امّا گروه دوم: مرگ را يك تولّد جديد مى دانند، بيرون شتافتن از محيط محدود و تاريك دنيا، و گام نهادن به عالمى وسيع و پهناور و روشن.

آزاد شدن از يك قفس تنگ و كوچك، و پر گشودن در آسمان بيكران، بيرون رفتن از محيطى كه مركز نزاع ها، كشمكش ها، تنگ نظرى ها، بى عدالتى ها، كينه توزى ها و جنگ هاست، و گام نهادن به محيطى كه از همه اين آلودگى ها پاك است. طبيعى است كه آنها از

[ 318 ]

چنين مرگى وحشت نداشته باشند و «علىوار» بگويند: «لابن ابى طالب انس بالموت من الطفل بثدى امه; به خدا سوگند فرزند ابوطالب علاقه اش به مرگ بيشتر است از كودك شيرخوار به پستان مادر(1)».

يا همچون آن شاعر پارسى زبان اين نوا را سر دهند:

مرگ اگر مرد است گو نزد من آى *** تا در آغوش بگيرم تنگ تنگ!

من ز او جانى ستانم جاودان *** او زمن دلقى ستاند رنگ رنگ!

بى جهت نيست كه در تاريخ اسلام به افرادى برخورد مى كنيم كه همچون حسين(عليه السلام)و ياران فداكارش هر قدر لحظه شهادت آنها نزديك تر مى شد چهره آنها شاداب تر و برافروخته تر مى گشت، و از شوق ديدار يار در پوست نمى گنجيدند.

و باز به همين دليل است كه در تاريخ پرافتخار زندگى على(عليه السلام)مى خوانيم هنگامى كه ضربه شمشير آن جانى روزگار بر مغزش فرو نشست فرياد: «فزت و رب الكعبه» برآورد يعنى «به خداى كعبه پيروز و راحت شدم»!

بديهى است مفهوم اين سخن اين نيست كه انسان خود را به مخاطره بيفكند، و موهبت بزرگ زندگى را ناديده بگيرد، و از آن براى رسيدن به هدف هاى بزرگ استفاده نكند.

بلكه منظور اين است كه از زندگى بهره صحيح بگيرد، ولى هرگز از پايان آن وحشتى به خود راه ندهد مخصوصاً آن جا كه در راه هدفى بزرگ و عالى است.

---

1. نهج البلاغه ، خطبه 5.

[ 319 ]

فكر كنيد و پاسخ دهيد

 

 

1- چرا مردم از مرگ مى ترسند، و دلايل آن چيست؟

2- چرا گروهى بر چهره مرگ لبخند مى زنند و عاشق شهادت در راه خدا هستند؟

3- لحظه مرگ را به چه چيز مى توان تشبيه كرد؟ پاكان با ايمان چه احساسى دارند و ناپاكان بى ايمان چه احساسى؟

4- آيا در عمرتان با چشم خود كسانى را ديده ايد كه از مرگ نترسند؟ چه خاطره اى از آنها داريد؟

5- منطق على(عليه السلام) درباره مرگ چه بود؟

[ 320 ]

[ 321 ]

 

درس دوّم: معاد به زندگى مهفوم مى دهد

 

اگر زندگى اين جهان را بدون جهان ديگر در نظر بگيريم بى معنى و پوچ خواهد بود.

درست به اين مى ماند كه زندگى دوران جنين را بدون زندگى اين دنيا فرض كنيم.

كودكى كه در شكم مادر قرار دارد، و در اين زندان محدود و تاريك ماه ها زندانى مى شود اگر عقل و خردى داشته باشد و درباره زندگى جنينى فكر كند به راستى تعجّب خواهد كرد.

چرا من در اين زندان تاريك محبوسم؟

چرا بايد در ميان آب و خون دست و پا زنم؟

آخر عمر من چه نتيجه اى خواهد داشت؟

از كجا آمده ام آمدنم بهر چه بود؟

امّا اگر به او آگاهى دهند كه اين يك دوران مقدّماتى است اعضاى تو در اينجا شكل مى گيرد، نيرومند مى شود، و آماده تلاش و حركت در يك دنياى بزرگ.

[ 322 ]

بعد از گذشتن نه ماه، فرمان آزادى تو از اين زندان صادر مى شود، در دنيايى گام مى گذارى كه آفتاب درخشان و ماه تابان، درختان سرسبز و نهرهاى آب روان و انواع مواهب در آن است، آن گاه نفس راحتى مى كشد مى گويد، حالا فهميدم فلسفه وجود من در اين جا چيست!

اين يك مرحله مقدّماتى است، اين يك سكوى پرش است، اين كلاسى است براى رسيدن به يك دانشگاه بزرگ.

امّا اگر رابطه زندگى جنينى با زندگى اين دنيا بريده شود همه چيز تاريك و بى معنى خواهد شد، زندانى وحشتناك و بى هدف، زندانى آزاردهنده و بى نتيجه.

* * *

 

در مورد رابطه زندگى اين دنيا و جهان پس از مرگ نيز مطلب همين است.

چه لزومى دارد ما هفتاد سال يا كمتر و بيشتر در اين دنيا در ميان مشكلات دست و پا زنيم؟

مدّتى خام و بى تجربه ايم و تا پخته شود خامى ما، عمر تمام است!

مدّت ها بايد تحصيل علم و دانش كنيم، هنگامى كه از نظر معلومات پخته مى شويم برف پيرى بر سر ما نشسته!

تازه براى چه زندگى مى كنيم، خوردن غذا، پوشيدن لباس، و خوابيدن؟ اين زندگى تكرارى را ده ها سال ادامه دادن؟

آيا به راستى اين آسمان گسترده، اين زمين پهناور و اين همه

[ 323 ]

مقدّمات، اين همه تحصيل علم و اندوختن تجربه، اين همه استادان و مربيان، همه براى همان خوردن و نوشيدن و لباس پوشيدن و اين زندگى منحط تكرارى است.

اين جاست كه پوچى زندگى براى آنها كه معاد را قبول ندارند قطعى مى شود، چرا كه نمى توانند اين امور كوچك را هدف زندگى بشمارند، و به عالم پس از مرگ هم كه ايمان ندارند.

لذا ديده مى شود كه گروهى از آنها دست به خودكشى و نجات از چنين زندگى پوچ و بى معنى مى زنند.

امّا اگر باور كنيم كه دنيا «مزرعه»اى براى آخرت است، دنيا كشتزارى است كه بايد در آن بذرافشانى كنيم و محصول آن را در يك زندگى جاويدان و ابدى برگيريم.

دنيا «دانشكده اى» است كه بايد در آن آگاهى كسب كنيم، خود را براى زندگى در يك سراى جاويد آماده سازيم، دنيا «گذرگاه و پلى» است كه بايد از آن عبور كنيم.

در اين صورت زندگى دنيا پوچ و نامفهوم نخواهد بود، بلكه مقدّمه اى مى شود براى يك زندگى جاودانى و ابدى كه هر چه در راه آن تلاش كنيم كم است.

آرى ايمان به معاد به زندگى انسان مفهوم مى دهد و او را از «اضطراب» و «نگرانى» و «پوچى» رها مى سازد.

 

 

[ 324 ]

ايمان به معاد عامل مهم تربيت

علاوه بر اين اعتقاد به وجود دادگاه بزرگ آخرت، فوق العاده در زندگى امروز ما مؤثّر است.

فرض كنيد در كشورى اعلام شود كه در فلان روز از سال هيچ جرمى كيفر نخواهد داشت و پرونده اى براى آن تنظيم نمى شود و مردم مى توانند با اطمينان خاطر از عدم مجازات، آن روز را به آخر برسانند، مأمورين انتظامى و نظامى تعطيل مى كنند، دادسراها و دادگسترى ها تخته مى شود و حتّى فردا كه زندگى عادى را از سر مى گيرند جرائم آن روز قابل طرح در دادگاه ها نيست.

فكر كنيد آن روز اجتماع چه شكلى به خود خواهد گرفت.

ايمان به رستاخيز، ايمان به دادگاه بزرگى است كه با دادگاه اين جهان اصلا قابل مقايسه نيست.

مشخّصات اين دادگاه به شرح زير است:

1- دادگاهى است كه نه توصيه در آن مؤثّر است و نه «روابط» بر «ضوابط» آن حاكم و نه مى توان فكر قضات آن را با ارائه مدارك دروغين تغيير داد.

2- دادگاهى است كه نياز به تشريفات دادگاه هاى اين جهان ندارد، و به همين دليل طول و تفصيلى در آن نيست، برق آسا رسيدگى مى كند و دقيقاً حكم صادر مى كند.

3- دادگاهى است كه مدارك اتّهام افراد، خود اعمال آنهاست، يعنى اعمال در آن جا حضور مى يابند، و ارتباط و پيوندشان را با فاعل خود

[ 325 ]

مشخص مى كنند به گونه اى كه جاى انكار باقى نمى ماند.

4- شهود آن دادگاه، دست و پا و گوش و چشم و زبان و پوست تن انسان و حتّى زمين و در و ديوار خانه اى كه در آن گناه يا ثواب كرده است مى باشد، شهودى كه همچون آثار طبيعى اعمال انسان قابل انكار نيست.

5- اين دادگاه دادگاهى است كه حاكمش خداست، خدايى كه از همه چيز آگاه و از همه كس بى نياز و از همه عادل تر است.

6- از اين گذشته مجازات و كيفر در آن جا قراردادى نيست، و بيشتر، خود اعمال ما است كه شكل مى گيرد و در كنار ما قرار دارد و ما را آزار مى دهد و يا در آسايش و نعمت فرو مى برد.

ايمان به چنين دادگاهى انسان را به جايى مى رساند كه «علىوار» مى گويد:

«به خدا سوگند اگر شب ها را تا به صبح به جاى بستر نرم، بر نوك خارهاى جانگداز به سر برم، و روزها دست و پايم در زنجير باشد و در كوچه و بازار بكشانند از آن خوش تر دارم كه در دادگاه بزرگ پروردگارم حاضر شوم، در حالى كه ستمى بر بنده اى از بندگان خدا كرده باشم، و يا حق كسى را غصب نموده باشم».(1)

ايمان به اين دادگاه است كه انسان را وادار مى كند آهن تفتيده و سوزان را نزديك دست برادرش كه خواهان تبعيض در بيت المال است

---

1. نهج البلاغه، خطبه 224.

[ 326 ]

ببرد، و هنگامى كه فرياد برادر بلند مى شود، به او اندرز مى دهد و مى گويد: «تو از شعله آتش كوچكى كه همچون بازيچه اى در دست انسانى است فرياد مى كشى، امّا برادرت را به سوى آتش هولناكى كه شعله قهر و غضب پروردگار آن را برافروخته مى كشانى؟»(1)

آيا چنين انسانى را با چنين ايمانى مى توان فريب داد؟

آيا با رشوه مى توان وجدان او را خريد؟

آيا مى توان با تشويق و تهديد او را از مسير حق به سوى ظلم منحرف ساخت؟!

قرآن مجيد مى گويد: هنگامى كه گنهكاران نامه اعمال خود را مى بينند فريادشان بلند مى شود و مى گويند: (ما لهذا الكتاب لا يغادر صغيرة و لا كبيرة اِلاّ اَحْصاها); «اين چه نامه اى است كه هيچ گناه كوچك و بزرگى نيست مگر اين كه در آن ثبت است».(2)

و به اين ترتيب موج نيرومندى از احساس مسئوليّت در برابر هر كار در اعماق روح انسان ايجاد مى شود، كه او را در برابر انحرافات و گمراهى ها، ظلم ها و تجاوزها كنترل مى كند.

* * *

---

1. نهج البلاغه، خطبه 224.

2. سوره كهف، آيه 49.

[ 327 ]

فكر كنيد و پاسخ دهيد

 

 

1- اگر بعد از اين زندگى محدود و موقّت دنيا جهان ديگرى نبود چه مى شد؟

2- چرا گروهى از منكران مبدأ و معاد دست به انتحار مى زنند؟

3- تفاوت دادگاه رستاخيز با دادگاه هاى اين جهان چيست؟

4- ايمان به معاد چه اثرى روى عمل انسان مى گذارد؟

5- امير مؤمنان على(عليه السلام) با برادرش عقيل چه گفت؟ او چه مى خواست و على(عليه السلام) چه پاسخى به او داد؟

[ 328 ]

[ 329 ]

 

درس سوّم: نمونه دادگاه قيامت درون جان شماست!

 

از آن جا كه مسئله زندگى پس از مرگ و دادگاه عظيم رستاخيز براى انسانى كه در محدوده اين جهان زندانى است مطلب تازه اى به نظر مى رسد. خداوند نمونه كوچكى از آن دادگاه را در همين دنيا به ما ارائه داده است كه نامش دادگاه وجدان است. ولى فراموش نكنيم كه گفتيم نمونه كوچكى از آن است.

بگذاريد اين مطلب را روشن تر بيان كنيم:

انسان در برابر اعمالى كه انجام مى دهد در چند دادگاه محاكمه مى شود.

نخستين دادگاه همان دادگاه هاى معمولى بشرى است، با تمام ضعف ها و نارسائى ها و كمبودهايش.

گرچه وجود همين دادگاه هاى معمولى اثر قابل ملاحظه اى در تخفيف جرائم دارد، ولى اساس و پايه اين دادگاه ها چنان است كه هرگز نمى توان از آنها انتظار اجراى عدالت كامل داشت.

زيرا اگر قوانين نادرست و قاضيان ناصالح به آن راه يابند كه تكليفش روشن است، رشوه خوارى ها، پارتى بازى ها، روابط خصوصى، بازى هاى

[ 330 ]

سياسى و هزار درد ديگر، چنان آن را از اثر مى اندازند كه بايد گفت عدمش به ز وجود، چرا كه وجودش عامل اجراى مقاصد شوم خودكامگان است!

و اگر قوانينش عادلانه و قاضيانش آگاه و با تقوى باشند باز هم بسيارند مجرمانى كه مى توانند آنچنان ماهرانه عمل كنند كه آثار جرمى از خود باقى نگذارند.

يا آنچنان پرونده سازى و صحنه سازى در دادگاه راه بيندازند كه دست و بال قاضى را ببندند و قوانين را بى اثر سازند.

دومين دادگاه كه از اين حساب شده تر و دقيق تر است دادگاه «مكافات عمل» است.

اعمال ما آثارى دارد كه در كوتاه مدّت يا دراز مدّت دامان ما را خواهد گرفت.

اگر اين يك حكم عمومى نباشد لااقل درباره بسيارى صادق است.

حكومت هايى را ديديم كه بناى جور و ظلم و ستم گذاردند و هر چه از دستشان ساخته بود كردند، امّا سرانجام در همان دامى كه خود بافته بودند افتادند. و عكس العمل هاى اعمالشان دامانشان را گرفت و چنان سقوط كردند و نابود شدند كه اثرى از آنها جز لعن و نفرين باقى نماند. از آنجا كه مكافات عمل همان روابط علّت و معلول و پيوندهاى عينى خارجى است كمتر كسى مى تواند با صحنه سازى ها از چنگال آن رهايى يابد.

تنها نارسائى اين دادگاه اين است كه عمومى و كلّى و همگانى نيست، و به همين دليل ما را از دادگاه بزرگ رستاخيز بى نياز نمى كند.

* * *

[ 331 ]

سوّمين دادگاه كه از اين هم دقيق تر و حساب شده تر است دادگاه «وجدان» است.

در حقيقت همان گونه كه منظومه شمسى با آن نظام شگرفش به صورت بسيار كوچكى در دل يك اتم خلاصه شده، مى توان گفت كه دادگاه قيامت نيز ماكت كوچكش در درون جان ماست.

زيرا در درون وجود انسان نيروى مرموزى است كه فلاسفه آن را «عقل عملى» مى نامند و قرآن مجيد «نفس لوامه اش» مى خواند و امروز از آن به «وجدان» تعبير مى كنند.

همين كه كار خوب يا بدى از انسان سر بزند به سرعت اين دادگاه تشكيل مى شود و بدون سر و صدا، امّا كاملا جدّى و اصولى، محاكمه را شروع مى كند، و نتيجه حكمش را به صورت مجازات ها يا تشويق هاى روانى به اجرا درمى آورد.

گاه آنچنان مجرمان را از درون شلاق مى زند و تحت شكنجه روحى قرار مى دهد كه مرگ را با آغوش باز استقبال مى كنند، و آن را بر زندگى ترجيح مى دهند، و در وصيّت نامه خود مى نويسند اگر ما دست به خودكشى زديم براى نجات از ناراحتى وجدان بود!

گاه در مقابل يك كار خوب انسان را آنچنان تشويق مى كند كه او را به
وجد و سرور وامى دارد، آرامشى عميق در درون جان احساس مى كند، آرامشى بسيار دل انگيز و توصيف ناكردنى كه لذت و شكوه آن در هيچ بيانى نمى گنجد.

اين دادگاه عجايب و ويژگى ها دارد:

1- در اين دادگاه قاضى، شاهد و مجرى حكم و تماشاچى همه يكى

[ 332 ]

است، همان نيروى وجدان است كه شهادت مى دهد قضاوت مى كند و سپس آستين بالا مى زند و حكم خود را اجرا مى كند!

2- بر خلاف دادگاه هاى پر سر و صداى عادى كه گاه يك محاكمه چندين سال به طول مى انجامد، محاكمه اين دادگاه برق آساست، و معمولا نياز به وقت و زمان ندارد، البته گاه براى ثابت شدن مدارك جرم و كنار رفتن پرده هاى غفلت از مقابل چشم دل نيازمند به زمانى هست، ولى بعد از ارائه مدارك، صدور حكم فورى و قطعى است.

3- حكم اين دادگاه يك مرحله اى است و از دادگاه استيناف و تجديد نظر و ديوان عالى و مانند آن در اين جا خبرى نيست.

4- اين محكمه فقط كيفر نمى دهد، بلكه به وظيفه شناسان نيز پاداش مى دهد، بنابراين دادگاهى است كه هم نيكان و هم بدان در آن جا محاكمه مى شوند و به تناسب اعمالشان پاداش و كيفر مى بينند.

5- كيفرهاى اين دادگاه هيچ شباهتى با كيفرهاى معمولى ندارد، در ظاهر، نه زندانى، و نه شلاّق، و نه چوبه دارى، و يا جوخه آتشى، امّا گاه چنان از درون مى سوزاند و به زندان مى افكند كه دنيا با تمام وسعتش براى انسان تنگ مى شود، تنگ تر از سلّول انفرادى يك زندان مخوف و وحشتناك.

 

خلاصه، اين دادگاه از نوع دادگاه هاى اين جهان نيست كه از نوع دادگاه رستاخيز است.

عظمت اين دادگاه به اندازه اى است كه قرآن به نام آن سوگند ياد كرده و در كنار دادگاه رستاخيزش نهاده، مى گويد:

[ 333 ]

(لا اقسم بيوم القيامة و لا اقسم بالنفس اللوامة ايحسب الانسان ان لن نجمع عظامه بلى قادرين على ان نسوى بنانه);(1)

«سوگند به روز رستاخيز و سوگند به وجدان بيدار و سرزنش كننده، آيا انسان چنين مى پندارد كه استخوان هاى پراكنده او را جمع آورى نمى كنيم، (چنين نيست)، قادريم كه حتى انگشان او (حتّى خطوط سرانگشتانش را كه معرِّف شخص است) همچون روز نخست بسازيم».

* * *

 

البته با تمام اين اوصاف اين دادگاه نيز به حكم دنيايى بودنش نارسايى هايى دارد كه ما را بى نياز از دادگاه قيامت نمى كند زيرا:

1- قلمرو وجدان همه چيز را در بر نمى گيرد و متناسب قلمرو فكر و تشخيص انسان است.

2- گاه انسان فريبكار ماهر حتّى مى تواند وجدان خود را فريب دهد و به اصطلاح بر سر وجدان خود كلاه بگذارد.

3- گاه نداى وجدان در بعضى از گنهكاران آن قدر ضعيف مى شود كه به گوش آنها نمى رسد.

و از اين جا ضرورت دادگاه چهارم دادگاه بزرگ عالم رستاخيز روشن مى شود.

---

1. سوره قيامت، آيات 1 تا 4.

[ 334 ]

فكر كنيد و پاسخ دهيد

 

 

1- انسان در چند دادگاه - در واقع - محاكمه مى شود؟

2- مشخّصات دادگاه اوّل و نام آن چيست؟

3- ويژگى هاى دادگاه دوم كدام است؟

4- دادگاه سوم چه خصوصياتى دارد؟

5- امتيازات و ضعف هاى دادگاه وجدان را بر شمريد.

[ 335 ]

 

درس چهارم: معاد در تجليگاه فطرت

 

معمولا مى گويند خداشناسى در فطرت و سرشت آدمى است، و اگر به كاوش ضمير آگاه و ناآگاه انسان بپردازيم به ايمان و علاقه او به يك مبدأ ماوراءِ طبيعى كه از روى علم و برنامه و هدف اين جهان را آفريده است، دست مى يابيم.

ولى اين منحصر به مسئله «توحيد و خداشناسى» نيست، تمام اصول و فروع اساسى دين بايد در درون فطرت باشد، در غير اين صورت هماهنگى لازم ميان دستگاه «تشريع» و «تكوين» حاصل نخواهد شد. (دقّت كنيد)

ما اگر سرى به قلبمان بزنيم و اعماق روح و جانمان را كاوش كنيم، اين زمزمه را به گوش جان مى شنويم كه زندگى با مرگ پايان نمى گيرد، بلكه مرگ دريچه اى است به عالم بقاء!

براى پى بردن به اين حقيقت بايد به نكات زير توجّه كرد:

 

 

[ 336 ]

1- عشق به بقاء

اگر راستى انسان براى فنا و نيستى آفريده شده، بايد عاشق فنا باشد، و از مرگ در پايان عمر لذّت ببرد، مى بينيم قيافه مرگ (به معنى نيستى) براى انسان در هيچ زمانى نه تنها خوش آيند نيست، بلكه با تمام وجودش از آن مى گريزد.

دويدن دنبال عمر طولانى، پيدا كردن اكسير جوانى، جستوجوى آب حيات، هر كدام نشانه اى از اين واقعيّت است.

اين عشق و علاقه به بقا نشان مى دهد كه ما براى بقا آفريده شده ايم، و اگر ما براى فنا آفريده شده بوديم اين عشق و علاقه معنى نداشت.

تمام عشق هاى بنيادى كه در درون ماست وجود ما را تكميل مى كند، عشق به بقا نيز تكميل كننده وجود ماست.

فراموش نكنيد ما بحث «معاد» را بعد از قبول وجود خداوند حكيم و دانا دنبال مى كنيم، ما معتقديم هر چه او در وجود ما آفريده است روى حساب است، و روى اين جهت عشق و علاقه انسان به بقا نيز بايد حسابى داشته باشد و آن چيز جز وجود جهانى بعد از اين جهان نمى تواند باشد.)

 

2- رستاخيز در ميان اقوام گذشته

تاريخ بشر همان گونه كه گواهى مى دهد مذهب به طور كلّى در ميان اقوام گذشته از قديم ترين ايّام وجود داشته، گواه بر اعتقاد راسخ انسان از قديمى ترين ايّام به «زندگى بعد از مرگ» نيز مى باشد.

[ 337 ]

آثارى كه از انسان هاى قديم حتّى انسان هاى قبل از تاريخ باقى مانده مخصوصاً طرز ساختن قبور اموات، و چگونگى دفن مردگان، همگى گواه بر اين حقيقت است كه آنها به زندگى بعد از مرگ ايمان داشته اند.

اين عقيده ريشه دار را كه هميشه در ميان بشر بوده نمى توان ساده پنداشت، و يا صرفاً يك عادت يا نتيجه يك تلقين دانست.

هميشه هنگامى كه اعتقادى را به صورت ريشه دار و در طول تاريخ در جوامع انسانى مى يابيم بايد آن را نشانه فطرى بودنش بدانيم، زيرا تنها فطرت و سرشت است كه مى تواند در برابر گذشت زمان و تحولات اجتماعى و فكرى مقاومت كند، و همچنان پابرجا بماند، و گرنه عادات و رسوم و تلقين ها با گذشت زمان به دست فراموشى سپرده مى شوند.

پوشيدن فلان نوع لباس يك عادت است يا جزءِ رسوم و آداب، لذا با تغيير محيط يا گذشت زمان دگرگون مى شود.

امّا عشق مادر به فرزند يك غريزه است يك سرشت و نهاد است، لذا نه دگرگونى محيط ها از شعله آن مى كاهد، نه گذشت زمان گرد و غبار نسيان بر آن مى پاشد، و هر گونه كشش درونى به اين صورت درآيد دليل بر آن است كه در فطرت و نهاد انسان قرار دارد.

هنگامى كه دانشمندان مى گويند: «تحقيقات دقيقى نشان مى دهد كه طوائف نخستين بشر داراى نوعى مذهب بوده اند... زيرا مرده هاى خود را به وضع مخصوصى به خاك مى سپرده اند، و ابزار كارشان را كنارشان مى نهادند، و بدين طريق عقيده خود را به وجود دنياى ديگر به ثبوت

[ 338 ]

مى رساندند»(1) ما به خوبى پى مى بريم كه اين اقوام زندگى بعد از مرگ را پذيرفته بودند، هر چند راه آن را به خطا مى رفتند و چنين مى پنداشتند كه آن زندگى درست شبيه همين زندگى است و همان ابزار و ادوات را لازم دارد.

3- وجود محكمه درونى به نام وجدان گواه ديگرى است بر فطرى بودن معاد.

و چنان كه سابقاً نيز گفتيم همه ما به خوبى احساس مى كنيم كه دادگاهى در درون جان ما به اعمال ما رسيدگى مى كند، در برابر نيكى ها پاداش مى دهد، آنچنان احساس آرامش درونى مى كنيم و روح ما لبريز از شادى و نشاط مى شود كه لذّت آن را با هيچ بيان و قلمى نمى توان توصيف كرد. و در برابر كارهاى زشت و مخصوصاً گناهان بزرگ آنچنان مجازات مى كند كه زندگى را در كام انسان تلخ مى نمايد.

بسيار ديده شده است كه افرادى پس از ارتكاب يك جنايت بزرگ مانند قتل و فرار كردن از چنگال عدالت، داوطلبانه آمده اند و خود را به دادگاه معرّفى كرده و تسليم چوبه دار نموده اند، و دليل آن را رهايى از شكنجه وجدان ذكر كرده اند.

انسان با مشاهده اين دادگاه درونى از خود سؤال مى كند چگونه ممكن است من كه موجود كوچكى هستم داراى چنين محكمه اى باشم امّا عالم بزرگ و جهان آفرينش دادگاهى كه متناسب آن است نداشته باشد؟

---

1. جامعه شناسى «كنيگ»، ص 192.

[ 339 ]

و به اين ترتيب از سه راه، فطرى بودن اعتقاد به معاد و زندگى پس از مرگ را مى توان اثبات كرد:

از طريق عشق به بقا:

از طريق وجود اين ايمان در طول تاريخ بشر.

و از طريق وجود نمونه كوچك آن در درون جان انسان.

[ 340 ]

فكر كنيد و پاسخ دهيد

 

 

1- چگونه مى توان امور فطرى را از غير فطرى بازشناخت؟

2- به چه دليل انسان عشق به بقاء دارد، و اين عشق به بقاء چگونه مى تواند دليل بر قطرى بودن معاد باشد؟

3- آيا اقوام پيشين نيز به معاد ايمان داشته اند؟

4- چگونه محكمه وجدان ما را تشويق يا مجازات مى كند؟ به چه دليل؟ نمونه هايى از آن را شرح دهيد؟

5- چه رابطه اى ميان محكمه وجدان و دادگاه بزرگ قيامت وجود دارد؟

[ 341 ]

 

درس پنجم: رستاخيز در ترازوى عدالت

 

با كمى دقّت در نظام جهان هستى و قوانين آفرينش مى بينيم همه جا قانونى بر آن حكومت مى كند و هر چيزى در جاى خود قرار دارد.

در بدن انسان اين نظام عادلانه به قدرى ظريف پياده شده كه كوچك ترين تغيير و ناموزونى در آن سبب بيمارى يا مرگ مى گردد.

فى المثل در ساختمان چشم، قلب، و مغز دقيقاً هر چيز به جاى خويش است، و به اندازه لازم، اين عدالت و نظم نه تنها در سازمان بدن انسان كه در كل عالم خلقت حكم فرماست، كه:

«بالعدل قامت السموات و الارض; به وسيله عدل آسمان ها و زمين برپاست(1)».

يك اتم به قدرى كوچك است كه ميليون ها از آن را مى توان بر نوك سوزن جاى داد، فكر كنيد ساختمان آن چقدر بايد دقيق و منظم باشد كه ميليون ها سال به حيات خود ادامه دهد.

---

1. كافى، ج 5، ص 266 - عوالى اللئالى، ج 4، ص 103.

[ 342 ]

اين به خاطر همان عدالت و محاسبه فوق العاده دقيق نظام الكترون ها و پروتون ها است و هيچ دستگاه كوچك و بزرگ از اين نظام شگرف بيرون نيست.

آيا راستى انسان يك موجود استثنايى است؟ يك وصله ناهمرنگ براى اين جهان بزرگ است كه بايد آزاد باشد هر بى نظمى و ظلم و بى عدالتى مى خواهد مرتكب شود؟ يا در اين جا نكته اى نهفته است؟

 

اختيار و آزادى اراده

حقيقت اين است كه انسان يك تفاوت اساسى با تمام موجودات جهان دارد و آن داشتن «آزادى اراده و اختيار» است.

چرا خدا او را آزاد آفريده، و تصميم گيرى را به او واگذار كرده تا هر چه مى خواهد انجام دهد؟

دليلش اين است كه اگر او آزاد نمى بود تكامل نمى يافت، و اين امتياز بزرگ ضامن تكامل معنوى و اخلاقى اوست، مثلا اگر كسى را با فشار سرنيزه وادار به كمك كردن به مستضعفان و كارهايى كه به سود جامعه است كنند البته اين كارهاى خير راه مى افتد، ولى هيچ گونه تكامل اخلاقى و انسانى براى كسى كه اين كمك را كرده ايجاد نمى كند، در حالى كه اگر با ميل و اراده خود يك صدم آن را بدهد به همان اندازه در مسير تكامل اخلاقى معنوى گام برداشته است.

بنابراين نخستين شرط تكامل معنوى و اخلاقى داشتن اختيار و آزادى اراده است كه بشر با پاى خود اين راه بپيمايد نه به اضطرار،

[ 343 ]

همچون عوامل اضطرارى جهان طبيعت، و اگر خداوند اين موهبت بزرگ را به انسان بخشيده به خاطر همين هدف عالى است.

ولى اين نعمت بزرگ همچون گلى است كه خارهايى نيز در كنار آن مى رويد، و آن سوء استفاده افراد از اين آزادى و آلوده شدن به ظلم و فساد و گناه است.

البته براى خدا هيچ مانعى نداشت كه اگر انسانى دست به ظلم و ستم بيالايد فوراً او را به چنان بلايى مبتلا سازد كه ديگر فكر اين كار به مغز او نيايد، دستش فلج شود، چشمش بى نور، و زبانش از كار بيفتد.

درست است كه در اين صورت هيچ كس از آزادى سوء استفاده نمى كرد و به سراغ گناه نمى رفت ولى اين پرهيزگارى و تقوى در حقيقت جنبه اجبارى داشت، و هيچ گونه افتخارى براى انسان محسوب نمى شد، بلكه از ترس مجازات شديد و سريع، فورى و بدون وقفه بود.

پس به هر حال انسان بايد آزاده باشد، و در برابر امتحانات گوناگون پروردگار قرار گيرد، و از مجازات هاى فورى - جز در موارد استثنايى - مصون باشد تا ارزش وجودى خود را نشان دهد.

ولى در اين جا يك مطلب باقى مى ماند. و آن اين كه: اگر وضع به همين منوال بماند و هر كس راهى را انتخاب كند قانون عدالت پروردگار كه بر جهان هستى حاكم است نقض خواهد شد.

اين جاست كه يقين مى كنيم براى انسان دادگاه و محكمه اى تعيين شده كه همگان بدون استثنا بايد در آن حضور يابند و به جزاى اعمال خود برسند و سهم خود را از عدالت عمومى جهان آفرينش دريافت دارند.

[ 344 ]

آيا ممكن است نمرودها و فرعون ها و چنگيزها و قارون ها يك عمر به ظلم و ستم ادامه دهند و حساب و كتابى براى آنها در كار نباشد؟

آيا ممكن است مجرمان و پرهيزگاران در كفه عدالت پروردگار يكسان باشند؟

و به گفته قرآن: (افنجعل المسلمين كالمجرمين مالكم كيف تحكمون);(1)«آيا كسانى را كه تسليم در برابر قانون خدا و حق و عدالتند همچون مجرمان قرار دهيم؟ چگونه حكم مى كنيد؟».

و در جاى ديگر مى گويد: (ام نجعل المتقين كالفجار);(2) «آيا ممكن است پرهيزگاران را همچون فاجران قرار دهيم؟».

درست است كه گروهى از بدكاران در اين جهان به مكافات اعمال خويش مى رسند و يا سهمى از آن را دريافت مى دارند.

و درست است كه محكمه وجدان مسئله مهمّى است.

و نيز درست است كه عكس العمل هاى گناه و ظلم و ستم و عواقب شوم بى عدالتى ها گاه دامان خود انسان را مى گيرد.

امّا اگر درست دقّت كنيم مى بينيم هيچ يك از اين امور سه گانه آنچنان عمومى و همگانى نيست كه هر ظالم و گنهكارى را درست به اندازه ظلم و گناهش كيفر بدهد، و بسيارند كسانى كه از چنگال مكافات عمل، مجازات وجدان، و بازتاب هاى اعمال شوم خود فرار مى كنند، يا به قدر كافى كيفر نمى شوند.

---

1. سوره قلم، آيات 35 و 36.

2. سوره ص، آيه 28.

[ 345 ]

بايد براى اين گونه افراد، و براى همگان محكمه و دادگاه عدلى باشد كه سر سوزن كار نيك و بد در آنجا محاسبه شود، وگرنه اصل عدالت تأمين نخواهد شد.

بنابراين قبول «وجود پروردگار» و «عدالت او» مساوى است با قبول وجود رستاخيز و سراى ديگر، و اين دو هرگز از يكديگر تفكيك نخواهند شد.

[ 346 ]

فكر كنيد و پاسخ دهيد

 

 

1- چگونه آسمان ها و زمين به وسيله عدل برپاست؟

2- چرا به انسان موهبت «آزادى اراده و اختيار» داده شده است؟

3- چه مى شد اگر افراد بدكار فوراً در اين جهان به مجازات سريع و شديد اعمال خويش مى رسيدند؟

4- چرا مكافات عمل، و محكمه وجدان، و بازتاب هاى اعمال، ما را از دادگاه قيامت بى نياز نمى سازد؟

5- چه رابطه اى ميان «عدالت پروردگار» و مسئله «معاد» است؟

[ 347 ]

 

درس ششم: رستاخيز را در همين جهان بارها ديده ايم

 

آيات قرآن به خوبى اين حقيقت را نشان مى دهد كه بت پرستان و همچنين ساير كفّار، نه تنها در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، بلكه در اعصار ديگر نيز از مسئله معاد و زنده شدن بعد از مرگ تعجّب مى كردند، و وحشت داشتند، و حتّى آن را دليلى بر جنون گوينده آن مى شمردند و به يكديگر مى گفتند:

(هل ندلكم على رجل ينبئكم اذا مزقتم كل ممزق انكم لفى خلق جديد افترى على الله كذباً ام به جنة);(1) «آيا مردى را به شما نشان بدهيم كه مى گويد هنگامى كه بدن شما به كلّى متلاشى و در هر سو پراكنده شد، دوباره آفرينش جديدى مى يابيد؟!، آيا اين مرد عمداً به خدا افترا بسته يا ديوانه است؟!».

آرى آن روز بر اثر عدم دانش و كوتاهى افكار، عقيده به عالم پس از مرگ و زنده شدن مردگان يك نوع جنون يا تهمت بر خدا محسوب

---

1. سوره سباء، آيه 7.

[ 348 ]

مى شد، و اعتقاد به جوشش حيات از ماده بيجان، جنون آميز تلقّى مى گرديد.

ولى جالب اين كه قرآن در برابر اين گونه افكار دست به استدلالات مختلفى زده كه هم افراد عادى مى توانند از آن استفاده كنند، و هم انديشمندان بزرگ، هر كدام به ميزان توانايى فكر خود.

گرچه شرح همه دلائل قرآن در اين زمينه نياز به تأليف كتاب مستقلى دارد، ولى گوشه هايى از آن را در اين جا مى آوريم:

1- گاهى قرآن به آنها مى گويد شما همواره با چشم خود صحنه هاى معاد را در زندگى روزانه مى بينيد كه چگونه موجوداتى مى ميرند و بار ديگر زنده مى شوند باز هم از مسئله معاد در شك و ترديد هستيد؟!

(و الله الذى ارسل الرياح فتثير سحاباً فسقناه الى بلد ميت فاحيينا به الارض بعد موتها كذلك النشور);(1)«خداوند كسى است كه امواج باد را مأموريت داد كه ابرها را به حركت درآورند، و به سوى سرزمين هاى مرده برانند، و به وسيله آن زمين مرده را زنده كنند، رستاخيز نيز چنين است».

در فصل زمستان نگاهى به چهره طبيعت مى كنيم همه جا بوى مرگ مى دهد درختان كاملا از برگ و گل و ميوه برهنه شده، و چوب خشك بى هيچ حركتى بر جاى باقى مانده، نه گلى مى خندد، نه شكوفه اى مى شكفد و نه جنبش حيات در كوه ها و صحراها به چشم مى خورد.

فصل بهار فرا مى رسد، هوا ملايم مى شود، قطرات باران حيات بخش

---

1. سوره فاطر، آيه 9.

[ 349 ]

نازل مى گردد، يك مرتبه جنبشى در سراسر طبيعت آشكار مى شود: گياهان مى رويند، درختان برگ مى آورند، شكوفه ها و گل ها ظاهر مى شوند، پرندگان بر شاخه هاى درختان جاى مى گيرند، و شور «محشر» بپا مى شود!

اگر زندگى بعد از مرگ مفهوم نداشت ما اين صحنه را هر سال در برابر چشم خود نمى ديديم، اگر زندگى بعد از مرگ امرى محال، و سخنى جنون آميز باشد، به صورت يك امر حسّى در برابر چشمانمان تكرار نمى شود.

چه فرق مى كند حيات زمين بعد از مرگ يا حيات انسان بعد از مردن؟

* * *