بخش 6

مسائل گوناگون

گذشته از بحثهايي كه در فصول پيشين آمد كه اصول اعتقادات ما را در
مباحث اساسي دين اسلام روشن مي‏سازد ، ويژگيهاي ديگري در اعتقادات ماست كه در اين فصل
مطرح مي‏شود .

-مساله حسن و قبح عقلي

ما معتقديم : عقل انسان خوبي و بدي و حسن و قبح بسياري از اشياء را
درك مي‏كند ، و اين به بركت نيروي معرفت‏خوب و بد است كه خدا به انسان
بخشيده . بنابراين حتي قبل از نزول شرايع آسماني ، بخشي از مسائل به وسيله عقل بر انسان
روشن بوده است ، خوبي عدالت و نيكوكاري ، بدي ظلم و بيدادگري ، و خوبي بسياري از صفات
اخلاقي مانند « راستگويي‏ » ، « امانت‏ » ، « شجاعت‏ » ، « سخاوت‏ » و امثال آن ، همچنين
بدي‏ « دروغ‏ » و « خيانت‏ » و « بخل‏ » و مانند آن ، همه از مسائلي است كه عقل آنها را درك
مي‏كند ، ولي از آن جا كه عقل قادر به درك حسن و قبح همه اشياء نيست و معلومات انسان
در هر حال محدود است ، اديان الهي و كتب آسماني و پيامبران براي تكميل اين امر از سوي
خداوند مبعوث شدند تا هم بر ادراكات عقلي تاكيد كنند و هم زواياي تاريكي را كه عقل
از درك آن عاجز بوده بر او روشن سازند .

اگر ما استقلال عقل را در تشخيص حقايق بكلي انكار كنيم ، مساله
توحيد و خداشناسي و بعثت انبياء و اديان آسماني از ميان خواهد رفت ، زيرا اثبات وجود
خدا و حقانيت دعوت انبياء ، جز از طريق عقل امكان پذير نيست . بديهي است‏بيانات شرع در
صورتي قابل قبول است كه اين دو اصل ( توحيد-نبوت ) قبلا با دليل عقل ثابت‏شود ، و اثبات
اين دو موضوع تنها به دليل شرع غير ممكن است .

عدل الهي

به همين دليل ما معتقد به عدل الهي هستيم و مي‏گوييم محال
است‏خداوند بر بندگانش ظلم كند ، بي دليل كسي را مجازات و يا بي دليل عفو نمايند ، محال
است‏به وعده‏هاي خود وفا نكند ، و محال است‏شخص ناصالح و خطا كاري را به مقام نبوت و
رسالت از سوي خويش منصوب نمايد ، و معجزاتي در اختيار او بگذارد .

و نيز محال است‏بندگانش را كه براي پيمودن راه سعادت آفريده
است‏بدون راهنما و رهبر بگذارد ، چرا كه همه اين كارها زشت و قبيح است ، و بر خداوند
متعال زشت و قبيح روا نيست .

آزادي انسان

و باز به همين دليل معتقديم كه خدا انسان را آزاد آفريده
است . افعال انسان از روي اراده و اختيار او سرچشمه مي‏گيرد ، چرا كه اگر غير اين باشد
يعني ما معتقد به اصل جبر در اعمال انسانها بوده باشيم ، مجازات بدكاران ظلم و بي
عدالتي واضح ، و پاداش نيكوكاران ، كاري بيهوده و بي دليل خواهد بود ، و چنين امري بر
خداوند محال است .

كوتاه سخن اين كه : قبول حسن و قبح عقلي و استقلال فكر و خرد انسان
در تشخيص بسياري از حقايق ، پايه اصلي دين و شريعت و قبول نبوت انبيا و كتب آسماني
است ، ولي همان گونه كه گفته شد درك و آگاهي انسان محدود است ، و تنها به وسيله آن
نمي‏تواند تمام حقايقي را كه مربوط به سعادت و تكامل اوست دريابد ، و به همين دليل
نياز به بعثت انبيا و كتب آسماني دارد .

يكي از منابع فقه ، دليل عقل است

با توجه به آنچه گفته شد ما معتقديم كه يكي از منابع اصلي دين
اسلام ، دليل عقل است ، و منظور از دليل عقل در اينجا اين است كه عقل بطور قطع و يقين
چيزي را درك كند و درباره آن داوري نمايد ، مثلا اگر ( فرضا ) هيچ دليلي در كتاب و
سنت‏براي حرام بودن ظلم و خيانت و دروغ و قتل نفس و سرقت اموال و تجاوز به حقوق
مردم نداشتيم ، ما به وسيله دليل عقل اين امور را تحريم مي‏كرديم ، و يقين داشتيم
خداوند عالم و حكيم ، اين امور را براي ما حرام شمرده ، و هرگز راضي به انجام آنها
نيست ، و اين يك حجت الهي بر ما بود .

آيات قرآن پر است از تعبيراتي كه همه بيانگر اهميت عقل و دلايل
عقلي است .

براي پوييدن راه توحيد ، قرآن ارباب عقل و خرد را دعوت به مطالعه
آيات الهي در زمين و آسمان مي‏كند : « ان في خلق السموات و الارض و اختلاف الليل و
النهار لآيات لاولي الالباب‏ » . ^{( 1 )}

از سوي ديگر ، هدف از بيان آيات الهي را افزايش فهم و عقل انسانها
مي‏شمرد : « انظر كيف نصرف الآيات لعلهم يفقهون ، بنگر چگونه آيات را با تعبيرات گوناگون
بيان مي‏كنيم تا بفهمند » . ^{( 2 )}

و از سوي سوم ، همه انسانها را دعوت به تميز نيكيها از بديها و به
كار انداختن نيروي تفكر در اين راه مي‏كند ، و مي‏گويد : « قل هل يستوي الاعمي و البصير
افلا تتفكرون ، بگو : آيا نابينا و بينا ( نادان و دانا ) يكسانند ، آيا فكر
نمي‏كنيد ! » ^{( 3 )}

و بالاخره بدترين جنبندگان عالم را كساني مي‏شمرد كه چشم و گوش و
زبان خود را به كار نمي‏اندازند و از نيروي عقل و خرد استفاده نمي‏كنند : « ان شر
الدواب عند الله الصم البكم الذين لا يعقلون ، بدترين جنبندگان نزد خدا افراد كر و
لالي هستند كه انديشه نمي‏كنند » ^{( 4 )} . . . و آيات فراوان ديگر .

با اين حال چگونه مي‏توان نيروي عقل و خرد و تفكر را در اصول و
فروع اسلام ناديده گرفت .

باز هم عدل الهي

همان گونه كه اشاره شد ما معتقد به عدل الهي هستيم و يقين داريم
كه هرگز خداوند ستمي به بنده‏اي از بندگان روا نمي‏دارد ، چرا كه ظلم كار زشت و
ناپسندي است ، و ساحت قدس الهي از چنين كاري پاك و منزه است : « و لا يظلم ربك
احدا ، پروردگارت به احدي ظلم نمي‏كند » . ^{( 5 )}

اگر مجازاتهايي در دنيا و آخرت دامن افرادي را مي‏گيرد ، سبب اصلي
آن خودشان هستند « فما كان الله ليظلمهم و لكن كانوا انفسهم يظلمون ، خداوند به آنها ( اقوام پيشين كه گرفتار عذاب الهي شدند ) ستم نكرد ، آنها خودشان بر خويشتن ستم
مي‏كردند ! » ^{( 6 )}

نه فقط انسانها بلكه هيچ موجودي در جهان از سوي خداوند مورد ستم
قرار نمي‏گيرد « و ما الله يريد ظلما للعالمين ، خداوند هيچ گاه ستمي بر جهانيان
نمي‏خواهد » ^{( 7 )} -البته تمام اين آيات تاكيد و ارشاد به سوي حكم عقل است .

نفي تكليف ما لا يطاق

به همين دليل ما معتقديم : هرگز خداوند تكليف ما لا يطاق ( كاري كه
از توان انسان بيرون باشد ) نمي‏كند « لا يكلف الله نفسا الا وسعها » . ^{( 8 )}

فلسفه حوادث دردناك

و نيز به همين دليل معتقديم حوادث دردناكي كه در اين جهان صورت
مي‏گيرد ( از قبيل زلزله‏ها و آفات و بلاها ، گاه جنبه مجازات الهي دارد آن گونه كه
درباره قوم لوط آمده است : « فلما جاء امرنا جعلنا عاليها سافلها و امطرنا عليهم
حجارة من سجيل منضود ، هنگامي كه فرمان ما ( دائر بر عذاب ) فرا رسيد ، شهرهاي آنها را
زير و رو كرديم و باراني از سنگهاي متراكم بر آنان فرو فرستاديم‏ » . ^{( 9 )}

درباره مردم ناسپاس و طغيانگر « سبا » مي‏فرمايد : « فاعرضوا فارسلنا
عليهم سيل العرم ، آنها ( از اطاعت‏خدا ) روي گرداندند و ما سيل ويرانگر را بر آنها
فرستاديم‏ » .

بخش ديگري از اين حوادث ، براي بيدار كردن انسانهاست تا به راه حق
باز گردند : « ظهر الفساد في البر و البحر بما كسبت ايدي الناس ليذيقهم بعض الذي عملوا
لعلهم يرجعون ، فساد و تباهي در خشكي و درياها به خاطر كارهايي كه مردم انجام
داده‏اند آشكار گشت ، خدا مي‏خواهد نتيجه پاره‏اي از اعمال آنها را به آنها بچشاند
شايد باز گردند ! » ^{( 10 )} پس اين بخش از حوادث دردناك در واقع لطف الهي
است .

بخش ديگر ، مصائبي است كه انسان با دست‏خويش براي خود فراهم مي‏سازد
و به تعبير ديگر نتيجه ندانم كاريهاي خود اوست : « ان الله لا يغير ما بقوم حتي يغيروا
ما بانفسهم ، خداوند آنچه را مردم دارند تغيير نمي‏دهد مگر اين كه آنها خودشان را
تغيير دهند » . ^{( 11 )}

« ما اصابك من حسنة فمن الله و ما اصابك من سيئة فمن نفسك ، آنچه از
نيكيها و پيروزيها به تو مي‏رسد از ناحيه خداست ( و به كمك اوست ) و آنچه از بديها و
مشكلات دامنگير تو مي‏شود ، از سوي خود توست ! » ^{( 12 )}

عالم هستي نظام احسن است

ما معتقديم : جهان آفرينش صحنه نظام احسن است ، يعني نظم موجود عالم
شايسته‏ترين نظمي است كه مي‏تواند بر جهان حكمفرما باشد ، همه چيز روي حساب است و هيچ
گونه مطلبي بر خلاف حق و عدالت و نيكي در آن وجود ندارد ، و اگر بديها در جامعه
انساني ديده مي‏شود از ناحيه خود آنهاست .

تكرار مي‏كنيم ما معتقديم : عدل الهي يكي از پايه‏هاي الهي جهان
بيني اسلامي است ، و بدون آن مساله توحيد و نبوت و معاد نيز به خطر مي‏افتد-دقت كنيد .

در حديثي مي‏خوانيم كه امام صادق ( عليه السلام ) پس از اين كه تاييد
فرمود : « ان اساس الدين التوحيد و العدل ، پايه و اساس دين توحيد و عدالت
است‏ » ، افزود : « اما التوحيد فان لا تجوز علي ربك ما جاز عليك ، و اما العدل فان لا تنسب
الي خالقك ما لامك عليه ، توحيد آن است كه آنچه بر تو رواست ، بر خدا روا نداري ( و او
را از تمام صفات ممكنات پاك و منزه بشمري ) و اما عدل آن است كه عملي را به خدا نسبت
ندهي كه اگر آن را خودت انجام مي‏دهي ، تو را به خاطر آن ملامت مي‏كند » -دقت
كنيد . ^{( 13 )}

منابع چهار گانه فقه

منابع فقهي ما همان گونه كه در گذشته نيز اشاره شد ، چهار چيز است :

نخست‏ « كتاب الله‏ » قرآن مجيد است كه سند اصلي معارف و احكام اسلام
مي‏باشد .

دوم سنت پيامبر ( ص ) و « امامان معصوم‏ » اهل بيت-عليهم السلام .

سوم اجماع و اتفاق علما و فقهاست كه كاشف از نظر معصوم باشد .

و چهارم دليل عقل است و منظور از دليل عقل ، دليل عقل قطعي است ، و
اما دليل عقل ظني مانند « قياس‏ » و « استحسان‏ » در هيچ يك از مسائل فقهي نزد ما قابل قبول
نيست ، بنابراين هر گاه فقيه با گمان خويش مصلحتي را در چيزي ببيند كه در كتاب و
سنت‏حكم آن به خصوص وارد نشده است ، نمي‏تواند آن را به عنوان يك حكم الهي معرفي
كند ، و همچنين پناه بردن به قياسهاي ظني و امثال آن براي كشف احكام شرع نزد ما جايز
نيست ، اما در مواردي كه انسان يقين پيدا كند مانند يقين به زشتي ظلم و دروغ و سرقت و
خيانت ، اين حكم عقل معتبر است و به مقتضاي‏ « كل ما حكم به العقل حكم به الشرع‏ » بيانگر
حكم شرع است .

حقيقت اين است كه ما درباره احكام مورد نياز مكلفين در امور عبادي
و سياسي و اقتصادي و اجتماعي ، به اندازه كافي روايات از پيغمبر اكرم ( ص ) و ائمه
معصومين-عليهم السلام-در دست داريم ، و نيازي به پناه بردن به اين گونه‏ « ادله
ظنيه‏ » نمي‏بينيم ، حتي معتقديم براي كشف احكام در « مسائل مستحدثه‏ » يعني مسائلي كه با
گذشت زمان در زندگي بشر وارد شده اصول و كلياتي در كتاب و سنت پيامبر ( ص ) و ائمه
معصومين-عليهم السلام-وارد شده كه ما را از توسل به اين گونه دلايل ظني بي نياز
مي‏كند ، يعني با رجوع به همان كليات احكام ، مسائل مستحدثه كشف مي‏شود ( توضيح اين سخن
از حوصله اين بحث فشرده بيرون است ) . ^{( 14 )}

باب اجتهاد دائما مفتوح است

ما معتقديم : باب اجتهاد در تمام مسائل شرع باز است ، و همه فقهاي
صاحب نظر مي‏توانند احكام الهي را از منابع چهار گانه فوق استنباط كرده و در اختيار
كساني كه قدرت استنباط ندارند بگذارند ، هر چند نظراتشان با فقهاي پيشين تفاوتهايي
داشته باشد و معتقديم افرادي كه در فقه صاحب نظر نيستند ، هميشه بايد به فقهاي زنده
كه آگاه به مسائل زمان و مكان هستند مراجعه كنند و به اصطلاح از آنها تقليد كنند و
مراجعه افراد نا آگاه را به متخصصان در فقه از بديهيات مي‏دانيم . ما
اين‏ « فقها » را « مرجع تقليد » مي‏ناميم ، به اين ترتيب تقليد ابتدايي از فقيه ميت را جايز
نمي‏دانيم ، حتما بايد مردم از فقهاي زنده تقليد كنند تا دائما فقه در حركت و تكامل
باشد .

خلا قانوني وجود ندارد

ما معتقديم : كه خلا قانوني در اسلام وجود ندارد ، يعني تمام احكام
مورد نياز انسانها تا دامنه قيامت در اسلام بيان شده ، گاه به صورت خاص و گاه در ضمن
يك حكم كلي و عام ، و به همين دليل براي فقها حق قانونگذاري قائل نيستيم ، بلكه آنها را
موظف مي‏دانيم كه احكام الهي را از منابع چهار گانه فوق استخراج كنند و در اختيار
همگان بگذارند ، مگر قرآن مجيد در سوره مائده كه آخرين يا از آخرين سوره‏هايي است كه
بر پيامبر ( ص ) نازل شده نمي‏گويد : « اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و
رضيت لكم الاسلام دينا ، امروز دين شما را كامل كردم و نعمت‏خود را بر شما تمام
نمودم ، و اسلام را آيين شما پذيرفتم‏ » . ^{( 15 )} چگونه آيين اسلام مي‏تواند
كامل باشد بي آن كه احكام فقهي كامل براي همه اعصار و قرون داشته باشد ؟ ! مگر در
حديث معروف پيامبر ( ص ) نمي‏خوانيم كه در حجة الوداع فرمود :

« ايها الناس و الله ما من شي‏ء يقربكم من الجنة و يباعدكم عن
النار الا و قد امرتكم به ، و ما من شي‏ء يقربكم من النار و يباعدكم عن الجنة الا و
قد نهيتكم عنه ، اي مردم ! هر چيزي شما را به بهشت نزديك كند و از آتش دوزخ دور
سازد ، شما را به آن دستور دادم و هر چيزي كه شما را به آتش دوزخ نزديك سازد و از
بهشت دور نمايد شما را از آن نهي كردم‏ » . ^{( 16 )}

در حديث معروف ديگري از امام صادق ( عليه السلام ) مي‏خوانيم : « ما ترك علي ( عليه السلام ) شيئا الا كتبه حتي ارش الخدش ، علي ( عليه السلام ) چيزي از احكام اسلام را فرو گذار نكرد مگر اين
كه ( به دستور پيامبر-ص-و املاي آن حضرت ) آن را نوشت ، حتي ديه يك خراش كوچك ( كه بر
بدن انساني وارد مي‏شود ) » . ^{( 17 )}

با اين حال نوبتي به ادله ظنيه و قياس و استحسان نمي‏رسد .

تقيه و فلسفه آن

ما معتقديم : هر گاه انساني در ميان افراد متعصب و لجوج و بي منطبق
گرفتار شود كه اظهار عقيده در ميان آنان ، سبب خطر جاني يا مانند آن گردد و از اين
اظهار عقيده فايده مهمي حاصل نشود ، در چنين موردي موظف است عقيده خود را مكتوم
دارد ، و جان خود را بيهوده بر باد ندهد ، و نام اين كار را « تقيه‏ » مي‏گذاريم و اين
مساله را از دو آيه در قرآن مجيد و دليل عقل آموخته‏ايم .

قرآن درباره مؤمن آل فرعون مي‏فرمايد : « و قال رجل مؤمن من آل فرعون
يكتم ايمانه اتقتلون رجلا ان يقول ربي الله و قد جاءكم بالبينات من ربكم ، مرد با
ايماني از آل فرعون كه ايمان خود را كتمان مي‏كرد ( در مقام دفاع از موسي بر آمد و ) گفت : آيا مي‏خواهيد كسي را به قتل برسانيد كه مي‏گويد : پروردگار من خداست ، در حالي كه
دلايل روشني از سوي پروردگارتان براي شما آورده است ! » ^{( 18 )}

جمله‏ « يكتم ايمانه‏ » صراحت در مساله تقيه دارد ، آيا سزاوار بود مؤمن
آل فرعون ايمان خود را آشكار كند و جان خود را از دست‏بدهد و كاري از پيش نبرد ؟

و درباره بعضي از مؤمنان مبارز و مجاهد صدر اسلام كه در چنگال
مشركان لجوج گرفتار شدند دستور تقيه مي‏دهد و مي‏فرمايد : « لا يتخذ المؤمنون الكافرين
اولياء من دون المؤمنين و من يفعل ذلك فليس من الله في شي‏ء الا ان تتقوا منهم
تقاة ، افراد با ايمان نبايد غير از مؤمنان ، كسي را از كافران ، دوست و ولي خود قرار
دهند ، هر كس چنين كند رابطه خود را از خدا بريده است مگر اين كه ( شما در خاطر باشيد
و ) از آنها تقيه كنيد » . ^{( 19 )}

بنابراين‏ « تقيه‏ » يعني كتمان عقيده ، مخصوص جايي است كه جان و مال و
عرض انسان در برابر دشمنان متعصب و لجوج به خطر مي‏افتد ، بي آن كه نتيجه‏اي داشته
باشد ، در چنين مواردي نبايد بيهوده افراد را به خطر انداخت و نيروها را از دست
داد ، بلكه بايد آن را براي مواقع لزوم حفظ كرد ، به همين دليل در حديث معروف امام صادق ( عليه السلام ) مي‏خوانيم : « التقية ترس المؤمن ، تقيه سپر دفاعي مؤمن است‏ » . ^{( 20 )}

تعبير به‏ « ترس‏ » ( سپر ) تعبير لطيفي است كه نشان مي‏دهد تقيه يك
وسيله دفاعي در مقابل دشمنان است .

داستان تقيه كردن‏ « عمار ياسر » در برابر مشركان و صحه نهادن بر آن
از سوي پيامبر اسلام ( ص ) معروف است . ^{( 21 )}

استتار سربازان و سلاحها در ميدانهاي جنگ ، مخفي نگهداشتن اسرار
جنگي و غير آن از دشمنان و امثال اينها ، همه نوعي تقيه در زندگي انسانها محسوب
مي‏شود ، و در مجموع ، تقيه يعني‏ « كتمان‏ » در جايي كه اظهار كردن موجب خطر و ضرري است‏بي
آن كه فايده‏اي در بر داشته باشد . اين يك حكم عقلي و شرعي است كه نه تنها شيعه بلكه
همه مسلمين جهان بلكه همه عقلاي عالم ، در موارد لزوم به آن عمل مي‏كنند .

با اين حال شگفت آور است كه بعضي اعتقاد به تقيه را مخصوص شيعه و
پيروان مكتب اهل بيت دانسته و آن را به صورت يكي از ايرادهاي عمده بر آنها در
آورده‏اند ، در حالي كه مساله روشني است ، هم ريشه در قرآن مجيد دارد و هم در احاديث
اسلامي و سيره ياران پيامبر ( ص ) و هم برنامه‏هاي تمام عقلاي جهان .

در كجا تقيه حرام است

ما معتقديم : دليل اصلي اين سوء تفاهمها عدم آگاهي كافي از عقايد
شيعه و يا گرفتن عقايد آنها از دشمنان آنهاست ، و تصور مي‏كنيم با توضيحي كه در بالا
آمد مساله كاملا روشن شده باشد .

البته نمي‏توان انكار كرد كه در بعضي از موارد تقيه كردن حرام است
و آن در جايي است كه اساس دين و اسلام و قرآن ، يا نظامهاي اسلامي به خطر بيفتد ، در
چنين مواردي بايد عقايد را اظهار نمود هر چند انسان قرباني اظهار عقيده‏اش شود ، و
معتقديم قيام امام حسين ( عليه السلام ) در عاشورا و كربلا ، درست در راستاي همين هدف بود ، چرا كه
حكام بني اميه اساس اسلام را به خطر افكنده بودند ، و قيام امام حسين ( عليه السلام ) پرده از كار
آنها برداشت ، و جلو خطر را گرفت .

عبادات اسلامي

ما به تمام عباداتي كه قرآن و سنت‏بر آن تاكيد نهاده است ، معتقد و
پايبنديم ، مانند نمازهاي پنجگانه روزانه كه مهمترين رابطه خلق با خالق است ، و روزه
ماه مبارك رمضان كه بهترين وسيله براي تقويت ايمان و تزكيه نفس و تقوي ، و مبارزه با
هوي پرستي است .

ما حج‏خانه خدا را كه وسيله مؤثري براي تقوا و تحكيم علقه‏هاي
مودت و سبب عزت مسلمين است‏يك بار در عمر براي افراد مستطيع واجب مي‏دانيم و زكات
مال و خمس و امر به معروف و نهي از منكر و جهاد در برابر مهاجمين به اسلام و مسلمين
را نيز از واجبات مسلم مي‏شمريم .

هر چند در جزئيات اين امور ، تفاوتهايي ميان ما و بعضي ديگر از فرق
مسلمين وجود دارد همان گونه كه مذاهب چهار گانه اهل سنت نيز در احكام عبادات و غير
آن تفاوتهايي با هم دارند .

جمع ميان نمازها

از جمله اين كه ما معتقديم : جمع ميان نمازهاي ظهر و عصر يا نماز
مغرب و عشا در يك وقت مانعي ندارد ( هر چند جدا خواندن آنها را افضل و بهتر
مي‏دانيم ) و معتقديم اجازه جمع از سوي پيامبر ( ص ) براي ملاحظه حال اشخاصي كه در
زحمتند داده شده است .

در صحيح‏ « ترمذي‏ » از ابن عباس چنين نقل شده : « جمع رسول الله ( ص ) بين
الظهر و العصر ، و بين المغرب و العشاء بالمدينة من غير خوف و لا مطر ، قال فقيل لابن
عباس ما اراد بذلك ؟ قال اراد ان لا يحرج امته ، پيغمبر اكرم ( ص ) در شهر مدينه بين
نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا جمع كرد در حالي كه نه ترسي بود و نه باراني ، از ابن
عباس پرسيدند : منظور حضرت از اين كار چه بود ؟ گفت : براي اين بود كه امت‏خود را به زحمت
نيفكند ( يعني در مواردي كه جدا ساختن موجب زحمتي شود ، از اين ترخيص استفاده كنند ) » . ^{( 22 )}

مخصوصا در عصر و زمان ما كه زندگي اجتماعي به ويژه در كارخانه‏ها
و مراكز فعال صنعتي شكل پيچيده‏اي به خود گرفته و مقيد بودن به پنج وقت جداگانه
نماز سبب شده كه بعضي نماز را بكلي ترك كنند ، استفاده از اين ترخيص كه پيامبر ( ص ) فرموده مي‏تواند سبب پايداري بيشتر در امر نماز شود-دقت كنيد .

سجده بر خاك

ما معتقديم : به هنگام سجده نماز ، بايد بر خاك يا ساير اجزاي زمين
سجده كرد يا بر چيزهايي كه از زمين مي‏رويد ، مانند برگ و چوب درختان و تمام گياهان ( به استثناي آنچه خوردني يا پوشيدني است ) .

بنابراين سجده كردن بر فرش را مجاز نمي‏دانيم ، مخصوصا خاك را بر
همه چيز جهت‏سجده كردن ترجيح مي‏دهيم ، لذا براي آسان شدن كار ، بسياري از شيعيان
قطعه‏اي از خاك تميز را كه قالب گيري شده با خود همراه دارند كه نام آن را مهر
مي‏نهند و بر آن سجده مي‏كنند كه هم پاك است و هم خاك .

مستند ما در اين امر حديث معروف پيامبر ( ص ) « جعلت لي الارض مسجدا
و طهورا » است ، ما « مسجد » را در اين حديث‏به معني‏ « محل سجده‏ » مي‏دانيم . اين حديث در
غالب كتب صحاح و غير آن نقل شده است . ^{( 23 )}

ممكن است گفته شود منظور از « مسجد » در اين حديث‏ « محل
سجده‏ » نيست ، بلكه جايگاه نماز ، در مقابل كساني كه نماز را فقط در محل معيني
مي‏خواندند ، ولي با توجه به اين كه سخن از « طهور » يعني‏ « خاك تيمم‏ » در اين جا به ميان
آمده روشن مي‏شود كه منظور از آن‏ « محل سجده‏ » است ، يعني خاك زمين هم‏ « طهور » است و
هم‏ « محل سجده‏ » .

بعلاوه احاديث زيادي نيز از ائمه اهل بيت-عليهم السلام-به ما
رسيده كه محل سجده را خاك و سنگ و مانند آن معرفي مي‏كند .

زيارت قبور پيامبران و امامان

ما معتقديم : زيارت قبر پيامبر اكرم ( ص ) و امامان اهل بيت-عليهم
السلام-و بزرگان از علما و دانشمندان و شهداي راه خدا از مستحبات مؤكد است .

در كتب علماي اهل سنت ، روايات بي شماري درباره زيارت قبر پيامبر ( ص ) نقل شده ، همان گونه كه در كتب علماي شيعه نيز اين معني آمده است ، و هر گاه اين
روايات جمع آوري شود ، كتاب مستقلي را تشكيل مي‏دهد . ^{( 24 )} در تمام طول
تاريخ علماي بزرگ اسلام و تمام قشرهاي مردم ، به اين كار اهميت مي‏دادند ، و كتابها پر
است از شرح حالات كساني كه به زيارت قبر پيامبر ( ص ) يا ساير قبور بزرگان
مي‏رفتند ^{( 25 )} و در مجموع مي‏توان گفت اين مساله از مسائل مورد اتفاق و
اجماع همه مسلمين است .

بديهي است هيچ كس‏ « زيارت‏ » را با « عبادت‏ » نبايد اشتباه كند ، عبادت و
پرستش مخصوص خداست ، و منظور از زيارت احترام و بزرگداشت‏بزرگان اسلام و طلب شفاعت از
آنها در پيشگاه خدا مي‏باشد ، حتي در روايات آمده كه شخص پيامبر ( ص ) گاه به زيارت اهل
قبور مي‏رفت و در بقيع مي‏آمد و بر آنها سلام و درود مي‏فرستاد . ^{( 26 )}

بنابراين هيچ كس نبايد و نمي‏تواند در مشروعيت اين كار از نظر فقه
اسلام ترديدي به خود راه بدهد .

مراسم سوگواري و فلسفه آن

ما معتقديم : مساله سوگواري و عزاداري براي شهداي اسلام
مخصوصا « شهداي كربلا » سبب زنده ماندن ياد آنها و خاطره فداكاريهاي آنان در راه بقاي
اسلام است ، به همين دليل در مقاطع مختلفي مخصوصا ايام عاشورا ( ده روز آغاز محرم ) كه
مصادف است‏با شهادت حسين بن علي ( عليه السلام ) سيد جوانان اهل بهشت ^{( 27 )} فرزند
امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) و فاطمه زهرا ( س ) دخت گرامي پيامبر اسلام ( ص ) ، مراسم عزاداري
را بر پا مي‏داريم ، تاريخ زندگي آنها و رشادتهايشان را تحليل مي‏كنيم و از اهداف
آنها سخن مي‏گوييم و بر ارواح پاك آنان درود مي‏فرستيم .

ما معتقديم : كه بني اميه ، حكومت‏خطرناكي را تشكيل داده بودند ، بسياري
از سنن پيامبر اسلام ( ص ) را تغيير داده و كمر بر محو ارزشهاي اسلامي بسته بودند .

حسين بن علي ( عليه السلام ) در سال هجري 61 بر ضد يزيد كه مردي بسيار آلوده
به گناه و سبكسر و بيگانه از اسلام بود ، و متاسفانه بر كرسي خلافت اسلامي تكيه زده
بود ، قيام كرد ، هر چند او و تمام يارانش در عراق در سرزمين كربلا شهيد شدند و زنان
خانواده‏اش اسير گشتند ، ولي خون آنها هيجان عجيبي در تمام مسلمانان آن زمان به وجود
آورد ، قيامها يكي بعد از ديگري بر ضد بني اميه آغاز شد و ضربات كوبنده بر پايه‏هاي
كاخ ظلم و بيدادگري آنان وارد آمد ، و سرانجام طومار زندگي كثيفشان پيچيده شد ، و جالب
اين كه تمام قيامهايي كه بعد از واقعه عاشورا بر ضد حكومت‏بني اميه صورت گرفت تحت
عنوان الرضا لآل محمد و يا لثارات الحسين بود ، و بعضي از اين شعارها حتي در دوران
حكومتهاي خود كامه بني عباس نيز ادامه داشت . ^{( 28 )}

مساله قيام خونين امام حسين ( عليه السلام ) امروز براي ما شيعيان به صورت يك
الگو و برنامه جهت مقاومت در برابر هر گونه استبداد و زورگويي و ظلم و ستم در آمده
و شعارهاي‏ « هيهات منا الذلة ، ما هرگز تن به ذلت نمي‏دهيم‏ » ، « و ان الحياة عقيدة و
جهاد ، حقيقت زندگي ايمان و جهاد است‏ » كه بر گرفته از تاريخ خونبار كربلاست هميشه به
ما كمك كرده است كه در مقابل حكومتهاي ظالم بايستيم و با اقتدا به سالار شهيدان
حسين و يارانش ، شر ظالمان را بر طرف سازيم ( در انقلاب جمهوري اسلامي ايران نيز همه
جا اين شعارها به چشم مي‏خورد ) .

كوتاه سخن اين كه : بزرگداشت‏خاطره شهداي اسلام ، مخصوصا شهيدان
كربلا ، روح حماسه و ايثار و شهامت و جانبازي در راه عقيده و ايمان را همواره در ما
زنده مي‏دارد ، و به ما درسهاي مهمي براي سر بلند زيستن و تن به ظلم ندادن مي‏دهد ، اين
است فلسفه زنده نگهداشتن اين خاطره‏ها و تجديد مراسم عزاداري در هر سال . ممكن است
كساني ندانند كه ما در مراسم سوگواري چه مي‏كنيم و آن را مربوط به يك واقعه تاريخي
تصور كنند كه مدتهاست گرد و غبار فراموشي بر آن نشسته ، ولي ما خود مي‏دانيم كه زنده
نگهداشتن اين خاطره‏ها چه تاثيري در تاريخ ديروز و امروز و فرداي ما داشته و دارد .

مراسم سوگواري پيامبر اسلام ( ص ) و مسلمين بر « حمزه ( سيد الشهدا ) » بعد از غزوه‏ « احد » در همه تواريخ معروف آمده است كه رسول خدا ( ص ) از كنار يكي از
خانه‏هاي انصار عبور مي‏كرد ، صداي گريه و نوحه گري شنيد ، چشمان پيامبر ( ص ) گريان شد و
اشك از صورت مباركش جاري گشت و فرمود : ولي‏ « حمزه‏ » عزادار ندارد ، « سعد بن معاذ » اين سخن
را شنيد و به سراغ گروهي از طايفه‏ « بني عبد الاشهل‏ » رفت ، و به زنان آنها دستور داد
كه به خانه حمزه عموي پيامبر ( ص ) بروند و براي حمزه سيد الشهداء سوگواري كنند . ^{( 29 )}

بديهي است اين كار مخصوص حمزه نبود ، بلكه برنامه‏اي است كه براي
همه شهيدان بايد انجام شود ، و خاطره آنها را براي نسلهاي امروز و فردا زنده
نگهداريم ، و از اين راه پيوسته خون تازه‏اي در عروق مسلمين جاري سازيم . تصادفا هم
اكنون كه اين سطور را مي‏نويسيم روز عاشورا ( دهم محرم الحرام ) سال 1417 هجري قمري
است ، به راستي شور عظيمي سراسر جهان تشيع را فرا گرفته است . جوانان و نوجوانان و
بزرگسالان همه لباس سياه پوشيده ، يكپارچه در مراسم سوگواري امام حسين ( عليه السلام ) و شهداي
كربلا شركت كرده‏اند ، چنان تحولي در فكر و جان همه نمايان است كه اگر از آنها براي
مبارزه با دشمنان اسلام دعوت شود همه اسلحه به دست گرفته وارد ميدان مي‏شوند ، از هر
گونه ايثار و فداكاري ابا ندارند ، گويي خون شهادت در عروق همه جاري شده و در همين
لحظه و همين ساعت‏حسين و يارانش را در كربلا در ميدان جانبازي در راه اسلام در
برابر خود مي‏بينند .

اشعار پر حماسه‏اي كه در اين مراسم عظيم خوانده مي‏شود پر است از
اشعارهاي كوبنده بر ضد استعمار و استكبار و تسليم ظلم و ستم نشدن و مرگ افتخار آميز
را بر زندگي ذلت‏بار ترجيح دادن .

ما معتقديم : اين يك سرمايه عظيم معنوي است كه بايد آن را حفظ كرد و
از آن براي زنده نگهداشتن اسلام و ايمان و تقوا بهره گرفت .

ازدواج موقت

ما معتقديم : ازدواج موقت امر مشروعي است كه در فقه اسلامي به
عنوان‏ « متعه‏ » معروف شده است ، به اين ترتيب ازدواج ، دو گونه است ، ازدواج دائم كه وقت و
زمان آن نامحدود است و ازدواج موقت كه مدت آن با توافق طرفين تعيين مي‏گردد .

اين ازدواج با ازدواج دائم در بسياري از مسائل شباهت دارد از جمله
مساله مهريه ، خالي بودن زن از هر گونه مانع ، و احكام مربوط به فرزنداني كه از اين
ازدواج متولد مي‏شوند كه با فرزندان ازدواج دائم هيچ تفاوتي ندارد ، نگهداشتن عده بعد
از جدايي ، اينها همه نزد ما جزء مسلمات است ، به تعبير ديگر عقد موقت ( متعه ) يك نوع
ازدواج است ، با تمام ويژگيهايش . البته تفاوتهايي ميان عقد موقت و دائم وجود دارد از
جمله اين كه در عقد موقت نفقه زن بر شوهر واجب نيست ، و دو همسر از همديگر ارث
نمي‏برند ( ولي فرزندان آنها از پدر و مادر و يكديگر ارث مي‏برند ) .

به هر حال ما اين حكم را از قرآن مجيد گرفته‏ايم كه
مي‏فرمايد : « فما استمتعتم به منهن فآتوهن اجورهن فريضة ، زناني را كه متعه مي‏كنيد ، مهر
آنها را بايد بپردازيد » . ^{( 30 )}

بسياري از محدثان معروف و مفسران بزرگ ، تصريح كرده‏اند كه اين آيه
درباره عقد موقت است .

در تفسير طبري روايات زيادي در ذيل اين آيه نقل شده كه نشان
مي‏دهد آيه فوق مربوط به ازدواج موقت است و گروه كثيري از صحابه پيامبر ( ص ) به آن
شهادت داده‏اند . ^{( 31 )}

در تفسير « الدر المنثور » ، و « سنن بيهقي‏ » نيز روايات در اين زمينه
فراوان است . ^{( 32 )}

در « صحيح بخاري‏ » و « مسند احمد » و « صحيح مسلم‏ » و كتب فراوان ديگر نيز
رواياتي كه دليل بر وجود عقد موقت در عصر پيامبر اكرم ( ص ) است ديده مي‏شود ، هر چند
روايات مخالف آن نيز وجود دارد . ^{( 33 )}

جمعي از فقهاي اهل سنت معتقدند كه نكاح متعه در عصر پيامبر ( ص ) بوده سپس اين حكم نسخ شده است ، در حالي كه جمعي مي‏گويند اين حكم تا آخر عمر پيامبر ( ص ) بوده و « عمر » آن را نسخ كرده است ، حديث‏ « متعتان كانتا علي عهد رسول الله و انا
محرمهما و معاقب عليهما : متعة النساء و متعة الحج ، دو متعه در عصر پيامبر ( ص ) وجود
داشت و من آنها را تحريم كردم و بر آنها مجازات مي‏كنم ! متعه زنان و متعه حج ( كه نوع
خاصي از حج است ) » گواه اين معني است . ^{( 34 )}

شك نيست كه در اين حكم اسلامي در ميان روات اهل سنت مانند بسياري
از احكام ديگر اختلاف نظر است ، بعضي معتقد به نسخ آن در زمان پيامبر ( ص ) و بعضي به
نسخ آن در زمان خليفه دوم و گروه اندكي بكلي آن را انكار مي‏كنند ، و اين گونه
اختلافات در مسائل فقهي وجود دارد ، ولي فقهاي شيعه در مشروعيت آن اتفاق نظر دارند و
مي‏گويند در عصر پيامبر ( ص ) نسخ نشده و بعد از رحلت آن حضرت نسخ آن غير ممكن است .

به هر حال ما معتقديم : ازدواج موقت اگر مورد سوء استفاده واقع
نشود ، پاسخگوي قسمتي از ضرورتهاي اجتماعي در مورد جواناني است كه قادر به ازدواج
دائم نيستند ، يا مسافراني كه به خاطر كارهاي تجاري و اقتصادي ، يا تحصيلي يا جهات ديگر
مدتي از خانواده خود دور مي‏مانند و مواردي ديگر از اين قبيل و مبارزه با ازدواج
موقت راه را براي توسعه فحشا در ميان اين گروهها باز مي‏كند ، مخصوصا در عصر و زمان
ما كه سن ازدواج دائمي به علل مختلفي بالا رفته و از سوي ديگر عوامل تحريك كننده
شهوات ، بسيار فراوان است . اگر اين راه بسته شود ، راه براي فحشا به يقين گشوده خواهد
شد .

بار ديگر تكرار مي‏كنيم كه ما با هر گونه سوء استفاده از اين حكم
اسلامي ، و آن را بازيچه دست هوسبازان قرار دادن ، و زنان را به آلودگي كشاندن ، شديدا
مخالفيم ، ولي سوء استفاده بعضي هوسبازان از قانون نبايد موجب جلوگيري از اصل قانون
شود ، بلكه بايد از سوء استفاده جلوگيري گردد .