بخش 1

1

3

تخريب وبازسازي بقيع به روايت اسناد

سيد علي قاضي عسكر

9

مقدمه

خداوند در قرآن كريم از عموم افراد بشر خواسته است تا در روي كره خاكي گردش كنند و با تاريخ و آثار گذشتگان آشنا شوند .

 قُلْ سِيرُوا فِي اْلأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلُ كانَ أَكْثَرُهُمْ مُشْرِكِينَ . ^{( 1 )}

اقوام و ملل دنيا خصوصاً آنها كه از تمدّني كهن برخوردارند ، هميشه تلاش كرده اند تا تاريخ و آثار گذشته خود را حفظ كرده و از آن حراست و پاسداري كنند .

نگاه به تاريخ و حفظ آثار از دو جهت براي انسان ها سودمند است :

جهت اوّل اينكه از تجربه هاي سودمند و الگوهاي مثبت گذشته بهره گرفته آن را چراغ راه آينده خويش قرار مي دهند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . روم : 42

10

و دوّم با تجربه هاي تلخ و شكست ها و ناكامي هاي انسان ها در طول تاريخ آشنا شده ، از دوباره تجربه كردن آنها پرهيز مي كنند .

قرآن كريم به هر دوي اينها توجّه كرده است ، از يك سو مردم را به عبرت گيري از تاريخ فرا مي خواند ، و از سوي ديگر آنها را به حفظ آثار تشويق مي كند . در بازگو نمودن داستان اصحاب كهف از مؤمناني سخن مي گويد كه براي جاودانه نمودن ياد اين جوانان غيرتمند و دين باور ، تصميم گرفتند مسجدي بر روي قبور آنها بنا كنند .

 قالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلي أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً . ^{( 1 )}

در جرياني ديگر ، ابراهيم خليل ( عليه السلام ) در كنار كعبه سرپناهي براي همسر و فرزندش هاجر و اسماعيل بنا مي كند . سپس همين مكان مدفن اسماعيل و هاجر مي شود و خداوند آن را مقدّس شمرده و حاجيان بر گرد آن در اطراف كعبه طواف مي كنند و حجر اسماعيل براي هميشه خاطره شكوهمند اين مادر و فرزند و ديگر مدفونين در آن مكان مقدّس را جاودانه نگه مي دارد .

ابراهيم اين پيامبر بت شكن ، به هنگام بناي كعبه روي سنگي مي ايستد كه به قدرت خداوند جاي پاي او در آن سنگ مي ماند ، و همين مسأله موجب مي شود تا خداوند اين اثر ارزمند را نگهداري نموده ، از مردم بخواهد نزد آن نماز بخوانند . وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كهف : 21

11

إِبْراهِيمَ مُصَلًّي .

فرزندي تشنه از تشنگي پا به زمين مي سايد و خداوند با فرستادن جبرئيل و بخاطر ارج نهادن به عاطفه مادري هاجر ، از زير پاهاي كوك اسمعيل ، چشمه زمزم را پديد مي آورد و آن را براي هميشه تاريخ نگه مي دارد تا اين خاطره مهم از حافظه تاريخ پاك نگردد .

قرآن از خانه هايي ياد مي كند كه پيامبران و صالحان در آنها مي زيسته اند و ياد آور پاكي ها ، خلوص نيّت ها و بزرگي و عظمت آنها است فِي بُيُوت أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ . . . ^{( 1 )}

و رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در پاسخ سؤال كننده اي كه مي پرسد آيا بيت علي ( عليه السلام ) و فاطمه ( عليها السلام ) نيز در شمار همان خانه ها به حساب مي آيد ؟

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در حالي كه اشاره به خانه علي و فاطمه مي كرد فرمود : نعم من أفاضيلها . ^{( 2 )}

فرمود : آري و از بهترين آنها .

متأسفانه در زمان ما ، آنگاه كه مسلمانان براي آشنايي باي اين آثار و الگوهاي الهي به سرزمين وحي سفر مي كنند ، با كمال تأسف آنها را ويران شده مي بينند و به ناچار اشك تأثر مي ريزند و با خود
مي انديشند كه چگونه يك فكر غلط موجب از بين رفتن اينهمه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نور : 36

2 . تفسير الدرّ المنثور : ج5 ، ص50

12

آثاربزرگ و عبرت آموز شده است ، چرا قبور اهل بيت ( عليهم السلام ) و گنبد و بارگاه هاي موجود در بقيع ، اُحد ، مقبرة المعلّي تخريب شده ات ؟ چرا از خانه امام صادق ( عليه السلام ) و امام سجّاد ( عليه السلام ) و ديگر صحابه جليل القدر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در مدينه و خانه خديجه كبري ( عليها السلام ) و محل ولادت كوثر رسول ( صلّي الله عليه وآله ) زهراي بتول ( عليها السلام ) خبري نيست ؟

چرا آثار به جا مانده از جنگ ها و نبردهاي افتخارآميز مسلمانان در دفاع از اسلام همه از بين رفته است ؟

اين چراها همه بي پاسخ است زيرا مخاطبان كساني هستند كه مظاهر توحيد را ، نشانه هاي شرك مي دانند و مسلمانان را با اين حربه زنگ زده متهّم به شرك مي كنند ! و نگاه متحجرانه خوارج را به دين و آموزه هاي ديني ، بار ديگر در مقابل افكار جهانيان به نمايش مي گزارند .

اين نوشتار تنها توانسته است گوشه بسيار كوچكي از آثار اين فكر متحجرانه و واپس گرا را ترسيم كند .

اميد آنكه در فرصتي ديگر بتونيم گسترده تر به تمامي زواياي اين بحث بپردازيم .

مؤلّف

13

گنجينه تاريخ اسلام

بقيع تنها يك گورستان نيست ، بلكه گنجينه تاريخ اسلام است . قبور چهار امام معصوم شيعيان و نيز قبور همسران ، دختران ، برخي فرزندان ، اصحاب ، تابعين و عمه هاي پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) و نزديك به ده هزار نفر از شخصيت هاي نامدار تاريخ اسلام در آنجا واقع است .

بقيع با اين همه عظمت ، در عين حال غريب و مظلوم است . هر زائري كه به مدينه مي رود ، با اولين نگاهش به اين گورستان ، از شدت حزن و اندوه ، اشك از ديدگانش سرازير و بي اختيار سر به ديوار گذارده و بر مظلوميت اهل بيت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مي گريد . اشكي كه در درون قطرات مرواريدگونه آن ، بغض و خشم هدف داري نهفته است كه اگر حاجي بتواند همان جا فرياد برمي آورد كه چرا با اهل بيت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و افتخارات اسلام اين گونه برخورد مي شود ؟ مردم در همه جاي دنيا از افتخارات ملي خود تجليل و تمجيد مي كنند و حتي براي سربازان گمنامشان ، سنگ نشان و يادبود

14

درست مي كنند ، اما در بقيع حتي از گذاردن سنگي معمولي بر روي قبور آنان دريغ مي نمايند .

هر حاجي با خروج از مدينه ، كوله باري از غم و اندوه را بر دوش كشيده و با بازگشت به ميهن خود ، مظلوميت اهل بيت ( عليهم السلام ) را فرياد مي كند و نسل به نسل اين مظلوميت به ديگران منتقل مي گردد و به انتظار روزي به سر مي برند كه اين شام سيه به پايان رسيده و بقيع به پايگاهي براي شناخت و گسترش فرهنگ اهل بيت ( عليهم السلام ) و اصحاب و ياران رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) تبديل گردد .

پيشينه قبرستان بقيع به دوران قبل از اسلام مي رسد ، ليكن در اسناد به روشني مشخص نيست كه قدمت آن به چه تاريخي مربوط است و از چه زمان مردمان مدينه جنازه درگذشتگان خود را در اين گورستان به خاك مي سپرده اند ؟

منابع تاريخي گواهي مي دهد كه پيش از هجرت ، مردم مدينه اجساد مردگان خود را در دو گورستانِ « بني حرام » و « بني سالم » و گاهي نيز در منازل خود دفن مي كردند . ^{( 1 )} گزارش منابع تاريخي گواه آن است كه با هجرت مسلمانان به مدينه ، بقيع تنها قبرستان مسلمانان گرديده و به مرور زمان و با دفن اجساد تعدادِ زيادي از صحابه و تابعين و نيز همسران و دختران و فرزندان و اهل بيت رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاريخ حرم ائمّه بقيع ، ص61

15

از اهميت ويژه اي برخوردار شد . ^{( 1 )} و رفته رفته گورستان هاي پيشين ، به حالت متروكه در آمد و از ميان رفت . ^{( 2 )}

در روايت آمده است كه : رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) به دستور خداوند ، كنار اين قبرستان حضور مي يافت و به مدفونين آن سلام مي كرد و براي آنان از خداوند آمرزش مي طلبيد . ^{( 3 )}

بقيع را از آن رو « بقيع الغرقد » ناميده اند كه نوعي درخت خاردار در آنجا مي روييده و نامش « غرقد » بوده است . ^{( 4 )} سپس آن درخت از ميان رفت امّا نامش ماندگار شد .

برخي نيز گفته اند : بقيع غرقد نام زميني است كه نوعي درخت بلندِ توت آن را پوشانده باشد ^{( 5 )} .

بقيع تا يكصدسال پيش ، ديوار و حصاري نداشت ، اما اكنون با ديواري بلند محصور گشته و از گذشته تاكنون مسلمانان از هر فرقه و مذهبي ، پس از زيارت پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) به اينجا آمده ، اهل بيت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ديگر آرميدگان در اين گورستان را زيارت مي كرده اند .

قبور امامان معصوم ( عليهم السلام ) و تعداد ديگري از دفن شدگان در بقيع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مدينه شناسي ، ج1 ، ص321

2 . وفاء الوفا ، ج3 ، ص888

3 . صحيح مسلم ، ج4 ، ص40 ؛ سنن نسايي ، ج4 ، ص91 ؛ كافي ، ج4 ، ص559

4 . لسان العرب ، ج1 ، ص462 ، القاموس المحيط ، ج3 ، ص11

5 . همان .

16

نيز داراي قبّه و سايبان بوده ، كه در حمله وهابيان تخريب گرديد و هم اكنون اين قبرستان ، بدون سقف و خاكي است و تنها برخي از قبور آن با ديوارهاي سنگ چين شده مشخص و نسبت به ديگر قبرها ممتاز است .

17

مدفون شدگان در بقيع

روبروي درِ كنوني ، كمي به سمت راست ، قبور مطهر چهار امام معصوم ( عليهم السلام ) قرار دارد :

1 ـ امام حسن بن علي ( عليهما السلام )

امام مجتبي ( عليه السلام ) در نيمه رمضان سال سوم هجرت در مدينه زاده شد و از همان دوران كودكي مورد علاقه شديد رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) قرار گرفت ، پس از رحلت آن حضرت ، در كنار امير مؤمنان ( عليه السلام ) در همه عرصه ها حضور داشت و سرآمد مردم روزگار خود پس از پدر بزرگوارش بود ، وي براي دفاع از اسلام و ولايت در جنگ هاي جمل ، صفين و نهروان شركت جست .

پس از شهادت پدر ، به امامت منصوب و حدود شش ماه خلافت كرد ، سپس معاويه جنگي را بر آن حضرت تحميل نمود و به دليل اينكه مردم ايشان را تنها گذاشتند ناچار به پذيرش صلح نامه

18

پيشنهادي از سوي معاويه گرديد و سرانجام به تحريك معاويه پسر ابوسفيان ، در سال 50هـ . ق . توسط همسرش جعده دختر أشْعَث بن قيس ، مسموم و به شهادت رسيد و در بقيع به خاك سپرده شد . كرامت ، اخلاق و فضائل گوناگون آن حضرت موجب شده بود تا مردم ايشان را كريم اهل بيت بخوانند و محبوب قلوب مردم بود .

2 - امام زين العابدين علي بن الحسين ( عليهما السلام )

امام سجاد ( عليه السلام ) در سال 38 هـ . ق . در مدينه به دنيا آمد
و در دوران امامت حسن بن علي ( عليهما السلام ) و پدر بزرگوارش حسين
ابن علي ( عليهما السلام ) رشد يافت . در كربلا همراه پدر بود اما به خواست خداوند و به دليل بيماري شديدي كه در آن چند روز بر آن حضرت
عارض گرديد ، نتوانست سلاح در دست گيرد و از حريم دين و
ولايت دفاع كند . آن حضرت پس از حادثه عاشورا همراه با ديگر
بازماندگان كربلا به اسارت درآمد و ابتدا به كوفه و سپس به شام منتقل گرديد .

از آن پس نزديك سي و چهار سال امامت كرد و سرانجام در سال 94 هـ . ق . به تحريك وليد بن عبدالملك مسموم و به شهادت رسيد و در كنار امام مجتبي ( عليه السلام ) در بقيع آرميد .

زهد و عبادت و كرم و بزرگواري آن حضرت زبان زد خاص و عام و دوست و دشمن بود .

19

3 - امام محمد بن علي بن الحسين ( عليهم السلام )

امام باقر ( عليه السلام ) در سال 57هـ . ق . به دنيا آمد و تا سال 94هـ . ق . در كنار پدر بزرگوارش در مدينه زندگي كرد . پس از شهادت پدر به امامت و رهبري رسيد و شاگردان فراواني را تربيت كرد . وي در نشر معارف اسلامي ومكتب اهل بيت پيامبر ( عليهم السلام ) گام هاي بلندي برداشت .

از اين رو آن حضرت را « باقر العلوم » يعني شكافنده دانش ها لقب دادند . امام باقر ( عليه السلام ) در سال 114 و يا 117هـ . ق . به تحريك هشام بن عبدالملك به شهادت رسيد و در كنار پدر بزرگوارش در بقيع به خاك سپرده شد .

4 - امام جعفر بن محمد الصادق ( عليهما السلام )

آن حضرت در سال 80 يا 83هـ . ق . به دنيا آمد و پس از شهادت پدر ، رهبري پيروان اهل بيت ( عليهم السلام ) را بر عهده گرفت و در دوران حيات پر بار خود ، هزاران شاگرد را در رشته ها و علوم مختلف تربيت كرد . منصور دومين خليفه عباسي بر آن حضرت به شدّت سخت گرفت و سرانجام در 25شوال148هـ . ق . به تحريك وي ، آن حضرت مسموم و به شهادت رسيد و در بقيع كنار جد و پدرش دفن شد .

عباس بن عبدالمطلب

در كنار قبور چهار امام از اهل بيت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) دو قبر ديگر

20

وجود دارد كه يكي از آنها قبر عباس بن عبدالمطلب عموي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وديگري قبرفاطمه بنت اسد مادر اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) است .

عباس بن عبدالمطلب از شخصيت هاي بزرگ قريش و 2 يا 3 سال از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) بزرگتربود . در مكه از اظهار ايمان خودداري مي كرد ، در سال دوم به همراه قريش با اكراه در جنگ بدر شركت جست ، سپس به اسارت مسلمانان درآمد و با فديه آزاد گرديد و سرانجام در زمره بهترين ياران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) درآمد .

پس از رحلت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به امير مؤمنان علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) وفادار ماند و در سال 33 هـ . ق . در زمان عثمان در مدينه درگذشت و در قبرستان بقيع دفن گرديد .

قبور ائمه بقيع ( عليهم السلام ) :

1 ـ امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) ، 2 ـ امام سجّاد ( عليه السلام ) ، 3 ـ امام محمّد باقر ( عليه السلام ) ،

4 ـ امام جعفرصادق ( عليه السلام ) و نيز عباس بن عبدالمطّلب

21

فاطمه بنت اسد

او همسر ابوطالب ، مادر علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) و از نخستين
بيعت كنندگان با رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) بود و در آن دوران كه ابوطالب

مزار فاطمه بنت اسد ، مادر امير مؤمنان علي ( عليه السلام )

22

كفالت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را به عهده گرفت سهم به سزايي در سرپرستي و خدمت به پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) داشت . وي از آن چنان قداستي برخوردار گرديد كه به درون كعبه راه يافت و فرزندش علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) را در آن جا به دنيا آورد .

هنگام رحلت او رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به شدت متأثر گرديد ، در تشييع جنازه اش حاضر و بر وي نماز گزارد و در حالي كه بر وي مي گريست او را در قبر نهاد .

قبور فرزندان رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله )

در قبرستان بقيع سه تن از دختران رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به نام هاي زينب ، ام كلثوم و رقيّه و نيز ابراهيم پسر آن حضرت مدفون اند :

زينب

بزرگترين دختر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) زينب بود كه از خديجه متولد شد . او با ابوالعاص بن ربيع ازدواج كرد و در سال هشتم هجري قمري بدرود حيات گفت .

ام كلثوم

ام كلثوم همسر عُتيبة بن ابي لهب بود . وي در سال سوم هجرت
به عقد عثمان در آمد ودرسال 9 هـ . ق . وفات يافت و در

23

حالي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بر او مي گريست در بقيع به خاك سپرده
شد .

رقيه

رقيه درمكه به عقد عتبة بن ابي لهب و پس از وي به عقد عثمان درآمد . او به حبشه هجرت كرد سپس از حبشه به مدينه آمد و سرانجام در سال دوم هجرت بر اثر بيماري وفات يافت . برخي وفات او را سال چهارم هجرت ذكر كرده اند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دستور داد او را در بقيع به خاك سپردند .

قبور دختران رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله )

24

ابراهيم ( عليه السلام )

ابراهيم فرزند رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در ذي الحجّه سال 8 هـ . ق . در مدينه از مادرش ماريه قبطيّه متولد شد . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به وي علاقه شديد
داشت و عاطفه نشان مي داد ، اما او پس از يك سال و ده ماه از
دنيا رفت و به دستور رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، در كنار قبر عثمان بن
مظعون در بقيع به خاك سپرده شد . محلّ ولادت او « مَشربه امّ ابراهيم » لقب گرفت كه هم اكنون از آثار اسلامي مدينه به
شمار مي آيد .

آرامگاه ابراهيم فرزند پيامبر ( صلّي الله عليه وآله )