن شيخ خضر

بسم الله الرّحمن الرّحيم

والحمد لله ربّ العالمين ، الحمدلله الذي أبرز أنوارالوجود من ظلمات العدم ، و أبان بتغير العالم أنّه المتفرّد بالأزليّة والقدم ، و جعل دين نبينا محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ من بين الأديان كنار علي علم ، و ختم به الأنبياء و بأمّته ختم تمام الأمم ، و أيّده بالمعجزات الظاهرات بين العرب و العجم ، و نصره بالآيات الباهرات المسمعات أهل السمع والصمم ، و بعليّ حجة الله الراقي علي أشرف كتفين بأشرف قدم ، و آله الذين تشرّفت بهم بقاع مكة والبيت و الحرم ـ صلّي الله عليهم ما خضع خاضع أو خشع خاشع من خشية باريءِ النّسم ـ أمّا بعد فإنّ العالم العامل والفاضل الكامل ، زبدة العلماء العاملين ، و قدوة الفضلاءالصالحين ، الشيخ أحمد ابن المرحوم المبرور الشيخ زين الدين ؛ قد عرض عليّ نبذة من أوراق تعرّض فيها لشرح بعض كتاب تبصرة المتعلمين لحجة الله علي العالمين ، و رسالة صنّفها في الرّد علي الجبريّين ، مقوّياً فيها لرأي العدليّين ، فرأيت تصنيفاً رشيقاً قد تضمّن تحقيقاً ، و تدقيقاً قد دلّ علي علوّ قدر مصنّفه و جلالة شأن مؤلّفه ، فلزمني

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شرح الزيارة الكبيرة ، شيخ احمد احسائي ، ج1 ، صص21 ـ 22

24

أن أجيزه بعد ما استجازني أن يروي عنّي ما رويته عمّن أجازني ، كشيخي زبدة الأوايل والأواخر ، مشيّد دين الصادق والباقر ، أستادالكلّ في الكل ، مولانا المرحوم آقا محمدباقر و شيخي أستادالجميع علي الأطلاق و فريدالعصر في جميع الآفاق مشيّد مذهب أهل العدل في رأس المأتين بعد الألف من هجرة سيدالثقلين ، السيد مهدي الطباطبائي ـ لا برح الزمان بأيام وجوده مزهراً ، والكون ببقاء جنابه فرحاً مستبشراً ـ عن مشايخهم الأعلام حتي تتّصل السلسلة بالأئمة المعصومين ـ عليهم أفضل الصّلوة والسّلام ـ و لا سيّما ما في الكتب الّتي عليها المدار ، من الكافي والتهذيب والفقيه والاستبصار ، و كذا ما في الوسائل والبحار . . . الخ .

شيخ احمد احسائي ، پس از شيوع بيماري طاعون ^{( 1 )} در عراق ، به موطن خود بازگشت . و مريم بنت خميس آل عصري را به نكاح خود درآورده ، چهار سال در بحرين اقامت گزيد . و پس از وفات فاطمه بنت علي بن ابراهيم ، جده فرزندش « شيخ عبدالله » عزم عتبات نمود . پس از مراجعت در محله « جسرالعبيد » بصره توقف كرد . از آنجا به « ذورق » رفته ، پس از سه سال توقف ، در سال 1216 هـ . ق . در حالي كه « وهابيان » ^{( 2 )} در كربلا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در كتاب « مكتب شيخي » نوشته « هانري كربن » ، ترجمه دكتر فريدون بهمنياربه ص 28 اشتباه نوشته شده است : « در 1209 هـ . ق . وباي شديدي به اين اقامت خاتمه داد » طاعون ، صحيح است نه وبا .

2 . مرحوم « آقا سيد محمدجواد عاملي » از اكابر علماي اماميه كه خود شاهد حمله وهابيان بوده است مي نويسد : در سال 1216 هـ . ق . ( روز عيد غدير ) به مشهد حسين ( عليه السلام ) غارت بردند . مردان و كودكان را كشتند . اموال مردم را گرفتند و در بي احترامي نسبت به آستان مقدس زياده روي كردند و آن را ويران ساختند و از ريشه درآوردند . « مفتاح الكرامة » خاتمه ج5 ، ص512 ، و دكتر عبدالجواد كليددار كه خود كربلايي است مي نويسد : « سعود » پس از محاصره شهر سرانجام وارد آن گرديد . و كشتار سختي از مدافعين و ساكنان آن نمود . . . . سپاه وهابي چنان رسوايي در شهر به بار آوردند كه به وصف نمي گنجد . امير سعود پس از آنكه از كارهاي جنگي فراغت يافت ، به طرف خزينه هاي حرم متوجه شد . هرچه در آنجا يافت برداشت . « تاريخ كربلا و حائر حسين » ، ترجمه صدر هاشمي ، ص20 ، « تاريخ المملكة العربية السعودية » ج1 ، ص97 ، « روضة الصفاي ناصري » ج9 ، ص381 ، و « اربعة عشرون من تاريخ عراق الحديث » ص233

25

قتل و غارت مي كردند . به بصره بازگشت . و از آنجا به خاطر دوري از مردم به يكي از قراء بصره به نام « حبارات » پناه جست و باز به بصره برگشته ، از آنجا به قريه « تنويه » نقل مكان داد . كه محيط آنجا هم موافق طبع نيافتاد و در سال 1219 هـ . ق . به قريه اي به نام « اصفاوه » به سفارش عبد المنعم بن سيد شريف جزائري كه از مشاهير آن منطقه بود عزيمت نمود و آنگاه به قريه اي از قراء واقع بر شعبه اي از شعب شط فرات موسوم به « شط الكار » سپس به « ذورق » . آنگاه به بصره و پس از آن عتبات را محل اقامت نمود ، تا اينكه تصميم گرفت جهت زيارت مرقد امام رضا ( عليه السلام ) هشتمين امام شيعيان به ايران سفر كند .

1/الف : در دربار قاجاريه

در سال 1221 هـ . ق . شيخ احمد بر سر راه خود ، در حالي كه 54 سال از عمرش مي گذشت ، عازم يزد گرديد . و طبق تأييد همه محققان شيخي و غير شيخي ورود شيخ احمد از جانب علماي امامي مذهب يزد كه از سوابق تحصيلي و اجازات روايتي او كم و بيش آگاه بودند ، با استقبال و احترام همراه بود . ولي شيخ احمد با وجود اصرارهاي مكرر اهالي يزد ، ترك يزد كرد . و با قبول وعده بازگشت عازم مشهد شد . سپس در مراجعت به يزد ، به گفته « شيخ عبدالله » : « چون ايشان را ( منظور مردم يزد ) لايق و شايق ديد ، اجابت فرمود ، بعض عيال را به مصاحبت علي و سيد صالح و خليفة بن ديرم از راه شيراز و بهبهان و ذورق روانه بصره كرد . و خود با يكي از زوجات و سيد حسين در يزد اقامت گزيد و بناي دعوت نهاد . . . ^{( 1 )} .

در اندك مدتي بر اثر تبحر و دقتي كه در طرح مسائل ديني از خود نشان مي داد ، در مدارس علوم ديني ايران ، مشهور و زبانزد اهل علم گرديد .

فتحعليشاه قاجار ، چون از شهرت شيخ احمد مطلع شد ، و شايد به خاطر اين كه قبل از دستيابي شيخ به زعامت ديني شيعيان ، او را موافق حال كند و زمينه دوستي را قبل از به اقتدار رسيدن فراهم سازد ، اظهار اشتياق نمود كه به هر نحوي شده است ، شيخ را البته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « شرح احوال » ، ترجمه محمدطاهرخان ، ص23

26

براي ديدن و در عين حال وابسته به دربار خود كردن كه سياست داخلي درباريان قاجار در قبال همه بزرگان اهل دين مقتضي آن بود ، به سوي تهران دعوت كند . و خود نامه اي به اين مضمون خطاب به شيخ احمد نگاشت :

« اگرچه مرا واجب و متحتم است كه به زيارت آن مقتداي انام و مرجع خاص و عام مشرّف شوم ، چراكه مملكت ما را به قدوم بهجت لزوم خود منور فرموده لكن مرا به جهاتي مقدور نيست و معذورم و اگر بخواهم خود روانه يزد گردم ، لااقل بايد ده هزار قشون همراه آورده و شهر يزد واديي است غيرذي زرع و از ورود اين قشون اهل آن ولا ، البته به قحط و غلا مبتلا خواهند گشت ، و آشكار است كه آن بزرگوار راضي به سخط پروردگار نيست . والاّ من كمتر از آنم كه در محضر انور مذكور گردم ، چه جاي آنكه نسبت به آن بزرگوار تكبّر ورزم و پس از وصول اين مكتوب هرگاه ما را به قدوم ميمنت سرافراز فرموده فَبِهَاالمطلوب والاّ خود به ناچار اراده دارالعباده خواهم نمود . . . » . ^{( 1 )}

در منابع معتبر طريقه ديني شيخيه ، از اين نامه تلويحاً به عظمت ، و يكي از نشانه هاي والايي شخصيت شيخ قلمداد كرده اند ^{( 2 )} مضافاً اين كه نامه هاي فتحعليشاه را كه حاوي مقداري سؤالات ديني است ، مزيد بر اين امر نموده اند .

باتوجه به اوضاع سياسي و اجتماعي زمان فتحعليشاه قاجار ، و نفوذ مأموران خارجي و دست اندازي روسيه و انگليس و فرانسه و عثماني به سرحدات ايران ، آنهم در سال 1223 هـ . ق . ، كه مخاصمه و جنگ هاي شديد با سرداران روسي از جمله « كدويج » در ماجراي « ايروان » و « نخجوان » ، فتحعليشاه قاجار طي نامه اي ( رمضان 1223 هـ . ق ) سؤالاتي خدمت شيخ احمد احسائي مطرح كرده كه همراه با پاسخ شيخ در رساله اي كه بعدها به نام « خاقانيه » ^{( 3 )} ناميده شده ، از طرف مدرسه ديني شيخيه در ايران چاپ و منتشر شده است . در رساله مذكور سؤالات ! فتحعليشاه را چنين مي خوانيم :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « شرح حال » ، ص24 ، كشكول حاج سيد علي حسين يزدي ميبدي ، ص209 ، مشارإليه از تلامذه فاضل اردكاني و شيخ العراقين شيخ عبدالحسين تهراني بوده است .

2 . از جمله كتاب : « هداية الطالبين » ، ص39

3 . اين رساله در جلد اول كتاب « جوامع الكلم » ، ص120 ـ 130 ، و در « فهرست » ، ص303 ، چاپ شده است .

27

1 ـ استفسار از كيفيت نكاح اهل جنّت .

2 ـ اهل جنّت بيش از چهار زن عقدي مي توانند تزويج نمايند يا نه ؟

3 ـ استفسار از احوال مختلفه كه بر انسان وارد مي شود از قبيل حزن و سرور و اقبال بر طاعات و معاصي و حال آنكه سبب ظاهري ندارد ؟

4 ـ سؤال از كيفيت موت و مفارقت روح و نزول در جنت مثالي كه آيا با بدن مثالي است يا جسم دنيوي ؟

5 ـ تنعّم جنت مثل تنعّم دنياست يا طور ديگر است ؟

و در سال 1234هـ . ق ، در رساله « سلطانيه » ^{( 1 )} سؤالات فتحعليشاه را چنين مي خوانيم :

1 ـ سؤال از تفاضل ميانه ائمه اطهار ( عليهم السلام ) و تعيين فاضل و مفضول ايشان ؟

2 ـ سؤال از مراتب نبوت و ولايت و آنچه متعلق به اينها است .

« شيخ احمد » ضمن پاسخ به اين سؤالات و سؤالات شاهزاده « محمدعلي ميرزا دولتشاه » ^{( 2 )} نسبت به دربار قاجار عنايت خاص ابراز داشته و مدح و ثناي از آن را به حدّي فزوني بخشيده كه فحواي كلام تملّق و گزافه گويي را آشكارا نشان مي دهد از جمله :

1 ـ در « رساله سلطانيه » جلد دوم ، « جوامع الكلم » صفحه 244 خطاب به فتحعليشاه قاجار چنين مي نويسد :

بسم الله الرّحمن الرّحيم

الحمد لله ربّ العالمين و صلّي الله علي محمد و آله الطاهرين . أمّا بعد فيقول العبد المسكين احمد بن زين الدين احسائي : أوردت عليّ من ناحية الرفيعة السامية ، و الجهة المنيعة العالية ، ناحية الجناب المكين ، عزالمؤمنين و حامي الملة والدين ، طالب الحق واليقين ، مسفرالملوين ، و قرة العين ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اين رساله در 5 صفحه در كتاب « جوامع الكلم » ج2 ، ص245 ، چاپ شده است و در كتاب ، « فهرست » ، ص304

2 . متخلص به دولتشاه ، پسر بزرگ فتحعليشاه قاجار از زن گرجي او است ( 1203 ـ 1237 هـ . ق . ) وي پس از عباس ميرزا نايب السلطنه پسر چهارم فتحعليشاه ، رشيدترين اولاد او است « رجال ايران » ، ج3 ، ص430

28

وجامع كلّ زين ، سلطان البرّين و خاقان البحرين ، حافظ الأمان و مارس أهل الإيمان ، عالي القدر و الشأن ، و سامي الرّقبة والمكان ، السّلطان بن السّلطان بن السّلطان والخاقان ابن الخاقان بن خاقان السلطان ، فتحعلي شاه ، شدّالله عضده ، و هزم الله به جنودالكافرين والمنافقين ، و شرّدالله بما يمدّه من النّصر جيوش المعتدين ، و شيّد بنيان سلطنته بالإمداد والتحصين ، و مدّالله ظلال عزّه و نصره علي جميع المؤمنين ، بحرمة الميامين و خيرالخلق أجمعين محمد و آله الطاهرين ـ صلواة الله عليهم أجمعين ـ آمين ربّ العالمين .

2 ـ در رساله « خاقانيه » رساله پنجم ، « جوامع الكلم » ، جلد اول ، صفحه 120 ، خطاب به فتحعليشاه قاجار مي نويسد :

بسم الله الرّحمن الرّحيم

الحمد لله رب العالمين ، و صلّي الله علي محمّد و آله الطّاهرين . أما بعد فيقول العبد المسكين أحمد بن زين الدين الإحسائي : انّ حضرة جناب العالي الشأن الوثيق الأركان ، حاوي السلطنتين : سلطنة العقل و الفهم و سلطنة الملك والسلطان ، و فخرالملوك الرياسة والسلطان ، و فجرالنور إذا استبان ، معزّالمؤمنين ببسط الإحسان ، و مذلّ كلّ متمرّد فتّان ، ظلّ الله علي عباده المؤمنين بالأمان و حصنه المنيع البنيان ، الحافظ لحوزة هذه الدّين عن استيلاء أهل الأديان ، و حافظ الإسلام والإيمان ، المحفوظ بعين الملك الديّان من شرّ كلّ جبار و شيطان ، من مردة الإنس والجانّ ، السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان بن الخاقان السلطان فتحعلي شاه ، الممدود بالنّصر من مددالرّحمن ، أدام الله دولته و خلّد سلطنته و حفظه ، و ألقي في قلوب العباد محبّته و رفع علي الملوك رتبته ، ألّلهم فكما وهبت له

29

الحكمتين : حكمة الفطنة ، و حكمة السلطنة ، فهب له من فضلك في هذه الدنيا طول البقاء ، و مكّنه في الأرض كما يشاء ، واجعل به عندك حسن اللقاء ، و توّجه بتاج النّصر من مدد قوتك القاهرة ، و ألبسه جمال هيبتك الباهرة ، واجعل عاقبته إلي نعيم جنة الدنيا و نعيم جنة الآخرة ، فإنّ ذلك عليك سهل يسير ، و أنت علي كلّ شيء قدير و بالإجابة جدير ، آمين ربّ العالمين .

3 ـ در رساله « مسائل فقهيه » ، جلد دوم ، « جوامع الكلم » صفحه 22 ، خطاب به شاهزاده محمدعلي ميرزا چنين مي نويسد :

بسم الله الرّحمن الرّحيم

الحمد لله ربّ العالمين ، و صلّي الله علي محمّد و آله الطّاهرين . أمّا بعد فيقول العبد المسكين أحمد بن زين الدين الإحسائي : انّه قد وردت إليّ مسئلة شريفة ، تشتمل علي أبحاث لطيفة من الجنّات ، العالي الشأن ، شديد الأركان ، عضدالدولة الغرّاء و ركن السلطنة الزهراء ، حليف السعادة و جليل الرفادة ، المحترم الأعظم و الأجلّ الأكرم ، ذي الطالع المسعود الأشمّ ، الأميرزاده محمد علي الشاهزاده زاده الله إرفاده و أجزل إمداده بنصره و تأييده ، و مدّ ظلاله و شفقته و رأفته علي عباده ، و أحيي بماء تعطّفه و بركة شفقته ميت بلاده ، إنّه علي كلّ شيء قدير ، و بالإجابة جدير ، و هي قوله الشريف ، أصلح الله أحواله و بلّغه من الخيرات مآله في مبدئه و ماله آمين .

4 ـ در رساله « صوميّه » ، جلد دوم ، « جوامع الكلم » ، صفحه 1 ، خطاب به شاهزاده محمد علي ميرزا چنين مي نويسد :

بسم الله الرّحمن الرّحيم

الحمد لله ربّ العالمين ، و صلّي الله علي محمّد و آله الطّاهرين ، أمّا بعد فيقول العبد المسكين أحمد بن زين الدين الإحسائي : أنّه قد أمرني من يجب عليّ

30

طاعته ، و تلزم عليّ إجابته ، و هو ذوالشأن الرفيع ، و العزّ المنيع ، و الرأي البديع ، معزّالدّين و ناصرالمؤمنين ، مرغم أنف الباغين ، و كاسر شوكة المعتدين ، الركن الأقوي للدولة الزّاهرة ، و العضد الأعلي للسّلطنة المنيرة الفاخرة ، ذي الذّكر المستطاب لدي أولي الألباب ، و نسل الأماجد الأنجاب ، حليف السعادة ، و كعبة الإفادة ، ابن السلطان ابن السلطان ، و نجل الخاقان بن الخاقان بن الخاقان محمدعلي الشاهزاده أدام الله إمداده و نصر أجناده ، و رفعه علي أعلي مراتب العزّ والشّرف و زاده ، آمين ربّ العالمين ، أمرني لعالي همّته ، و عظيم عزيمته ، خلّدالله دعائم دولته بما يتعلّق بأمر آخرته ، أن أكتب في قصّة أحكام الصيام .

5 ـ در رساله « عصمة رجعت » ، جلد اول ، « جوامع الكلم » ، رساله دوم ، صفحه 14 ، شاهزاده محمدعلي ميرزا را چنين خطاب مي كند :

بسم الله الرّحمن الرّحيم

الحمد لله جزيل النّعم و الآلاء ، و جميل الإفضال والعطاء ، و حسن البلاء و جليل العظمة والكبرياء ، و صلّي الله علي محمد و آله النبلاء ، الذين خصّهم بالعصمة والولاء ، و جمّلهم بأكمل الثناء ، و جعلهم ملوك الدنيا والآخرة والأولي ، و صلّي الله عليه و عليهم مادامت الأرض والسّماء ، أمّا بعد فيقول العبد المسكين أحمد بن زين الدين الإحسائي : أنّ حامي حوزة المسلمين و ناصرالدّين و معزّالمؤمنين ، العضداليمني للسلطنة البهيّة و الرّكن الأقوي للدّولة السنيّة ، حليف السّعادة و جليل الإفادة و رافد الرفادة ، كعبة الكرم و حزم الشيم و المولي المحترم ، الشاه بن الشاه بن الشاه محمد علي ميرزا الشاهزاده ، ادام الله تأييده و إمداده و أشاد نصره و إفاده و أيّده بالنصر هو و أجناده ، و حفظه هو و أولاده ، و سدّده و سدّد له نظام دولته علي ما أحبّه و

31

أراده ، و أصلح بما تقرّبه عينه معاده ، و ختم أحواله و أعماله بالسعادة ، إنّه سميع الدعاء ، لطيف لما يشاء ، و هو علي كلّ شيء قدير ، و بالإجابة لمن دعاه جدير ، رحم الله من قال آمين ، فإنّ في ذلك صلاح الدّنيا والدّين ، قد أمر محبه و داعيه أن . . .

6 ـ در رساله « شاهزاده محمود » ، جلد اوّل ، « جوامع الكلم » صفحه 200 ، شاهزاده را چنين خطاب مي كند :

بسم الله الرّحمن الرّحيم

الحمد لله ربّ العالمين ، و صلّي الله علي محمّد و آله الطّاهرين . أمّا بعد فيقول العبد المسكين أحمد بن زين الدين المُطيرِفي الإحسائي الهجري : أنّ الجناب العالي الشامخ ، و العلم الجالي الباذخ ، ركن الدولة الركين ، و عضدالسلطنة المتين ، كعبة الوافدين ، و عزّالدّين و ناصرالمؤمنين و ملجأ المضطرّين ، حليف السّعادة و عظيم الرفادة المحترم ، محمودالشّاهزاده أدام الله عليه إمداده ، و أنعم عليه زاده ، و بلّغه في الدارين مراده ، بحرمة الميامين محمّد و آله الطاهرين .

تمامي اين اسناد تاريخي نشان مي دهد كه « تملق گويي » شيخ ، نسبت به فتحعليشاه و شاهزادگان قاجار يك شيوه هميشگي بوده است . و درواقع يكي از دلايل اين مسأله كه به تصريح مرحوم ميرزا محمد تنكابني در صفحه 42 كتاب « قصص العلماء » : « شيخ احمد در هر بلد مطاع و ممجد و سلطان عصر مرحوم فتحعليشاه را با او نهايت خصوصيت . . . » .

بعدها مشايخ شيخيه كرمان ، در مدح صاحبان قدرت قاجاري ، شيوه افراط در مدح را تقليد كردند . تا به اين مناسبت ، موقعيت اجتماعي خود را به اتكاي قدرت هاي محلي و كشوري وقت ، تثبيت ، از اين طريق مصالح دنيوي خود را تحكيم بيشتري بخشند ، با رعايت بي طرفي بايد گفت در غير اين صورت و با حسن نظر ، پاسخ اين سؤال چه خواهد بود ؟

32

دليل ارتكاب به چنين تملق گوييهاي خلاف واقع چه بوده است ؟

جهت اثبات اين مسأله كه مشايخ شيخيه . . . شيوه شيخ را دنباله روي و تقليد كردند ، به ذكر نمونه هايي از چنين تقليدي مصلحتي ، توسط « حاج محمدكريم خان » سوم رئيس سلسله شيخيه كرمان بسنده مي كنيم :

1 ـ وي در رساله « ناصريه » ، صفحه 297 ، مندرج در كتاب « مجمع الرسائل فارسي » ، چاپ اول ، مدرسه ابراهيميه كرمان ، مي نويسد :

« . . . چون در زمان سعادت قران دولت جاويد مدت اعلي حضرت ظل الله ، پادشاه دين پناه ؛ اعني سلطان عدالت گستر و خاقان عطوفت سير ، حامي حوزه اسلام و مسلمين ، مشيّد اركان ملت و دين ، مؤسس بنيان مذهب و آئين ، جامع هردو رياست يعني سيف و قلم و مالك هردو سياست يعني علم و عَلَم ، عزت بخشاي اهل ايمان و وفاق و ذلت قراي اهل طغيان ونفاق ، كشت زار آمال مؤالف رابارنده سحاب گهرريز و روان بدسكال مخالف را سوزنده شهاب شررخيز ، معدن فضل و كرم و منبع حزم و هِمَم ، دادگر شهريار باعدل و داد و كرم گستر كامكار عطوفت نهاد ، السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان بن الخاقان ، ابوالفتح والنصر والظفر ناصرالدين شاه غازي ، رفع الله الولاية سلطنته و شيّدالله بنيان مملكته ، و نصرالله أعوانه في الدين والإيمان ، و خذل من عاداه من أهل الشرك والطغيان ، و أمضي سيفه علي هامات المنافقين ، و أيّد به الملة والدين بحق محمد و آله الطاهرين ، عليهم صلوات المصلّين . از غايت رأفت و عطوفت كه منظور نظر والا همت ايشان بود تا هرگروهي از خرد و بزرگ آن نهال عنايت را در ظل عطوفت آسوده و هر قومي از وضيع و شريف آن كهف كفايت را در كنف رأفت و رحمت غنوده باشند . . . » .

2 ـ حاج محمدكريم خان ، در زماني كه « انگليسي ها » به بندر بوشهر كشتي جنگي آورده ، قشون پياده مي كردند ، به دستور ناصرالدين شاه قاجار ، رساله اي در جهاد با اعداي مسلمين تأليف و تصنيف كرد كه آن را « ناصريه » نام نهاد . ^{( 1 )} حاج محمدكريم خان در اين رساله به خاطر اظهار تملق ، از قدرت سياسي و نظامي حكومت ناصرالدين شاه در مقابل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « نظري به قرن بيستم » ، ص32

33

نفوذ انگليسي ها در « ايران و هند » به گزافه ياد كرده ، در صفحه 298 ، مندرج در كتاب « مجمع الرسائل فارسي » ( چاپ اول ، چاپخانه سعادت ، كرمان ) ، آن را توصيف مي كند :

« طايفه كفره انگليس از مداراي اولياي دولت قاهره آن حضرت مغرور خاسته و جسور گشته ، انديشه اغتشاش مملكت ايران ـ صانهاالله عن طوارق الحدثان ـ را به خاطر گذرانيده است . عدوان و تطاول به بندر ابوشهر بازداشتند و اندازه خويش از دست بگذاشتند و در زماني كه از كثرت امن و امان خطه ايران به حفظ ثغور حاجت نبود و از اين جهت بندر ابوشهر خالي از جنود مسعود وآنگهي كه طايفه انگليس در وثاق عهد و ميثاق شاهنشاه آفاق بودند و علي الاتّصال به دولت خواهي و اخلاصورزي اظهار ارادت مي نمودند ، مكر وشيد و غدر وكيد آغاز نهاده ، خويش را به نقض عهد و ميثاق و شقاق و نفاق به نزد جميع اهل دول رسوا و مفتضح ساختند و بدين مكر و دخل در نزد همه اهل دول معروف گرديده و مورد طعن و لعن ، آمده بغتتاً از خليج فارس بيرون آمده ، بندر ابوشهر ^{( 1 )} را متصرف شده و غافل از اينكه سلطان ايران و شهنشاه زمان اگر تا كنون با آن فرقه دون مدارا فرموده ، از غايت رأفت و رحمت بوده و محض آنكه جميع فرق از نكوخواهان و بدانديشان در كنف رأفت و رحمت ايشان بياسايند و اگر بناي انتقام و زير و زبر كردن بنيان آن قوم طغام باشد به اندك اشارت امناي دولت قاهره آن حضرت خاك بنياد دولت ايشان را به آسمان رسانيده و استيلا و شكوه آن گروه را از سرحد ايران بلكه مملكت هندوستان ، دوان دوان به سامان اصلي ايشان مي رسانند چنانكه مقاومت نيارند و مخاصمت نتوانند . چنانكه بسياري از بلاد مشهوره روي زمين سابقاً سلاطين اسلام را از در طاعت و تمكين در زير نگين بود . . . .

امروز مسلمين همان مسلمين اند ؛ بلكه هزار نوبت قوت ايمان و دين ايشان زياد گشته و مكنت و ثروت ايشان از پيش در گذشته و مرايشان را ـ بحمدالله الملك المنان ـ سلطاني است دين پرور و معدلت گستر و از هر جهت با ثروت و شوكت و مكنت و قدرت و همين قدر كه رأي جهان آرايش قرار گيرد و به خاطر مباركش بگذرد به اسهل وجهي سرحد ايران بلكه ناحيه هندوستان از لوث آن بي دينان پاك خواهد شد . . . » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بندر بوشهر .

34

3 ـ همچنين ، در صفحه 301 از « رساله ناصريه » مي نويسد :

« سلطان ايران مروّج مذهب و آيين است نه تارك ناموس ملت و دين و اولياي دولت ايران يك رنگ و صداقت شعارند ، نه هوس پيشه و غدار و . . . » .

4 ـ در كتاب « سلطانيه » ، صفحه 3 ( چاپ دوم ، مدرسه ابراهيميه كرمان ) خطاب به « ناصرالدين شاه قاجار » مي نويسد :

« سلطان سلاطين جهان و خاقان خواقين زمان ، مالك داد و كرم و مجد و شأن و صاحب عزم و همم فضل و احسان ، اصحاب غوايت و ضلالت و طغيان ، آسمان فخامت و شهرياري ، آفتاب شهامت و كامكاري ، منبع بينش و كياست و جامع انواع رياست و سياست ، السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان بن الخاقان ، شاهنشاه اسلام پناه ، ابوالمظفر اعلي حضرت ناصرالدين شاه غازي ـ ادام الله ايام سلطنته و شيّد بنيان مملكته مادامت السنة واضحة المنار و الملة لايحة الاثار ـ كه از آغاز سلطنت تا حال پيوسته در پنهان و آشكار ، اعوان دين مبين را بر سر تأييدند و مباني اسلام و آئين را از پي تشييد . در اين اوقات خجسته ساعات از بعضي امناي دولت بهيّه و معتمدان سلطنت عليه حسب الإشاره اعلي حضرت شهرياري ـ خلّدالله ملكه و سلطانه و رفع رايات عزّه و أفاض عليه برّه و احسانه و أكمد أعدائه بتشييد مباني دولته و اقناهم عن بسيط الأرض بسيف سلطنته ـ ملاطفت نامه اي رسيد كه پس از اظهار مراحم بيكران و مكارم بي پايان اين خادم دولت اسلام و دعاگوي ملت سادات انام ( عليهم السلام ) را به اشاره اعلي حضرت پادشاه ظل الله روحنا فداه ، امر فرموده بودند كه به طور اختصار كتابي تصنيف نمايم در اثبات نبوت خاصه . . . » .

مآخذ شيخي متفق القولند كه شيخ احمد نسبت به اجابت دعوت فتحعليشاه ، ضمن اظهار اكراه ، تصميم گرفت كه ترك دارالعباده يزد ، كند از طريق شيراز عازم وطن اصلي خود ، عتبات عاليات شود .

مردم دارالعباده يزد ، چون از تصميم شيخ آگاهي يافتند در صدد امتناع برآمدند و به گفته شيخ عبدالله : پس از مذاكره با اشراف و اعيان يزد ، شيخ احمد ابراز داشت كه : « اگر در پاسخ نامه فتحعليشاه عذري آورم ، خود خواهد آمد و مفاسد مترتبه واقع شود . و اگر

35

وعده رفتن دهم سرماي زمستان مانع » . ^{( 1 )}

بر اين اساس ، بيان اين مسأله كه شيخ عبدالله نوشته است : « چون ملاحظه مكتوب فرمود كار بر آن بزرگوار دشوار گشت ، چاره آن ديد كه سرخويش گيرد و راه وطن درپيش » . قابل تأمل مي شود ! زيرا شيخ احمد مسأله سرما و صعوبت سفر در زمستان را مطرح كرده است ، نه اينكه تماس با دارالخلافه خلاف عقيده و الهامات ديني اوست . و اگر بگوييم كه طرح اين مسأله به اصطلاح اعيان و اشراف يزد ، بهانه اي بوده است ، آيا به اعتبار تحقيق ، عذر بدتر از گناه نيست ؟ مگر آنكه اين قول سيد كاظم رشتي را قبول كنيم كه مي نويسد : « گماشتگان سلطان در يزد خدمت شيخ احمد اظهار داشتند كه با وجود اشتياق و خواهش مجدد در صورت عدم اجابت سلطان ، بيم مضرت هست . پس زماني كه اين را شنيد عزيمت تهران كرد » . ^{( 2 )} در چنين صورتي ، كه از ترس از حكومت و گماشتگان ، و علي رغم ميل باطني اش مجبور به عزيمت به تهران مي شود . چرا آنقدر مدح فتحعليشاه مي كند و او را حافظ اسلام و ايمان از شر جباران مي خواند ؟ ! و آيا اين با ساحت معنوي شيخ كه مورد تأكيد خاص شيخيه و عالم شيعيان هم عصرش است ، مغايرتي ندارد ؟ !

از سوي ديگر وقتي « ميرزا عليرضا » نامي كه از فضلاي يزد بوده ، متعهد مي شود كه به نحوي اسباب مسافرت شيخ احمد را به دارالخلافه فراهم سازد كه سرما و زمستان وجود ايشان را نيازارد ، شيخ احمد بي آنكه ديگر نظري دهد و يا بهانه اي عنوان سازد ، قبول عزيمت كرده و يزد را به سوي تهران ترك فرمود !

در تهران آنچه كه مسلم است فتحعليشاه قاجار نسبت به شيخ از هيچ احترام و بزرگداشتي دريغ نداشت . با اين همه كتب شيخي و غيرشيخي روشن نمي كند كه چرا بعد از ايامي كم ، به گفته شيخ عبدالله : « خاطر مبارك از توقف و اقامت گرد ملالت گرفت » ؟ ^{( 3 )}

آنچه مسلم است شيخ احمد در هنگام اقامت خود در دربار قاجار از نعمات مادي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « شرح حال » ، صفحه 25

2 . « دليل المتحيرين » ، ترجمه فارسي .

3 . « شرح حال » ، ص25

36

دربار قاجار بهره مندي زيادي داشته است . و معلوم نيست كه قبول چنين نعماتي با دعاوي شيخ كه : « هروقت اراده مي كنم ، به حضور ائمه اطهار مشرف مي شوم » ، ^{( 1 )} چگونه سازش داشت ؟ !

توجه اساسي به اين پرسش ، نياز به توضيح بيشتري دارد .

شيخ احمد ، در رساله اي كه شادروان ميرزا محمد تنكابني از آن در « قصص العلماء » ياد كرده ، مي نويسد : « من در اوايل به رياضات اشتغال داشتم . پس شبي در عالم خواب ديدم كه دوازده امام در يكجا جمع بودند . پس من متوسل و متشبث به ذيل دامان حضرت امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) شدم و عرض نمودم كه چيزي مرا تعليم كنيد كه هروقت مرا مشكلي روي دهد بخوانم و يكي از شما را در خواب ببينم و آن مشكل را سؤال كنم تا انحلال حاصل آيد آن جناب اين اشعار را فرمود كه بخوان . . . پس جهد و سعي خود را مبذول داشتم و همت گماشتم و هر زماني كه يكي از امامان را قصد مي كردم در عالم رؤيا به ديدار او مشرّف مي گشتم و حلّ عويصات مسائل از ايشان مي نمودم . . . » . ^{( 2 )} با چنين مقامي از مراتب كمال معنوي است كه به دربار قاجار آمده و بي آنكه توجه به نادرستي چنين معاشرتي داشته باشد ، از مزاياي زندگي درباري به قدري استفاده مي جست كه خود صريحاً عواقب آن را چنين ياد كرد : « تا آنكه مرا گذار به ديار عجم افتاد . با حكام و ملوك آن بلوك معاشر شدم . و اعتياد به البسه و اقمشه و اطعمه و اشربه و مساكن ايشان نمودم . پس آن حالت اوّلي از من مسلوب گشت و الحال كمتر ائمه را در خواب مي بينم » . ^{( 3 )}

به هر صورت شيخ علي رغم تمايل فتحعليشاه ، تصميم مي گيرد تهران را ترك كند . و براي اين كه شاه قاجار را قانع كند كه عدم اقامتش در تهران به نفع صاحب مقام سلطنت است ، به روايت شيخ عبدالله چنين به عرض قبله عالم مي رساند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « قصص العلماء » ، ص37

2 . همان . اين رساله به خط پدر ميرزا محمد تنكابني است ، و شيخ عبدالله شرح اين خواب را از زبان پدرش شيخ احمد احسائي در صفحه 11 و خود شيخ احمد آن را در رساله اي كه در شرح حال خود نوشته است ذكر كرده است . و سركار آقا در كتاب « فهرست » ، در صفحه 173 از آن ياد كرده است ، كه با آنچه مرحوم ميرزا محمد تنكابني آورده است كلاً مطابقت دارد .

3 . قصص العلماء ، ص37

37

« اگر من در جوار سلطان منزل گزينم باعث تعطيل امر سلطنت خواهد بود . سبب پرسيد ، فرمود : آيا با احترام و عزت بايدم بود يا خواري و ذلت ؟ عرض كرد بالبداهة : با كمال استقلال و عزت و جلال بايد زيست و ما را رضايي جز رضاي آن بزرگوار و سخطي جز سخط او نيست فرمود : سلاطين و حكام به عقيده خود تمام اوامر و احكام را به ظلم جاري مي نمايند . و چون رعيت مرا مسموع الكلمه داشتند در همه امور رجوع به من نموده و ملتجي خواهند گشت و حمايت مسلمانان و رفع حاجت ايشان نيز بر من واجب است . چون در محضر سلطنت وساطت نمايم خالي از دو صورت نيست اگر بپذيرد تعويق و تعطيل امر سلطنت است ، اگر نپذيرد مرا خواري و ذلت ، پس به فكرت فرو رفت و گفت امر موقوف به اختيار است هر بلدي كه اختيار شود مختار ما نيز همان است . . . » . ^{( 1 )}

بر اين اساس ، مقبوليت استدلال مذكور در خاطر خاقان قاجار ، مبين اين است كه بيان عقيده فتحعليشاه مبني بر اينكه : « اطاعت شيخ احمد واجب و مخالفتش كفر است » . باري جز ريا دربر ندارد . و تأمل در اين است كه چرا شيخ عبدالله و بعد از او ديگر رؤساي شيخيه ، آن را مستمسكي براي والا نشان دادن شخصيت شيخ در صحنه مملكت ، به كار برده و آن را تأييد كرده اند ؟ !

از جانب ديگر ، شيخ احمد با اين استدلال ، جاري شدن ظلم را بر توقف خود در تهران ترجيح داده است . چه ممكن بود ، توقفش در جريان ظلم و ستم ، ايجاد مانعي كند ، ولي نخواست ، چرا ؟

به عبارت ديگر ، جاري شدن ظلم را به خاطر اين كه امر سلطنت به تعويق نيفتد و تعطيل نشود ، آن را روا داشته ، و يا به علت اين كه مبادا فردا خواري و ذليلي پيش بيايد كه مسلم آن هم چيزي جز طرد از دربار قاجار نبوده ، سكوت در برابر جاري شدن ظلم را ترجيح مي دهد . تا نه بر شيوه تقيه ، بل به گونه مآل انديشي ، احترامش محفوظ ماند . ولو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « شرح حال » ص27 . « سيدكاظم رشتي » ، در كتاب « دليل المتحيرين » همين مضامين را نقل كرده است . با اين تفاوت و اضافه كه شيخ احمد گفته است : « بهتر به حال شما و من آن است كه در شهر دورتر به سر برم ؛ چرا كه اين همه بلاد متعلق به شما است هرجايي كه باشم جوار شماست » .

38

آنكه باب ظلم ، با عدم احترامش مقداري مسدود شود !

با اين همه ، و اگر هم پذيرفته شود كه حقيقتاً به خاطر دوري از كانون ظلم و فساد مصمم به ترك دارالخلافه شد ، معلوم نيست چرا به خاطر آلودگي خاطرش مبني بر اينكه حملاتي از جانب « وهابيان » به بصره عراق شده است ، و زن و فرزندانش در اين مخاصمه درگير ، از همين سلطان كمك مي جويد . و استثنائاً تقاضاي مساعدت او از طرف فتحعليشاه قاجار پذيرفته شده ، « شاهزاده محمدعلي ميرزا » را كه در آن هنگام حاكم كرمانشاهان و خوزستان و هويزه بوده است ، مأمور بازگرداندن عيال و اثقال شيخ احمد ، با تأكيد بر رعايت كمال عزت و احترام مي شود ! ؟ ^{( 1 )} و حتي پس از آنكه ترك دارالخلافه را مي كند ، قلم را در مدح و تملق گويي سلطان و شاهزادگان كه در « كانون ظلم و فساد » غوطهورند ، در قلمدان نمي نهد !

شيخ احمد در ابتداي امر ، و پس از اينكه موافقت خاقان قاجار را كسب مي كند ، مصمم بود كه به عراق مراجعت ، و در عتبات عاليات اقامت گزيند . ولي فتحعليشاه مخالفت اين رأي را كرده ، با اين استدلال كه « بصره و حوالي را گنجايش آن مبارك وجود نيست . و غالب بنابر « تقيه » است و عالمي چون آن بزرگوار علم خود را اظهار نتوان داشت . خاصه كه عرب را با آن حكم و اسرار انسي نيست و بر مثل آن عالم بزرگواري واجب است كه نشر احكام در ميان انام و كشف سحاب ظلام از خاص و عام فرمايد و اين امر در بلاد عرب صورت امكان نپذيرد » . ^{( 2 )} شيخ احمد اين منطق را پذيرفته و با علم به اينكه عتبات عاليات در عصر او بزرگترين مركز تجمع فضلا و علماي اماميه است ، و زمينه براي تأثيرگذاري بر حوزه هاي ديني مساعدتر ، و بي آنكه معترض اين معني شوند كه منطق فتحعليشاه ناشي از توجهي است كه نسبت به رقابت هاي سياسي ايران با عثماني مبذول مي دارد ، پيشنهاد را پذيرفته و به گفته « شيخ عبدالله » : « پس از اصغاي اين كلمات ملاحظه فرمود كه در ابناي عجم كساني كه متحمل بعضي اسرار و حكم باشند يافت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جريان اين گفتگو را شيخ عبدالله در رساله شرح حال به تفصيل ذكر كرده و در صفحه 26 ترجمه فارسي آن مذكور است .

2 . « شرح حال » ، ص26

39

مي شود ، معهذا اظهار قبول مسؤول فرمود . . . » . ^{( 1 )} كه آن هم چنانچه در مباحث بعد مطرح خواهيم كرد ، بنا به نص منابع شيخيه ، ابناي عجم متحمل اسرار و حكم شيخ نشدند ! و عاقبت الامر تن به ترك اين سرزمين داد . و استدلال خاقان قاجار باطل و پيش بيني ايشان كه توأم با قبول استدلال مذكور بود ، موافق حال نشد .

در موارد متعددي از كتب تذكره و تاريخ مشايخ شيخيه خوانده ام كه شيخ احمد ، پس از اينكه تصميم گرفت تهران را ترك كند : « يزد را اختيار فرمود ، چرا كه اهلش را لايق و شايق ديده بود » . ^{( 2 )}

البته اين امر مورد انكار محققان نيست كه مردم و فضلاي وقت يزد خاصه مرحوم ملا اسماعيل عقدايي ، حاج رجبعلي ، ميرزا علي رضا ، سيد نبيل ، آخوند ملا محمد حسين ، آخوند ملاعليرضا خراساني ، ملا علي اكبر زارچي و ميرزا محمدعلي ، همگي تصديق علم و فضل و جلالت شأن ايشان را نموده و به مجلس درس ايشان حاضر مي شدند . ولي اين تصديق ها ، و لايقي و شايقي و قدرداني مردم يزد ، تا وقتي ادامه داشت كه افكار شيخ احمد كاملاً در مسائل اصول عقايد مذهب شيعه انتشار نيافته بود ، چنانكه به تصديق حاج محمدكريم خان كرماني : « پس از آن به يزد مراجعت فرمودند و از آن جا چون خورده خورده بزرگان ايشان قدر آن بزرگوار را ندانسته از خدمتگزاري ايشان كوتاهي كردند ، روانه عراق عرب به زيارت عتبات عاليات عرض درجات گشتند . . . » ، ^{( 3 )} و اين آخرين مراجعت شيخ به يزد بوده است . نه دومين آن . زيرا ميان اين مراجعت از تهران به يزد و آخرين سفر شيخ به يزد ، مسافرت ها و حوادث متعددي بروز كرده است ، كه لازم است به منظور روشن شدن آن ، و در غايت نوساناتي كه در شايقي و لايقي اهالي يزد بل فضلا و علماي ديني وقت ايران بهوجود آورد ، تفصيل مظان آن را مد نظر آوريم :

شيخ پس از ترك تهران ، در صفر سال 1224 هـ . ق . ، وارد يزد شده و پس از دو سال اقامت و تدريس و تأليف و ترويج ، جهت زيارت آستان حضرت امام رضا ( عليه السلام ) عازم مشهد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « شرح حال » ، ص26

2 . « شرح حال » ، ص27

3 . « هداية الطالبين » ، ص41

40

و مجدداً به يزد مراجعت كرد . ايامي كوتاه پشت سر گذارده بود كه فسخ عزيمت كرده از طريق اصفهان و كرمانشاه ، عازم زيارت و مجاورت عتبات عاليات شد .

شاهزاده محمدعلي ميرزاي دولتشاه ، والي كرمانشاهان و خوزستان ، چون خبردار شد شيخ احمد احسائي به سوي كرمانشاه در حال حركتند ، تا از اين طريق مشرف به ارض عتبات شوند : « خود و تمامي اهل شهر به عزم استقبال درآمده در « چاه كلان » كه خارج شهر است سراپرده ها نصب نموده و خود تا « تاج آباد » كه چهار فرسخي است استقبال نمود . و در ركاب ظفر انتساب مراقبت كرده و در عرض راه ذكري از توقف كرمانشاه رفت . چون وارد سراپرده شدند ، آن بزرگوار شاهزاده را به خلوت خواسته و فرمود : مراد از اقامت من در اين بلاد چيست ؟ عرض كرد : رضاي پروردگار و جوار آن بزرگوار و امتياز از همگنان و سرافرازي در ميان ايشان ، فرمود : باعث مهاجرت از يزد نه تنگي معاش بود ، نه بدي اهلش ، و حال اين كه خروج جانشان از تن آسان تر بود تا مفارقت من لكن اشتياق زيارت و قرب جوار آل اطهار ( عليهم السلام ) و ناپايداري روزگار سبب شد كه وسيله ارتحال را مهيا سازم و در خدمت آن بزرگوار روانه عتبات نمايم والاّ خروج آن بزرگوار از اين ديار بر من دشوارتر است تا خروج روح از تن . . . پس آن بزرگوار خواهش وي را قبول و پس از دو روز به شهر نزول فرمود و اين وقت دويّم شهر رجب از سال هزار و دويست و بيست و نه هجري بود . پس با نهايت جلال و فراغت بال دوسال توقف فرمود و شاهزاده نيز همواره اوقات احترام بلانهاية و اكرام فوق الغاية مي نمود » . ^{( 1 )}

متأسفانه اطلاعي از چگونگي رابطه شيخ با شاهزاده محمدعلي ميرزا ، در طول دو سال اقامت در كرمانشاه در دست نيست . ولي در هرصورت ، از نظر تاريخي دو چيز مسلم و مسجّل است :

اوّل : اينكه شيخ در خدمت شاهزاده با نهايت جلال زندگي مي كرده است ، و اين مسأله هم كه شيخ احمد نزد فتحعليشاه عنوان كرده بود ، ديگر مطرح نگشته كه : « سلاطين و حكام به عقيده خود تمام اوامر و احكام را به ظلم جاري مي نمايند » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « شرح حال » ، ص34

2 . همان ، ص27

41

دوم : از سوي ديگر به گفته مرحوم سيد كاظم رشتي ، جانشين و هوادار خاص شيخ ، « محمد علي ميرزا هر سالي هفتصد تومان به او مي داد . . . » ^{( 1 )} بي مورد نيست كه شيخ عبدالله در رساله خود كه گفتيم مستقيماً از پدر كسب آگاهي كرده است ، در مورد مرگ شاهزاده محمدعلي ميرزا در رابطه با زندگاني « بانهايت جلال و فراغت بال » شيخ به تجليل مي نويسد : « ( شيخ احمد ) با نهايت جلال و فراغت بال زيست فرمود . تا اينكه شاهزاده محمدعلي ميرزا به رحمت ايزدي پيوست ، پس از وي تمامي نعمت هاي آن بلد روي به نقصان و زوال آورد كه گويا تماماً بهوجود او بسته بود . . . » . ^{( 2 )}

ميرزا محمد تنكابني ، به نكته اي بس ظريف اشاره دارد كه توجه و تأمل در آن ، مي تواند روشنگر شناختي بهتر از رابطه شيخ با محمدعلي ميرزا باشد :

« در بعضي از ازمنه شيخ را قروضي پيدا شده بود . پس شاهزاده آزاده ، محمدعلي ميرزا به شيخ گفت كه يك باب بهشت به من بفروش من هزار تومان به تو مي دهم كه به قروض خود داده باشي . پس شيخ يك باب بهشت به او فروخت ، و به خط خود وثيقه نوشته و آن را به خاتم خويش مختوم ساخته ، به شاهزاده داد و هزار تومان از او گرفته و قروض خود را پرداخت » . ^{( 3 )}

از آنجايي كه موضوع اين رابطه ، دربرگيرنده تعابير متعددي است و اهل تحقيق هريك به فراخور مقالات و كتب خود نسبت به آن واكنش خاصّي نشان داده اند ، از جانب بعضي علما و مشايخ شيخيه ردّيه هايي ذكر و نگاشته شده است كه اهمّ آنها نظريه « شيخ عبدالرضا ابراهيمي » ، رهبر فعلي شيخيه مي باشد ، كه ضمن رساله كوتاهي كه در رد كتاب « مزدوران استعمار در لباس مذهب » ^{( 4 )} نگاشته ، آن را عنوان كرده است :

« شيخ عبدالرضا ابراهيمي ، در جواب اين مسأله ، اصل قضيه را نتوانسته است انكار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « قصص العلماء » ص38

2 . « شرح حال » ، ص36

3 . « قصص العلماء » ، ص36

4 . اين كتاب نوشته « سيد ضياءالدين روحاني » ، با مقدمه اي از ناصر مكارم شيرازي است .

42

كند و مي نويسد : « شايد يك چيزي بوده و شاخ و برگي بر آن افزوده اند » . ^{( 1 )} و بعد از آن حديثي را از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نقل مي كند كه : « هركسي تطوع كند براي خداوند به نمازي در اين روز ( اوّل شعبان ) پس به تحقيق به شاخه اي از درخت طوبي آويزان شده است . و كسي كه تصدق بدهد ، در اين روز به تحقيق آويزان شده است به شاخه اي از آن تا اينكه بسياري از كارهاي خير را شمرد و فرمود : هركس تخفيف بدهد از تنگدستي از قرضش يا از آن كم كند ، پس به تحقيق آويزان شده است به شاخه اي از آن . . . » . مثلاً ذكر اين حديث يا امثال اين حديث در ميان بوده و شاهزاده محمدعلي ميرزا خواسته با اداي قرض شيخ به اين ثواب برسد و قرض ايشان را پرداخته و اشخاصي امثال نويسنده كتاب « مزدوران » ، شاخ و برگ براي آن درست كرده اند كه شيخ بهشت فروخته و به هرحال آنچه عرض كردم ، بنابراين فرض است كه يك چيزي بوده و چيزي بر آن افزودند والاّ بعيد نيست كه هيچ چيز نبوده و دروغي ساخته اند . . . » . ^{( 2 )}

آنچه در اين پاسخ مشهود و هويدا است ، اين است كه اوّلاً : شيخ عبدالرضا ابراهيمي ، دليلي در رد سند بهشت فروشي شيخ به شاهزاده قاجار نياورده است .

ثانياً : اصل قضيه را انكار نكرده و اين جمله كه « چيزي بوده . . . » مؤيد آن است .

ثالثاً : ذكر حديث پيامبر به صورت فرض مطرح شده كه شايد اين حديث مورد گفتگوي شيخ احمد و شاهزاده بوده است ، در حالي كه معلوم هم نيست كه چنين بوده باشد .

رابعاً : اصل قرض و درخواست شيخ احمد را از شاهزاده نفي نكرده است . فقط گفته است كه « شاخ و برگي به آن افزوده اند » . بر اين اساس شبهه به قدرت خود باقي است كه به هرحال شيخ با آن همه فضائل و مواهب ، خرج بيش از دخل كرده و از يكي از حكام وقت كه به عقيده خود شيخ و به تصريح شيخ عبدالله : « تمام اوامر و احكام را به ظلم جاري مي نمايند » ^{( 3 )} دست كمك دراز كرده و در قبال فروش يك باب بهشت مبلغ هزار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « پاسخ به كتاب مزدوران استعمار » ، ص51

2 . همان ، ص51

3 . « شرح حال » ، ص27

43

تومان ، كه در زمان خود مبلغ بس هنگفتي بوده است از شاهزاده محمدعلي ميرزا دولتشاه دريافت كرده است ، و طبق وصيت او ، قباله فروش بهشت را كه به خاتم شيخ مهر شده بود در كفن او نهادند و بعدها به روايت ميرزا محمدتنكابني شخصي از شيخ احمد پرسيد كه : « شما در علم كيميا اطلاع داريد يا نه ؟ شيخ گفت : علم كيميا را مي دانم . ^{( 1 )} آن شخص گفت : اگر شما در كيميا سررشته داريد ؟ چرا كيميا را به كار نمي بريد تا قروض خود را ادا كنيد ؟ شيخ در پاسخ گفت : آري من كيميا دارم اما كار آن را ندانم » . ^{( 2 )} و « حاج عبدالرضا ابراهيمي » در اين خصوص كه چگونه شيخ علم كيميا را مي دانسته است ، در حالي كه نمي توانسته به آن عمل كند ، نظر مي دهد : « عرض مي كنم اگر ديگران ظاهر اين علم را داشته اند ايشان باطن اين علم را هم داشته اند و چه بسا عمل آن را هم فرموده باشند ؛ ولي يقين است كه اگر مي فرمودند عمل آن را هم دارم خطر جاني برايشان داشت . و مسلّماً از باب تقيه اظهار نمي فرمودند » ! ^{( 3 )}

از سوي ديگر ، وقتي در اصفهان « صدرالدوله » ^{( 4 )} ملكي از املاك خويش را كه موسوم به « كمال آباد » بوده است ، پيش كش شيخ احمد كرد و اين تنها دارايي مورد توجهي بوده است كه پس از مرگ محمدعلي ميرزا در اختيار داشت ، مكتوبي به شيخ عبدالله فرستاد كه روانه اصفهان شود و ملك كمال آباد را بفروشد و « شيخ عبدالله چون وارد اصفهان شد در اين وقت صدر وفات يافته بود و تمام املاكش را ديوان ضبط نموده و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حاج محمدكريم خان در اين خصوص مي نويسد : « شيخ احمد در علم كيميا استاد حكما بودند » و « در علم اكسير و كيميا ، عجايب و ظاهر و باطن آن را ايضاح فرمود به طوري كه جابر و جلدكي ادني خادم ايشان مي شدند . . . » ! هداية الطالبين ، صص64 ـ 65

2 . قصص العلماء .

3 . « پاسخي به كتاب مزدوران استعمار » ، ص54

4 . در صفحات بعدي ، وقايع توقف شيخ را در اصفهان مورد بررسي قرار داده ايم . اجمالاً بايد دانست كه « صدرالدوله » ( حاج محمدحسين خان ) معروف به صدر اصفهاني ، كسي كه بنا به گفته مرحوم فتحعلي خان صبا ملك الشعراء « از كاه كشي به كهكشان شد » . حاج محمدحسين در زمان خود يكي از ثروتمندان و بزرگان اصفهان بلكه ايران بوده است . صاحب منصب امر ماليه ايران ، وزارت استيفاء ، صاحب صدارت ، متوفي 1239 هـ . ق . ، از تقديمي هاي او به فتحعليشاه كه تا امروز باقي است ، تخت طاووس ، درخت جواهر و صندلي جواهر است . « رجال ايران » ، ج3 ، ص381

44

كمال آباد نيز در جمله آنها بود . حاكم بلد ، محمديوسف خان را ملاقات و مطالبه نمود . گفت مرا معلوم است كه اين ملك حق شماست ، لكن مرا بدون رخصت سلطان واگذاردن ميسّر نيست ، علي العجاله كسي در آن تصرفي ندارد تا تكليف معلوم گردد . لاجرم روانه تهران گشت . چون از ورودش آگاه شد احضارش نمود و كمال مهرباني اظهار فرمود . پس از مراجعت شاه متوجه الله يارخان وزير و ميرزاخانلر گشته فرمود كه باعث رفتن تهران را معلوم نمايند . حسب الامر آمده و معلوم نموده معروض داشتند فرمود : اگر اين باب گشوده شود كار دشوار خواهد بود . و بايد باقي املاك را نيز واگذار نمود . لكن درعوض يكي از قراء كرمانشاهان را فرمان نوشته تسليم نمائيد و استدعا كنيد ، دست از اين آبادي بردارد . پس فرمان چياه كيود را كه از مزارع نيلوفر است تمام كرده آوردند و حكايت بازگفتند . در جواب فرمود كه اما « چياه كيود » تفضلي از شاه است ، لكن كمال آباد در ملك ماست . و تخليه يد از او نخواهيم كرد . ولو اين كه حال سكوت كنيم . الغرض فرمان را گرفته به كرمانشاه مراجعت نمود . چياه كيود را متصرف گشت . . . » . ^{( 1 )}

قبول اين بخشش از جانب شاه اوّلاً ، و تعجيل در فروش آن پس از نااميدي از فروش ملك صدرالدوله كه آنهم خود حاكمي ^{( 2 )} بوده است ، ثانياً موقعيت تنگي معاش شيخ احمد را پس از توقّف پرداخت ماهي هفتصد تومان و ديگر بخشش هاي شاهزاده نشان مي دهد كه خود دررابطه با آنچه بيان شد ، موجب تأمل بيشتري براي پژوهندگان است !

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « شرح حال » ، ص38

2 . همان ، 36