بخش 7

151

عدالت صحابه

صحابه و ياران پيامبر اكرم ( صلي الله عليه وآله وسلم ) كه در زمان حيات آن حضرت به او ايمان آورده و از محضر وي كسب معرفت كرده اند ، نزد شيعيان از احترام خاصي برخوردارند ، چه آنان كه در زمان رسول اكرم ( صلي الله عليه وآله وسلم ) از دنيا رفتند و يا شهيد شدند و چه آنان كه پس از درگذشت پيامبر در قيد حيات باقي ماندند . همه اينان ، از حيث آنكه به پيامبر ايمان آورده و در كنار او بوده اند ، از احترام برخوردارند ، و هيچ مسلماني نيست كه به صحابه پيامبر اكرم ( صلي الله عليه وآله وسلم ) ( از نظر اينكه صحابه پيامبر بوده است ) بدگويي كرده يا اظهار بي مهري نمايد ، و اگر چنين نسبتي به گروهي از مسلمانان بدهند نسبتي كاملا بي اساس است .

ولي در كنار اين مسأله ، مطلب ديگري وجود دارد كه بايستي بدون هيچ تعصّب يا حبّ و بغضي بدان رسيدگي كرد : آيا همه اصحاب ، عادل و پرهيزگار و پيراسته از گناه بوده اند ؟ يا آنكه حكم

152

صحابه ، از اين نظر ، حكم بقيه مردم است كه نمي توان همگي آنان را عادل و پارسا دانست ؟

بديهي است رؤيت پيامبر و مصاحبت با او ، هرچند امري افتخارآميز است ، ولي براي هيچ انساني مصونيت از گناه نمي آورد ، و نمي توان به همه صحابه به يك نظر نگريست و همگي را عادل و پرهيزگار و پيراسته از گناه دانست ، زيرا به شهادت قرآن ، آنان در عين داشتن افتخار « صحابي بودن » ـ از حيث ايمان و نفاق ، و اطاعت و عصيان در برابر خدا و رسول ـ به اصناف گوناگوني تقسيم شده اند كه با توجه به اين تقسيم بندي نمي توان همگان را يكسان انديشيد ، و كلا عادل و پرهيزگار دانست .

شكي نيست كه قرآن ياران پيامبر را در مواقع مختلف ستوده است . ^{( 1 )}

في المثل از بيعت كنندگان با پيامبر ( صلي الله عليه وآله وسلم ) در جريان صلح حديبيه اظهار رضايت كرده ومي فرمايد : ( لَقَدْ رَضِيَ اللهُ عَنِ الْمُؤْمِنينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ ) ( فتح/ 18 ) . امّا اين ستايش ، بيانگر رضايت خداوند از آنان در حال بيعت ( إِذْ يُبايِعُونَكَ ) است ، و دلالت بر تضمين صلاح و رستگاري همه آنان تا پايان عمر ندارد . لذا اگر فرد يا افرادي از آنان بعداً راه خلاف در پيش گرفته باشند ، مسلماً رضايت پيشين الهي ، گواه بر پارسايي پيوسته و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره توبه آيه 100 ، سوره فتح آيه هاي 18 و 29 ، سوره حشر آيه 8 و 9 .

153

رستگاري ابدي آنان نخواهد بود .

اين نوع آيات ، بيانگر كمالي است كه اين افراد در آن حالت به دست آورده اند ، و البته اگر تا پايان زندگي نيز آن كمال را پاس دارند ، رستگار خواهند بود .

بنابر آنچه گفته شد ، هرگاه دلايل قاطعي از قرآن و سنت و تاريخ بر انحراف فرد يا افرادي گواهي داد ، نمي توان به استناد به اين گونه ستايشها دلايل مزبور را رد كرد .

از باب نمونه ، قرآن كريم از برخي از صحابه به عنوان « فاسق » ياد مي كند و مي فرمايد : ( إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإ فَتَبَيَّنُوا ) ( حجرات/ 6 ) . در آيه ديگر نيز درباره وي مي فرمايد : ( أَفَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ ) ( سجده/ 18 ) . اين فرد ، به گواهي قطعي تاريخ ، « وليدبن عقبه » از صحابه پيامبر بوده است ، كه در عين كسب دو فضيلت صحابي بودن و هجرت كردن ، نتوانست اعتبار خود را حفظ كند و با جعل دروغ درباره طايفه بني مصطلق ، خداوند از وي به عنوان فاسق ياد كرد . ^{( 1 )}

با توجه به اين آيه و نظاير آن ^{( 2 )} و نيز ملاحظه احاديثي كه در نكوهش برخي از صحابه در كتب حديث ^{( 3 )} وارد شده و همچنين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . درباره دو آيه فوق به تفاسير مراجعه شود .

2 . آل عمران/ 153 ـ 154 . احزاب / 12 ، توبه / 45 ـ 47 .

3 . جامع الاصول ، ج 11 .

154

مطالعه تاريخ زندگي آنان نمي توان همه اصحاب پيامبر را عادل و پارسا دانست .

آنچه كه در اينجا مورد بحث و بررسي است همانا مسأله « عدالت همه صحابه » است ، نه سبّ صحابه . متأسفانه برخي ميان اين دو مسأله فرقي نگذاشته و مخالفان در مسأله نخست را به مطلب دوم متهم مي سازند .

بنابراين شيعه اماميه ، احترام به مصاحبت با پيامبر اكرم ( صلي الله عليه وآله وسلم ) را مانع از داوري در افعال پاره اي از صحابه آن حضرت نمي داند و معتقد است كه معاشرت با پيامبر به تنهايي نمي تواند سبب مصونيت از گناه تا پايان عمر باشد . اساس داوري شيعه را نيز در اين باره ، آيات قرآني و احاديث صحيح و تاريخ قطعي تشكيل مي دهد .

155

برخي از خدمات دانشمندان شيعه

تمدن اسلامي مرهون تلاشهاي بي وقفه امت اسلامي است . آنان با داشتن مليتهاي گوناگون در سايه ايمان و عقيده ، در اسلام و خدمت به آن ذوب شدند و همه تلاش خود را در مسير پيشبرد اهداف عالي اسلام بكار گرفتند ، و در نتيجه تمدني را پايه گذاري كردند كه هم اكنون جامعه بشري مرهون آن تمدن درخشان است .

امّا اين يادآوري لازم است كه شيعه در برافراشتن بناي شكوهمند تمدن اسلامي نقش مؤثري داشته است ، كافي است در اينجا كتابهاي مربوط به علوم و تمدن اسلامي را ورق بزنيم كه همه جا نام دانشمندان شيعه مي درخشد .

در ادبيات و علوم ادبي ، كافي است كه پايه گذار آن اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) بوده و ادامه دهنده راه او شاگردش ابوالأسود دوئلي ، و پس از آن شخصيت هاي شيعي كه غالباً در عراق مي زيستند ، مانند : مازني ( متوفاي / 248 ) ، ابن سكيت ( متوفاي / 244 ) ابو اسحاق

156

نحوي ( از ياران امام كاظم ( عليه السلام ) ) ، خليل بن احمد مؤلف كتاب « العين » ( متوفاي / 170 ) ، ابن دريد مؤلف « الجمهرة » ( متوفاي/ 321 ) و صاحب بن عبّاد ، مؤلف كتاب « المحيط » ( متوفاي / 386 ) .

در علم تفسير ، اوّلين مفسر پس از رسول خدا ( صلي الله عليه وآله وسلم ) امير مؤمنان ( عليه السلام ) و ائمه اهل بيت ( عليهم السلام ) و پس از آنان اصحاب و شاگردان آنان بوده اند . و در طول چهارده قرن ، صدها تفسير بر قرآن به صورت هاي مختلف نوشته اند .

در علم حديث ، شيعه بر ديگر فرق اسلامي تقدم داشته و سنت رسول خدا ( صلي الله عليه وآله وسلم ) را ، روزي كه نوشتن حديث در عصر خلفا ممنوع بود ، با نوشتن و مذاكره ، حفظ كردند . در اين باره مي توان از « عبدالله بن ابي رافع » و « علي بن أبي رافع » از ياران امام علي ( عليه السلام ) و سپس شخصيتهايي از شاگردان امام سجاد و حضرت صادق و باقر ( عليهم السلام ) ياد كرد .

رُشد حديث در عصر حضرت صادق ( عليه السلام ) به جايي رسيد كه حسن بن علي الوشّاء مي گويد : و من در مسجد كوفه نهصد محدّث را ديدم كه همگان مي گفتند : حدثني جعفر بن محمد ( عليهما السلام ) . ^{( 1 )}

در قلمرو فقه ، در مكتب پيشوايان اهل بيت ( عليهم السلام ) مجتهدان برجسته اي تربيت شده اند مانند : ابان بن تغلب ( متوفاي / 141 ) ، زرارة بن اعين ( متوفاي/ 150 ) ، محمد بن مسلم ( متوفاي / 150 ) ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . رجال نجاشي ، شماره 79 .

157

صفوان بن يحيي بجلي مؤلف سي كتاب ( متوفاي/ 210 هـ ) و صدها مجتهد توانا و محقق مانند شيخ مفيد ، و سيد مرتضي و شيخ طوسي و ابن ادريس و محقق حلّي و علامه حلّي كه آثار گرانبهايي از خود به يادگار نهاده اند .

شيعه نه تنها در اين علوم تلاشگر و خدمتگزار بوده ، بلكه در ديگر علوم مانند تاريخ ، رجال و درايه ، شعر و ادب نيز خدمات شاياني را به جهان اسلام عرضه كرده است كه ذكر نام و اسامي آنان در اين مختصر نمي گنجد .

آنچه گفته شد مربوط به علوم نقلي است ، ولي در علوم عقلي مانند كلام و فلسفه بر تمام مذاهب ، تقدم داشته اند ، زيرا شيعه بيش از تمام فرقه هاي اسلامي به عقل بها داده است . و با الهام از گفتارهاي اميرمؤمنان و فرزندان معصوم او ( عليهما السلام ) در تبيين عقايد اسلامي بيش از حد كوشش كرده ، و متكلمان عاليقدر و فلاسفه بزرگ به جهان اسلام تحويل داده است ، و كلام شيعي يكي از پربارترين مكاتب كلام اسلامي است كه علاوه بر كتاب و سنت از عقل و خرد به نحو شايسته بهره مي گيرد .

يكي از پايه هاي تمدن علمي ، شناخت عالم طبيعت و قوانين آن است ، و در عصر حضرت صادق ( عليه السلام ) شاگرد نامدار او جابربن حيان در علوم طبيعي به پايه اي رسيد كه او را امروز پدر شيمي مي نامند .

و در تدوين علوم جغرافيا ، يعقوبي ( متوفاي / 290 ) نخستين

158

جغرافي دان است كه كتابي به نام « البلدان » نگاشت .

اين تلاش همه جانبه توسط دانشمندان شيعي از قرن نخست هجري تا به امروز ادامه داشته و در اين راه حوزه ها و مدارس و دانشگاههاي فراواني تأسيس كرده اند كه پيوسته در راه علم و دانش خدمتگزار بشريت بوده است . آنچه گفته شد اشاره اي گذرا به نقش شيعه در علم و تمدن اسلامي بود . براي آگاهي بيشتر به كتابهاي مربوط به اين موضوع رجوع فرماييد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فهرست ابن نديم ، رجال نجاشي ، فهرست شيخ طوسي ، تأسيس الشيعة ، الذريعة إلي تصانيف الشيعة ، أعيان الشيعة ، و جلد ششم از بحوث في الملل و النحل و كتب ديگر .

159

شيعه و سني برادرند

شيعه اماميّه ، اختلاف در برخي مسائل فقهي و غيره را مانع از اخوّت اسلامي و وحدت صفوف مسلمين در برابر دشمنان اسلام نمي داند و همچنين معتقد است كه با برگزاري مناظرات و مذاكرات علمي در محيط آرام ، مي توان به بسياري از مشكلات و اختلافات فكري و فقهي ( كه احياناً مانع اتحاد و همبستگي سياسي مسلمين جلوه مي كند ) خاتمه بخشيد . اصولا بستن باب انتقاد و مذاكره علمي بر روي انديشمندان ، مايه مرگ دانش ، و ميراييِ تفكر و انديشه است . از اين روي بزرگان شيعه در تمام اعصار كوشيده اند كه با طرح مباحث علمي و عقيدتي به روشن ساختن حقايق بپردازند و عملا نيز از هر نوع اتحاد و همدلي مسلمين بر ضدّ دشمنان قسم خورده اسلام همواره استقبال كرده اند .

و شعار همه متفكران و مصلحان شيعه اين است كه :

« بُني الإسلامُ علي دعامتين : كلمة التوحيد ، و توحيد الكلمة » .

160

اسلام بر دو پايه استوار گرديده است :

1 ـ يكتاگرايي و يكتاپرستي

2 ـ اتحاد و همبستگي مسلمانان .

161

منابع

اثباة الهداة ، شيخ حرّ عاملي

ارشاد الساري في شرح صحيح البخاري

اصل الشيعة واصولها ، كاشف الغطاء

اصول الكافي ، شيخ كليني

اعيان الشيعه ، سيد محسن عاملي

الاعتصام شاطبي

الامام الصادق والمذاهب الاربعة ، اسد حيدر

التاريخ ، ابن خلدون

التفسير ، ابن كثير

التفسير ، نسفي ( در حاشيه تفسير خازن )

الخصائص الكبري ، جلال سيوطي

الخصائص ، نسائي

الخصال ، شيخ صدوق

الدر المنثور ، جلال سيوطي

162

الذريعة ، علامه طهراني

الرجال ، نجاشي

السنن ، ابن ماجه

السنن ، ترمذي

السيرة النبوية ، ابن هشام

الشيعة والتشيع ، محمد جواد مغنيه

الصحيح ، بخاري

الصحيح ، مسلم

الصواعق المحرقة ، ابن حجر عسقلاني

الغدير ، علاّمه اميني

الفهرست ، ابن نديم

الفهرست ، شيخ طوسي

المراجعات ، سيد شرف الدّين عاملي

المستدرك ، حاكم نيشابوري

المسند ، احمد حنبل

المنار ، رشيد رضا

المناقب ، حافظ محمد بن سليمان كوفي .

المناقب ، خوارزمي

الميزان ، علاّمه طباطبايي

النهايه ، ابن اثير

امتاع الاسماع ، مقريزي

بحارالانوار ، علاّمه مجلسي

163

بحوث في الملل والنحل ، سبحاني

بداية المجتهد ، ابن رشد

تاريخ الاسلام ، حسن ابراهيم حسن

تاريخ الامم والملوك ، طبري

تاريخ الخلفاء ، جلال سيوطي

تاريخ الخميس ، دياربكري

تاريخ الشيعه ، محمدحسين مظفر

تاريخ بغداد ، خطيب

تأسيس الشيعة لعلوم الاسلام ، سيدحسن صدر

تصحيح الاعتقاد ، شيخ مفيد

تهذيب الاصول ، امام خميني ( قدس سره )

جامع الاصول ، ابن اثير

جامع البيان ، طبري

حديث الثقلين ، وشنوي

روح المعاني ، آلوسي

سفينة البحار ، محدث قمي

شرح موطأ مالك ، زرقاني

شيعه در اسلام ، علامه طباطبائي

ضحي الاسلام ، احمد امين مصري

عبقات الانوار ، مير حامد حسين

علل الشرايع ، شيخ صدوق

عمدة القاري ، بدرالدين عيني

164

عيون اخبار الرضا ، شيخ صدوق

غاية المرام ، بحراني

فتح الباري ، ابن حجر عسقلاني

قاموس اللغة ، فيروزآبادي

كشف الغمه ، اربلي

كشف المراد ، علاّمه حلّي

كفاية الاثر ، خزّاز قمي

كمال الدين ، شيخ صدوق

كنز العمّال ، متقي هندي

لسان العرب

ما نزل من القرآن في علي ، ابونعيم اصفهاني

مجمع البيان ، طبرسي

مفاتيح الغيب ، فخر رازي

منتخب الاثر ، صافي گلپايگاني

من لا يحضره الفقيه ، شيخ صدوق

ميزان الاعتدال ، ذهبي

نشأة التشيع ، سيد طالب خرسان

نفحات الازهار في خلاصة عبقات الانوار ـ ميلاني

نور الابصار ، شبلنجي

نهج البلاغه ، سيد رضي

وسائل الشيعة ، شيخ حرّ عاملي

ينابيع المودة ، قندوزي

165